Luz decyzyjny – tekst prawny nie wyznacza decyzji organu stosującego prawo lecz pozostawia mu wybór jaką decyzję podjąć; w tej sytuacji organ stosujący prawo ma obowiązek wybrać decyzję za którą przemawiają najlepsze (najmocniejsze) argumenty.
Luz wyboru przepisu prawnego – sąd musi zadecydować jaką decyzję podjąć, która nie jest do końca wyznaczona przez obowiązujące przepisy prawa.
Luz interpretacyjny – przepisy prawne są nie ostre, nie jasne, wieloznaczne i gdy w skutek tego można im przypisać wiele różnych znaczeń, a ni tekst prawny ani dyrektywy wykładni nie wskazują jednoznacznie, które z tych znaczeń jest właściwe.
Luz dowodowy – sytuacja, gdy na gruncie dostępnych środków dowodowych i reguł dowodowych nie da się jednoznacznie rozstrzygnąć czy określony fakt sprawy miał miejsce czy nie, problem oceny wiarygodności świadków, problem oceny dowodów w procesach poszlakowych.
Luz wyboru konsekwencji prawnych – określenie konsekwencji prawnych danego stanu faktycznego nie jest do końca wyznaczone przez przepisy prawa.
Dyskurs (argumentacja) – sytuacja w której przynajmniej dwie strony wysuwają argumenty za i przeciw, a proces podejmowania decyzji polega na wyborze tezy za którą przemawiają lepsze argumenty.
Lingwistyczne (gramatyczna i językowa) - wyrażenie j. prawnego są bardzo często nieostre, niejasne, wieloznaczne, semantycznie niedookreślone (otwarte); zaliczmy do niej te wszystkie dyrektywy, które charakteryzują znaczenie normy ze względu na jej właściwości językowe; należą tutaj dyrektywy języka potocznego i prawnego (strony171,172)
Systemowe – przepis prawny zajmuje określone miejsce w akcie normatywnym, a z kolei ten akt normatywny jest składnikiem określonej gałęzi prawa. Każdy przepis pozostaje w wielu skomplikowanych relacjach z innymi przepisami. Rozumienie każdego przepisu musi brać pod uwagę i być zharmonizowane z rozumieniem innych przepisów;
Funkcjonalne – wykładnia prawa nie może się ograniczać do kontekstu językowego i systemowego danego przepisu, musi rozumieć kontekst funkcjonalny – czynniki społeczne, ekonomiczne i moralne (intencja normodawcy, cele jakie sobie stawiał, reinterpretacja przepisów obowiązujących w przeszłości).
Podział wykładni ze względu na jej moc wiążącą:
Autentyczna – dokonana przez ten sam organ, który ustanowił daną normę, przyjmuje się, że ma ona moc prawna równą mocy prawnej aktu normatywnego, który został poddany interpretacji; dwie formy wykładni autentycznej:
Legalna – wykładnia dokonywana nie przez organ upoważniony przez samo prawo do interpretacji określonych przepisów prawa (stąd jej nazwa), przepisy prawne określają procedurę dokonywania wykładni oraz zakres jej mocy wiążącej; ma charakter abstrakcyjny, dokonuje się jej za pomocą uchwał lub wytycznych podejmowanych zwykle na specjalnych posiedzeniach sądu lub innego organu stosującego sprawę, a nie w toku rozstrzygania konkretnych, indywidualnych spraw;
Operatywna – wykładnie dokonywane przez sądy i inne organy stosujące prawo w toku rozpoznawania indywidualnych spraw karnych, cywilnych i innych. Ma więc charakter konkretny a nie abstrakcyjny. Wiąże jedynie w tej sprawie, w której jej dokonano – nie ma mocy powszechnie obowiązującej. Zaliczamy tu również wykładnię dokonaną przez sąd odwoławczy, która w danej sprawie jest wiążąca dla sądu niższego.
Doktrynalna(naukowa) – dokonywana przez przedstawicieli doktryny prawniczej, dokonywana w glosach do orzeczeń (najwyższych) instytucji sądowych, jak również w komentarzach do tekstów prawnych i opracowaniach naukowych. Nie ma mocy wiążącej jednak jej wpływ jest znaczny i stale rosnący. Np. w przeszłości miała moc wiążącą wykładnia prawników rzymskich, którym przyznano przywilej dokonywania wiążącej interpretacji zagadnień prawnych (Ius respondendi).
Podział wykładni ze względu na zakres:
Wykładnia literalna (imperatio declarativa) – zgodna z literą prawa; przyjmujemy znaczenie językowe (to co powiedział normodawca pokrywa się z tym czego chciał ‑ idem dixit quam voluit
Wykładnia rozszerzająca (imperatio extensiva) – daje wynik szerszy od wykładni językowej; przyjmujemy szersze znaczenie przepisu od znaczenia językowego, gdyż normodawca powiedział mniej niż zamierzał – minus dixit quam voluit
Wykładnia zwężająca (imperatio restrictiva) – daje znaczenie węższe; przyjmujemy znaczenie węższe od językowego, ponieważ normodawca powiedział więcej niż zamierzał – plus dixit quam voluit
Wykładnia contra legem – wykładnia prawotwórcza – to taka, która zmienia zakres czynów nakazanych, zakazanych lub dozwolonych w stosunku do tego, który wynika z dotychczas obowiązujących norm prawnych, a tymczasem sam tworzy nowe normy. Interpretator nie może tworzyć prawa.
Toposy argumentacyjne – reguły o opisanych wyżej cechach, klasycznym ich przykładem są dyrektywy wykładni.
Wykładnia jezykowa
Jeśli dane pojęcie jest zdefiniowane w tekście prawnym (Ew. istnieje powszechnie akceptowana definicja doktrynalna tego pojęcia), to należy się oprzeć na tej definicji, jeśli nie istnieje definicja legalna danego pojęcia, ale należy ono do pojęć specjalnych określonej dziedziny nauk, techniki lub praktyki społecznej to należy się oprzeć na dyrektywie znaczenia specjalnego. Jeśli ni zachodzi ani pierwszy ani drugi przypadek to powinniśmy nadać danemu pojęciu takie znaczenie jakie ma on w języku potocznym. Ta ostatnia sytuacja zdarza się najczęściej.
Znaczeniem literalnym normy lub jej fragmentu jest jej znaczenie potoczne, a jeśli odstąpiono od tego znaczenia nadając normie znaczenie prawne lub specjalne, to znaczeniem literalnym jest właśnie to znaczenie.
Wykładnia systemowa (wykładnia systematyczna)
Pełni rolę subsydiarną wobec wykładni językowej – nie może stanowić samodzielnej podstawy do przypisania normie określonego znaczenia ale może zadecydować o tym, które z możliwych znaczeń normy wybierzemy, a w skrajnych sytuacjach może stanowić argument za odstąpieniem od znaczenia potocznego.
Normy sprzeczne analitycznie – normy, które przy niezgodnych lub częściowo niezgodnych hipotezach mają sprzeczne dyspozycje lub niezgodne sankcje, a zatem takie, z których jedna coś nakazuje (zakazuje), a druga na to samo zezwala lub jedna coś nakazuje, a druga to samo zakazuje.
Normy konfliktowe – normy, które nie są sprzeczne analitycznie, ale których w pewnych okolicznościach łącznie zrealizować się nie da np. norma nakazująca mówienie prawdy i norma zakazująca zadawania cierpień (nie da się ich zrealizować w sytuacji lekarza, który ma poinformować śmiertelnie chorego pacjenta o jego schorzeniu).
Normy prakseologicznie niezgodne – normy, w przypadku, których realizacja jednej normy unicestwia skutki realizacji drugiej normy (zamknij drzwi otwarte i otwórz drzwi zamknięte)
„Nie wolno interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący do luk”.
Luki rzeczywiste – zalicza się do nich:
luki techniczne (taką proceduralną niekompletność regulacji, która utrudnia lub uniemożliwia podjecie decyzji)
swoiste (brak przepisów, które zgodnie z innymi przepisami powinny być wydane, a których brak uniemożliwia podjęcie decyzji.
Luki pozorne – luki o charakterze ocennym (aksjologicznym); nie chodzi o brak regulacji prawnej, a jedynie o czyjąś ocenę, że jakieś przepisy powinny być wprowadzone, uchylone lub sprecyzowane.
Typy luk pozornych:
extra legem – ujemna ocena faktu, zapewne sprawy nie są uregulowane,
contra legem – ujemna ocena tego, iż pewne są uregulowane, a zdaniem oceniającego nie powinny być,
intra legem – ocena, iż sformułowanie danego przepisu jest zbyt nie precyzyjne, kauczukowe i powinno być uściślone,
Wykładnia funkcjonalna
Obejmuje najmniej jednorodny i spójny zbiór dyrektyw, do których należą reguły, które w taki lub inny sposób nakazują uwzględnianie przy interpretacji przepisów szeroko rozumianego kontekstu społecznego, ekonomicznego oraz aksjologicznego. Pełnia rolę subsydiarną w stosunku do wykładni językowej. Zalecana ostrożność w stosowaniu tej wykładni. Reguły wykładni funkcjonalnej stają się często drogowskazem, sugerującym kierunek interpretacji we współczesnych tekstach prawnych różnego typu pojęć niedookreślonych, terminów wartościujących i klauzul generalnych.
Domniemania interpretacyjne
Domniemanie interpretacyjne zmienia ciężar argumentacji spoczywający nie na tym kto się na domniemanie powołuje, ale na tym, kto te domniemanie kwestionuje.
Dyrektywy preferencji
Dyrektywy preferencji – reguły wskazujące jak rozwiązać konflikt różnych dyrektyw wykładni; Wróblewski nazwał je dyrektywami wykładni II stopnia, ponieważ wskazują jaką decyzję interpretacyjną należy podjąć w sytuacji, gdy zastosowanie dyrektyw wykładni I stopnia (dyrektyw wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej) prowadzi do rozbieżnych ustaleń interpretacyjnych.
Teorie subiektywne opierają się na założeniu, że norma prawna ma jedno, stałe, nie ulegające zmianom znaczenie i jest to zgodne z wolą historycznego prawodawcy.
Teorie obiektywne wychodzą z założenia, iż norma prawna rozumiana jako wyraz woli suwerena musi być zgodna z wolą aktualnego suwerena, bo norma ta obowiązuje z jego woli. Teorie obiektywne nie wykluczają, iż sens przepisu, w razie zmian celów i zadań, które stawia sobie aktualny prawodawca, może ulec zmianie.
Teorie intencjonalne i tekstualne – celem wykładni intencjonalnej jest odtworzenie woli i intencji prawodawcy, instrument przekazu tych intencji.
Celem wykładni tekstualnej jest, aby z chwilą ustanowienia aktu tekst prawny niejako odrywa się od osoby legislatora, zaczynając żyć własnym życiem. Adresaci norm mają kontakt z tekstem i z tego powodu w sytuacjach wątpliwych powinno rozstrzygać znaczenie tekstu a nie rzeczywiste intencje prawodawcy.
Dwa typy uzasadnienia twierdzeń, norm i ocen:
Subsumcyjny (sylogistyczny) – uzasadnienie przyjmuje postać wprowadzenia określonych następstw z przyjętych przesłanek na podstawie założonych reguł interferencyjnych (r. wnioskowania); przykładem sylogizmu prawniczego jest wyprowadzanie następstw prawnych z normy prawnej i ustalonego stanu faktycznego.
Argumentacyjny (dyskursywny) – uzasadnianie przyjmuje postać wymiany argumentów wspierających daną tezę (argumenty pro) i argumentów ją kwestionujących (argumenty contra). Model ten zakłada dokonywanie szeregu ocen co do wartości poszczególnych argumentów („ważenie” argumentów) a w konsekwencji podjęcie decyzji, które argumenty okazały się lepsze.
Argumentum a simile – wnioskowanie z podobieństwa lub analogi;
analogii z ustawy (analogia legis) – podstawą jest zawsze jakiś konkretny przepis prawny, który musi zostać wskazany we wnioskowaniu organu stosującego prawo
Ubi eaden legis ratio, ibi eadem legis dispositio – gdzie taki sam cel tam taka sama dyspozycja ustawy. Odnosi się to zarówno do fizycznego podobieństwa faktów jak i porównania celów regulacji.
analogii z prawa (analogia iuris) – brak ściśle wskazanych przepisów prawa, ale bardzo ogólne określenie zasad czy idei, na których opiera się prawo; daje dużą swobodę wnioskującemu.
Argumentum a contrario – wnioskowanie z przeciwieństwa. Przeciwieństwo wnioskowania z analogii. Zabronione jest zastosowanie podobnych lub takich samych konsekwencji prawnych do sytuacji podobnych.
Argumentum a fortiori - przebiega według schematu „jeżeli A to tym bardziej B” występuje 2 odmianach:
Argumentum a maiori ad minus – wnioskowanie z większego na mniejsze; podstawą wnioskowania jest przepis uprawniający o strukturze „komu wolno jest więcej, temu tym bardziej wolno jest mniej”
Argumentum a minori ad maius – wnioskowanie z mniejszego na większy; podstawą wnioskowania jest przepis zakazujący o schemacie „jeżeli zakazane jest mniej to tym bardziej zakazane jest więcej”;
Dyrektywy instrumentalnego nakazu i zakazu – odwołują się do wiedzy o związkach przyczynowych, d których zależy (nie) spełnienie danej normy.
Reguła instrumentalnego nakazu – jeżeli obejmuje określona norma to tym samym nakazane jest czynienie tego wszystkiego co jest przyczynowo konieczne do realizacji tej normy.
Reguła instrumentalnego zakazu - jeżeli obejmuje określona norma to tym samym zakazane jest czynienie tego wszystkiego co przyczynowo wykluczałoby realizację tej normy.
Lex retro non agit – zakaz nadawania przepisom mocy retroaktywnej. Nie wolno stosować przepisów do kwalifikacji zdarzeń, które miały miejsce zanim te przepisy weszły w życie.