Filozofia - wyk. 1 [28.10.14]

Temat: Czym właściwie jest filozofia?

Filozofia (grec. fileo - "miłować" + sofia - "mądrość", czyli "umiłowanie mądrości"), jeśli chodzi o przedmiot, ma charakter totalny, całościowy, inaczej holistyczny (grec. holos - "całość"). Zadaje pytania dotyczące całej struktury rzeczywistości i nie wydziela konkretnych części (np. matematyka, psychologia itd.). Stąd wzięło się właśnie przysłowie, że "Filozofia jest matką wszystkich nauk", ponieważ to dopiero z niej wyłamały się inne, badające węższe zakresy, nauki. Filozofia ma charakter racjonalny. Oznacza to, iż nie zajmuje się tylko formułowaniem poglądów dotyczących struktury rzeczywistości, ale także uzasadnianiem ich.

Kiedy zostaje rzucone jakieś twierdzenie, należy także odpowiedzieć na pytanie dlaczego tak się dzieje. Filozofia zawsze była wiedzą o charakterze krytycznym. Należy zauważyć różnicę miezy krytycyzmem a krytykanctwem. Filozofia nie krytykuje wszystkich innych nauk wywyższając się nad nie, ale ma charakter antydogmatyczny (nie uznaje bezkrytycznego przyjmowania za pewnik pewnych przekonań, ale zawsze dąży do głębszej refleksji nad nimi - pyta o podstawy i fundamenty twierdzeń, których nigdy nie uważa za raz na zawsze rozstrzygnięte; przykładem dogmatu jest w religii chrześcijańskiej to, że Bóg istnieje w trzech postaciach). Być krytycznym oznacza nie tylko umieć odnieść się do rzeczywistości, ale także umieć rewidować swoje poglądy oraz zadawać pytania najbardziej podstawowe i źródłowe. Ważnym faktem jest, że filozofia to bardziej umiejętność systematycznego zadawania właściwych pytań niż próba ogłaszania twierdzeń.

W dzisiejszym świecie bardziej uznaje się konkretne odpowiedzi niż pytania otwarte i nierozwiązane. Dominuje postawa dogmatyczna, a nie krytyczna. Od zamierzchłych czasów filozofia była dla wielu bardzo niewygodna, ponieważ poddawała w zwątpienie twierdzenia uznawane za ostateczne i absolutnie pewne. Sofia to starogreckie określenie szerokiej wiedzy na temat struktury rzeczywistości mającej także wymiar praktyczny oraz umiejętności życia zgodnego z etyką i moralnością. Posiadanie dużej ilości informacji z wielu dziedzin uznawane było w starożytnej Grecji za wielowiedztwo i nie cieszyło się tak dużym uznaniem jak filozofia. Filozofem nie jest ten, który wie, ale ten który jest w drodze do poznania. Droga ta nigdy się dla niego nie skończy. Filozofia dąży do mądrością, a nie jest nią. Filozof to nie ten, któremu wydaje się, że wie, ale wręcz przeciwnie (Sokrates: "Wiem, że nic nie wiem").

Pitagoras, któremu zadano pytanie czym właściwie jest filozofia odpowiedział: "Filozof to ten, który przychodzi na igrzyska nie po to, żeby brać udział lub zarabiać, ale po to, żeby obserwować." W tym odniesieniu igrzyska są symbolem całej otaczającej nas rzeczywistości, a branie w nich udziału oznacza całkowite i bezrefleksyjne zanużeniu się w nią. Wyjściem do uprawiania filozofii jest dystans racjonalny, który musi mieć filozof. Prowadzi  on w pewnym sensie badania nad rzeczywstością, a brak zbytniego zaangażowania w nią pozwala mu osiągnąć obiektywizm badawczy. Część wypowiedzi Pitagorasa dotycząca zarabiania ma mówić nam o tym, iż filozof ceni wiedzę autoteliczną (samą w sobie, odkrytą czystą ciekawością do poznawania świata), a nie funkcjonalną (której odkrycie było spowodowane dążeniem do jakiegoś celu). Przykładem konfrontującym wartości funkcjonalne i autoteliczne może być pomoc drugiej osobie. Jeśli pomagam jej z przeświadczeniem, że będzie miała u mnie dług, jest to wartość funkcjonalna pomocy. Jeśli jednak pomagam jest z przeświadczeniem, że po prostu ludzie powinni sobie pomagać i nie oczekuję nic w zamian, wtedy pomoc ta ma wartość autoteliczną. Pomagam bezinteresownie. Filozofia ma oczywiście wymiar praktyczny, ale fundamentem jest poznanie rzeczywistości pobudzone ciekawością do świata. Ciąg dalszy dywagacji na temat wypowiedzi Pitagorasa to część dotycząca obserwowania igrzysk. Nie oznacza to, iż filozof jest oderwany od rzeczywistości. Ma z nią kontakt, ale jej nie tworzy. Tylko obserwuje. Heraklit kiedyś powiedział, że ludzie dzielą się na czuwających i śpiących. Śpiący są w swoim własnym poukładanym przez siebie świecie, natomist ci czuwający potrafią otworzyć się na to co jest dla wszystkich wspólne i widzą świat taki jakim jest naprawdę.

Jednym z najwazniejszych postulatów filozofii jest umiejętność słuchania logos (grec. "słowo"). W dzisiejszym świecie słuchanie jest zaburzone przez to, że znaczna większość tylko mówi i komentuje. Niewielu jest tych, którzy słuchają. Tylko z umiejętnością słuchania możemy poznać rzeczywistość. Mówiąc i komentując uczestniczymy w igrzyskach. Bez umiejętności słuchania nie potrafimy także rozmawiać, ponieważ przekrzykiwanie się wzajemne na pewno nie można nazwać rozmową.

Z czego właściwie to filozoficzne dążenie do mądrości wyrasta? Trzy najkrótsze odpowiedzi to: zdziwienia, zwątpienie oraz sytuacje graniczne.
- Zdziwienie jest najbardziej zbliżonym do greckich poglądów wyjaśnieniem. Filozof dziwi się światem co dalej skłania go do refleksji. Bez zdziwienia nie ma filozofii. Człowiek żyje normalnie w schematach, a jego świat jest poukładany. Życie nie znosi chaosu, a żeby go odeprzeć, człowiek musi przyjąć jakiś porządek. Musi dopuścić do siebie zdziwienie chaosem, aby móc poukładać całą resztę. Zamienienie zdziwienia na pytanie jest najważniejsze. Istnym zabójstwem filozoficznego podejścia do świata jest przeświadczenie wyrażane przez słowa "mnie już nic nie zdziwi". Jest to dogmatyczna pewność świata, że jest on poukładany dokładnie tak jakim ja go widzę. Filozofia polega na rewidowaniu swoich poglądów i ciągłe zadawanie fundamentalnych pytań.

- Zwątpienie jest źródłową umiejętnością "odwieszenia na kołek" jakiejś tezy lub przekonania w celu jego późniejszego zrewidowania. Chodzi o zwątpienie prowadzące do nowego przemyślenia danej kwestii. Może być to spowodowane na przykład poznaniem opinii. Lepiej zrozumiemy świat kiedy dostrzeżemy jakie pytania zadają sobie inne osoby, a więc co jest dla nich ważne.

- Sytuacje graniczne to wydarzenia, najczęściej dramatycze, które zmuszają do przeorientowania swojego życia i zadania sobie fundamentalnych pytań. Przykładowo: "Jak teraz mam żyć?" po śmierci bliskiej osoby.

Do czego właściwie filozofia jest potrzebna? Czy próba zrozumienia rzeczywistości jest przydatna? Czy chęć poszerzania swojej wiedzy autotelicznej ma sens? Na te pytania odpowiedzi nie ma. Arystoteles powiedział kiedyś, że człowiek jest "zwierzęciem rozumnym" i chęć poznawania rzeczywistości wypływa z jego natury. Rozumność jest stanem potencjalnym, który można rozwijać, albo i nie. A więc na wyżej zadane pytania można odpowiedzieć kolejnym pytaniem: "Skoro chęć poznania płynie z mojej natury, dlaczego miałbym ją oszukiwać?"