Procesy poznawcze - procesy tworzące i modyfikujące struktury poznawcze (reprezentacje umysłowe) w systemie poznawczym (w umyśle), będące przedmiotem badań psychologii poznawczej. Można stwierdzić, że procesy poznawcze służą do tworzenia i modyfikowania wiedzy o otoczeniu, jaka kształtuje zachowanie (służą poznawaniu otoczenia). Można również stwierdzić, że są to procesy przetwarzania informacji, jakie zachodzą w układzie nerwowym i polegają na odbieraniu informacji z otoczenia, ich przechowywaniu i przekształcaniu, oraz wyprowadzaniu ich ponownie do otoczenia w postaci reakcji - zachowania.

Percepcja

Percepcja odpowiada za odbieranie informacji z otoczenia. Jest związana z odrębnymi modalnościami zmysłowymi, a wówczas mówimy o percepcji wzrokowej, słuchowej, smakowej, węchowej, dotykowej, o zmyśle równowagi itd. Tradycyjnie percepcję dzieli się na dwa etapy:

1. Recepcja sensoryczna (ang. sensory reception) – wczesny proces biernej rejestracji informacji, "odzwierciedlenie bodźców w receptorach"[7], co jest utożsamiane z pierwszymi etapami przetwarzania informacji danej modalności zmysłowej w układzie nerwowym. Przykładowo, w zakresie percepcji wzrokowej, można tutaj wskazywać na występowanie w układzie nerwowym tzw. "detektorów cech", a więc neuronów wybiórczo reagujących na linie o określonej orientacji przestrzennej itd.[6]

2. Spostrzeganie, czy też po prostu percepcja – późniejszy, aktywny proces, polegający na "interpretacji danych zmysłowych z wykorzystaniem wskazówek kontekstualnych, nastawienia i wcześniej nabytej wiedzy"[7]. Wymienia się tutaj m.in. następujące zagadnienia:

* różnicowanie (ang. discrimination)

* rozpoznawanie (ang. recognition) - proces ten można po części zaliczyć także do zagadnień pamięci, jako że odnosi się do identyfikacji otrzymanych aktualnie danych zmysłowych z danymi już znajdującymi się w umyśle. Współcześnie wyróżnia się także szczegółowe nurty badawcze dotyczące np. rozpoznawania twarzy.

* kategoryzacja percepcyjna - proces ten można traktować także jako zagadnienie złożone, wymagające zarówno różnicowania, rozpoznawania, a także złożonych procesów poznawczych (abstrahowanie, tworzenie pojęć), jak i uczenia się (i z tej perspektywy można traktować ten proces jako zagadnienie pamięci - nabywanie wprawy, uczenie się różnicowania odrębnej kategorii bodźców)

* orientacja (ang. orientation):

- percepcja czasu, miejsca i własnej osoby. Pojęcie orientacji zastosowane w naukach medycznych - w języku polskim - w zakresie czasu i miejsca określane jest jako orientacja allopsychiczna, zaś orientacja co do osoby - jako autopsychiczna.

- orientacja przestrzenna (ang. spatial orientation), percepcja relacji przestrzennych - niekoniecznie musi być łatwa do uświadomienia i werbalizacji tak, jak ma to miejsce z orientacją czasu, miejsca i co do osoby. Zagadnienie bazuje m.in. na danych z zakresu neurobiologii (pokazujących, że mózg oddzielnie przetwarza informacje o tym, co postrzega i o tym, gdzie znajduje się to, co jest postrzegane[8]), jak i neuropsychologii (dokumentujących zachowanie człowieka wynikające z wybiórczego zaburzenia orientacji przestrzennej zarówno w zakresie percepcji, jak i aktywności konstrukcyjnej[9]).

Postrzeganie, spostrzeganie - odbieranie bodźców wzrokowych, słuchowych, czy czuciowych, które poddawane są obróbce i syntezie w poszczególnych częściach mózgu. Jest pierwszym etapem przetwarzania informacji, które odbierane są przez narządy zmysłów. Proces postrzegania rozpoczyna akt spostrzegania.

Skomplikowane układy bodźców odzwierciedlają fragment otaczającej rzeczywistości odbieranej przez doświadczającego (spostrzegającego) w określonym momencie.

Organizm człowieka może spostrzegać następujące cechy bodźców:

* typ energii (temperatura, dźwięk)

* lokalizacja w przestrzeni;

* natężenie.

Wrażenie - pierwotny i najbardziej podstawowy proces poznawczy człowieka.

Powstaje na skutek bezpośredniego działania bodźców ze świata zewnętrznego lub z wnętrza organizmu na zakończenia nerwowe (receptory), wywołując reakcję psychiczną.

Jeden obiekt może jednocześnie działać na kilka rodzajów narządów zmysłowych, przez co jednocześnie można odczuwać kilka rodzajów wrażeń.

Podstawowe cechy wrażenia

* charakter - rodzaj wrażenia,

* jakość - rodzaj wrażenia i to, na jaki narząd zmysłu oddziałuje,

* intensywność - wartość natężenia oddziaływania bodźca na narząd zmysłu,

* czas trwania - uzależniony od czasu oddziaływania danego bodźca na narząd zmysłu.

Możliwe jest jednoczesne odczuwanie różnych wrażeń, a wrażenia te wzajemnie na siebie oddziałują, najczęściej na zasadzie kontrastu wrażeń. Wyróżnia się:

* kontrast następczy (np. przy jedzeniu po słodkim cukierku kwaśnego jabłka, występuje wrażenie, że jest ono kwaśniejsze niż w rzeczywistości);

* kontrast współczesny (np. podczas patrzenia na szary obiekt umieszczony na czarnym tle, występuje wrażenie, że jest on jaśniejszy niż gdyby był umieszczony na tle białym).

Wrażenia ze względu na rodzaj działającego narządu zmysłu dzieli się na wrażenia: słuchowe, wzrokowe, smakowe, węchowe, dotykowe, mięśniowo-ruchowe, ciepła i zimna, ustrojowe oraz bólu.

Z wrażeniami związane są takie pojęcia jak:

* próg podniety - minimalna odczuwalna intensywność wrażenia,

* próg różnicy - minimalna odczuwalna zmiana intensywności wrażenia,

* szczyt wrażenia - intensywność wrażenia, która bez względu na dalsze zwiększanie natężenia działającego bodźca nie ulegnie już zwiększeniu,

* rozpiętość wrażliwości - przestrzeń pomiędzy najsłabszym a najmocniejszym odczuwalnym natężeniem wrażenia,

* zjawisko adaptacji wrażenia - proces stępienia lub nawet całkowitego zaniku wrażliwości na działające bodźce.