ZMIANY ROZWOJOWE AKTYWNOŚCI I DZIAŁALNOŚCI JEDNOSTKI, Przetacznik-Gierowska, Tyszkowa, s. 151-175

8.1 Aktywność jako podstawa i skutek zmian rozwojowych psychiki w różnych fazach życia.

AKTYWNOŚĆ

- ważny wyznacznik rozwoju psychicznego człowieka

- za jej pomocą organizm reguluje czynnie swoje stosunki ze światem zewnętrznym, który polega na zmianach przystosowawczych zachodzących w organizmie i psychice

- jest to nie tylko stan, ale również proces, gdyż działania i czynności są przejawem aktywności

- podlega sama kształtowaniu i doskonaleniu wraz z wiekiem (ma progresywny charakter)

CZYNNOŚĆ I DZIAŁANIE

- elementarna jednostka aktywności – czynność

- DZIAŁALNOŚĆ – złożony zespół czynności i działań

- czynności i działania podlegają doskonaleniu pod względem strukturalnym i funkcjonalnym, głównie w okresie dzieciństwa i młodości (duża plastyczność, szybkie tempo zmian)

Inne zmiany rozwojowe w zakresie czynności:

- wzrost udziału świadomości w przebiegu rozmaitych czynności dziecka

Włączanie się w aktywność jednostki świadomości

-ekstrospektywnej - bardziej wyraźna reprezentacja wewnętrzna i bardziej rzeczywiste odzwierciedlenie przedmiotów działania

- introspektywnej – uprzytamnianie sobie kolejnych operacji składających się na daną czynność

- automatyzacja czynności

- socjalizacja czynności – coraz więcej czynności wykonywane jest w większej grupie osób

- indywidualizacja czynności – wraz z wiekiem w wykonywanych czynnościach odbijają się indywidualne cechy psychiczne

8.2 Charakterystyka struktury czynności

Rozwój struktury czynności w ontogenezie polega na:

1) wyodrębnianiu się określonej czynności spośród innych oraz z całokształtu zachowania się jednostki w danej sytuacji

2) doskonaleniu się wewnętrznej organizacji czynności

Synkretyzm w sferze aktywności – gdy poszczególne czynności i ich rodzaje nie są wyraźnie wyodrębnione spośród innych czynności.

Dopóki dana czynność nie jest wyćwiczona jako czynność odrębna i swoista, zlewa się ona z poprzednio wyuczona i dojrzałą czynnością.

Wyodrębnianie się jednych czynność spośród innych jest zależne od ich wewnętrznej organizacji, czym lepiej są wewnętrznie zorganizowane tym wyodrębnianie przebiega szybciej.

Słabo zorganizowane czynności:

- czynności chaotyczne, np. poszukiwanie na oślep, czyli osiąganie wyników metodą prób i błędów.

* Dziecko nie posiada jeszcze odpowiedniego zasobu schematów funkcjonalnych i nie potrafi poradzić sobie ze zbyt dużą ilością napływających bodźców.

* Czynności chaotyczne mogą również pojawić się w późniejszym okresie rozwojowym, gdy zasanie jest nowe i trudne.

* C.ch. nie mają spoistej struktury, ale są celowe

- czynności stereotypowe – wykonywanie tych samych ruchów na zasadzie reakcji okrężnej i samonaśladownictwa, u niemowląt to coś w stylu zabawy funkcjonalnej (tak jak czynności lokomocyjne małych dzieci). Zaspokajają potrzeby ruchu i ćwiczenie prostych funkcji, ale mogą też przybierać formę szkodliwych nawyków (np. rytmiczne uderzanie ręką w łóżeczko)

Wewnętrzna organizacja czynności rozwija się wraz z wiekiem. :

- zastępowanie czynności chaotycznych i stereotypowych czynnościami o przebiegu urozmaiconym i jednolitym (składniki strukturalne czynności są ze sobą powiązane)

Struktura niedojrzała	Struktura dojrzała
-wyłącznie prosta	- prosta i złożona z powiązanych elementów
- niepełna, luki, przerwy	- pełna, zakońćzona
- mało skuteczna funkcjonalnie	- efektywna, prowadząca do pożądanego wyniku
- nieekonomiczna, ogniwa zbędne, słabe ukierunkowanie	Ekonomiczna, elementy konieczne ze względu na cel czynności
- nieciągła, słabe związki logiczne między elementami	- zwarta, spójna logicznie

Podstawowe tendencje rozwojowe (TYSZKOWA)

1. Podporządkowanie aktywności i eliminowanie jej chaotycznych i nie ukierunkowanych form

2. Różnicowanie się aktywności i pojawianie się nowych jej rodzajów

3. Rozwój złożonych form aktywności ukierunkowanej i uprzedmiotowionej, a więc czynności i działań

4. Kształtowanie się wewnętrznych mechanizmów regulacyjnych: motywacji, samooceny, celów i ideałów życiowych

8.3 Dawne i współczesne poglądy na zabawę

- w dzieciństwie główny rodzaj działalności jednostki

Klasyczne teorie zabawy – pierwsze teorie – XIX

Teoria nadmiaru energii , Fryderyk Schiller, Herbert Spencer – ludzie wyładowują nadmiar sił witalnych w zabawych

Teoria rekreacji i relaksacji (teoria wytchnienia), Moritz Lazarus, G.T.W. Patric, - zabawa to aktywny wypoczynek, regeneracja sił i odprężenie

Teoria ćwiczenia przygotowawczego, Karl Groos – ćwiczenie zachowań instynktownych aby móc je później wykonywać sprawnie i umiejętnie

Teoria rekapitulacji (teoria atawizmu), Stanley Hall, (nawiązanie do idei Darwina i prawa biologicznego Haeckla)- w zabawach dzieci pojawiają się kolejno czynności analogiczne do podejmowanych przez ludzkość w toku jej historycznego rozwoju

Koncepcje psychoanalityczne

Zabawa służy (podobnie jak marzenia senne) do redukcji napięć myśl zasady przyjemności przeciwstawnej do zasady rzeczywistości. Zabawa pozwala spełniać własne życzenia, dawać ujście agresywnym popędom, dziecko może czuć się panem sytuacji, odreagowywać przykrości i lęki, postępować podobnie jak dorośli. . W miarę rozwoju ego zabawę zastępują żart, dowcipu oraz twórczość artystyczna.

Powtarzanie czynności zabawowych (karanie lalek) nabiera symboliki odwetu i dziecko działa tak dopóty nie oczyści się z tego, co było dla niego przykre.

Zabawa pomaga dziecku w integracji biologicznych i społecznych potrzeb ujawniających się w kolejnych fazach rozwoju

Faza „wiek zabawy” pozwala dziecku rozgrywać swoje lęki i obawy, pragnienia i nadzieje – w postaci udramatyzowanych sytuacji modelowych.

Psychoanalitycy stosowali zabawę w celach terapeutycznych (Anna Freud, Melania Klein). Obserwacja dziecka podczas zabawy, gdy ujawnia swoje trudności. Psychoanalityk stara się wykryć ich sens i istotę i pomóc pacjentowi je odreagować.

Jean Piaget uważał zabawę za zjawisko pomagające dziecku w wytworzeniu symboli (wiek 3-6,7lat). Trzy typy struktur, które charakteryzują zabawy dziecięce: ćwiczenie, symbol i reguła.

Zabawa i ćwiczenie jako przejaw asymilacji, czyli wcielanie obiektów, zdarzeń i sytuacji w istniejące struktury poznawcze. Zastosowanie schematów czynnościowych do obiektów zewnętrznych. Służy do utrwalania sprawności już nabytej.

W zabawie symbolicznej pojawia się i rozwija funkcja semiotyczna. Dziecko zaczyna rozumieć, że jedna rzecz (np. pudełko) zastępuje jakąś inną (np. samochód).

3 fazy tej zabawy:

1. pojawiają się schematy symboliczne (np. leżąc w łóżeczku udaje, że śpi). Potem stosuje schematy naśladowcze odroczone, rytualizując te ruchy i gesty, które symbolizują spanie.

2. 4-7 rok życia. – wraz z wiekiem dziecko przywiązuje coraz większe znaczenie do możliwie wiernego i dokładnego naśladowania sytuacji realnych, kształtuje się symbolika kolektywna

3. zabawa z regułami (od 4r.ż., rozkwit w okresie operacji konkretnych, później w różnych odmianach przez całe życie). Reguły mogą mieć charakter spontaniczny albo mogą być przekazywane z pokolenia na pokolenie.

Wygotski.

W zabawie spełniane są szerszej bardziej ogólne pragnienia i tendencje emocjonalne (nie tylko zaspokajanie przez zabawę dążeń, które nie mogą być natychmiast zaspokojone).

Zabawa pełni pośredniczą funkcje znaków – rzeczy najpierw dla dziecka są taktowane jako „przedmioty działania” a dopiero później stają się „przedmiotami myśli”, a praktyczne czynności – operacjami umysłowymi. Gdy dziecko zaczyna używać przedmiotów zastępczych stanowi to krytyczny zwrot w kierunku rozumienia przez dziecko, że słowa jako takie posiada znaczenie i można je oderwać od określonego zachowania się.

Zabawa stwarza sferę najbliższego rozwoju dziecka

Gdy dominującą formą działania dziecka jest zabawa przechodzi ono od „własnego programu: do „programu nauczyciela”

Krytyka Wygotskiego – związek radziecki

Zabawa wywodzi się z pracy ludzkiej. Błoński - w zabawach naśladowczych dziecko odtwarza fragmenty z etapów życia ludzkości - aż do wsółczesnego stanowiska.

Elkonin - Zabawa jako zajęcie o charakterze pracy, którą dziecko wykonuje na swój sposób, opanowując najpierw działania na przedmiotach na podstawie społecznie wypracowanych wzorców, których nosicielami są dorośli.

8.3.3 - Nowe poglądy na zabawy dzieci

Koncepcje behawioralne.

Gdy nie potrafiono wyjaśnić zachowania eksploracyjnego zwierząt w sytuacji, gdy wszystkie ich popędy były zaspokojone, wprowadzono pojęcie motywacji zewnętrznej (kary, nagrody) i wewnętrznej.

Berlyne - model pobudzenia - zbyt wysoki i zbyt niski poziom stymulacji są awersyjne w stosunku do optymalnego dla danej jednostki poz. pobudzenia. Gdy pobudzenie jest za niskie, organizm poszukuje nowych bodźców. Sposobem ich poszukiwania może być zabawa.

Czynniki przedłużające aktywność badawczą (w tym zabawę):

- złożoność

- niezgodność

- zaskoczenie

Ellis - zabawa dostarcza stymulacji, której brak z powodu zbyt niski stopień pobudzenia

Hutt -zabawa sprzyja utrzymaniu pobudzenia na umiarkowanym poziomie, czyli ani nie redukuje nadmiernej stymulacji ani nie stanowi lekarstwa na poczucie znudzenia

Inni badacze - zabawa służy modulowaniu pobudzenia dziecka w znanym mu środowisku, gdy nie odczuwa ono presji potrzeb biologicznych lub presji wymagań społecznych. Podczas zabawy dzieje się coś nowego, co powoduje wzrost pobudzenia. Jeśli mieści się ono w granicach optymalnych, może wywołać uczucie niepewności (coś mi tu nie pasuje, ale tak jest napisane...), które zostaje zredukowany przez aktywność ludyczną.

Konecpcje poznawcze

Sutton-Smith, Bruner - zabawa pełni funkcje przystosowawczą, umożliwia eksploracje świata i własnych zachowań, pomysłów. Zabawa 'na niby' pozwala wypracować wzorce zachowań, które moga byc przydatne w życiu 'na serio'.

Bruner - zabawa rozwija dziecko, bo może się skupić na samym działaniu, a nie tylko na osiągnięciu celu. Krytyka - inni badacze - aktywność ludyczna jest często celowa.

Koncepcje antropologiczne

W momencie przystąpienia do zabawy pojawia sie metakomunikacyjne stwierdzenie 'to jest zabawa', które przenosi dzieci do świata fantazji, w którym istnieje dużo więcej możliwości,co przyczynia się do rozwoju poznawczego, kształtowania zdolności i umiejętności, które opierają się na wyobraźni i aktywności ludycznej.

Tyszkowa -polisymbolizm zabawy, indywidualny rozwój psychiczny (strukturacjai restrukturacja doświadczenia); autokomunikacja - komunikowanie samemu sobie inf. o granicach przyjętej konwencji ludycznej i umownej sytiacji, objaw egocentryzmu.

8.4 Ogólna charakterystyka zabawy

- zabawa jest rodzajem zachowania się motywowanego wewnętrznie, wzbudzanego przez rozbieżność między napływającymi ze świata informacjami a zdolnością org. do ich przetwarzania, skłaniającą jednostkę, ab y powrócić do stanu równowagi, bądź też redukcja napięcia nerwowego, jakie daje opanowanie przedmiotów w działaniu lub ćwiczenie funkcji i sprawności.

- przewaga w zabawie dzieci procesów asymiliacji nad procesami akomodacji. Dziecko zwraca uwagę bardziej na działanie niż na cel

- eksploracja - jaki on jest? co robi; zabawa - co ja mogę z nim zrobić? Bodziec odgrywa drugorzędną rolę.

- różnica między zabawą a zachowaniem instrumentalnym,. ' na niby' - 'na serio'. Dziecko formułuje wtórną rzeczywistość, w której rejony przenosi się zawsze w toku zabawy, nie tracąc jednak kontaktu z rzeczywistością pierwotną.

- reguły specyficzne dla zabawy, niekoniecznie związane z regułami panującymi w rzeczywistym świecie

- czynne zaangażowanie dziecka w zabawe odróżnia ja od nudzenia się, bezczynności. Inną sprawą jest marzenie na jawie, które może wyglądać jak znudzenie, ale jest rodzajem 'grania' obrazami, też zabawą

Podejście funkcjonalne do zabawy - zabawa jako aktywność twórcza dziecka, powiązana z rzeczywistością społeczną, kulturową, w której żyje, a zarazem kształtująca nową, wtórną rzeczywistość, nie będącą jedynie wierną kopia pierwszej. (Okoń, Szuman, autorki podręcznika :D )

Cechy:

- podejmowana dla przyjemności a nie z obowiązku (chociaż mimo to mogą wystąpić uczucia smutku, żalu)

- przeżywa te uczucia w rzeczywistości wtórnej

- rzeczywistość wtórna zbudowana jest na podobieństwo rzeczywistości pierwotnej

- konstruuje ta rzeczywistość w sposób twórczy,

- w zabawie żądzą reguły, bez tego nie miałaby sensu

8.4.1 Prawidłowości rozwojowe w zabawach dzieci

1. Zabawy-ćwieczenia (Piaget) - czynności ruchowe i manipulacyjne niemowląt, ekierowane na własne ciało -wydymanie warg, lizanie etc

2. Zabawy funkcjonalne ( Buhler) - podrygiwanie całym ciałem, poruszanie kończynami, gaworzenie, podsytakiwanie, dominuja w wieku niemowlęcym, zanikają po 3 r.ż.

(Okoń) - działania na przedmiotach, w któych dziecko uwzglednia specudiczne ich funkcje

3. Zabawy manipulacyjne (mogą się łączyć z funkjocnalnymi) - odziaływanie dziecka na przedmioty i zabawki.

Pierwszy rok życia -manipulowanie prymitywne, np potrząsanie przedmiotem

Drugi rok życia - manipulacje specyficzne, np próba otwierania i zamykania pudełka

Od roku do 3 lat rozwijają się coraz bardziej złożone zabawy funkcjonalne i manipulacyjne

4. Zabawy tematyczne - największy rozkwit od 3 do 6-7 lat, zaczątki już w pierwszym roku życia

- zabawy naśladowcze i odtwócze -naśladowanie dorosłych w sposób odroczony i symboliczna, nie chodzi tu o wchodzenie w rolę, tylko o samo naśladowanie. Fradkin - "rola w działaniu"

- zabawy twórcze - gdy podkreśla sie inwencje dzieci biorących w nich idział, ich imiejętności przekształcania świata realnego

- zabawy fikcyjne, udawane, iluzyjne - gdy uwydatnia sie umowność działań 'na niby'

- zabawy inscenizacyjne, dramatyczne - gdy uwzględnia sie ich przsebieg, konstruowanie jakiejś akcji i fabuły oraz posługiwanie sie rekwizytami, jak w teatze

- zabawy w rolę -gdy akcentuje sie podejmowanie i odgrywanie ról realistycznych lub fantastycznych

- zabawy symboliczne - gdy ikacuje sie ich oderwanie od rzeczywistej sytuaacji i konytekstu za pomoca użycia różnorodnych symboli przedmiotowych i słownych

Rozwój zabaw tematycznych w okresie średniego dzieciństwa polega na:

1. rozszerzaniu kręgu tematów i ról podejmowanych przez dziecko

2. coraz bardziej twórczym wykorzystaniu zabawy dla kontynuowania akcji i jej kolejnych epizodów

3. wydłużeniu czasu trwania zabawy

4. przejściu od zabawy indywidualnej do zespołowej

5. wzrastajacym znaczeniu języuka i mowy w kreowaniu akcji zabawy

6. coraz silniejszsych związkach zabaw z ćyiem społecznym

5. Zabawy konstrukcyjne - wywodzą się z zabaw manipulacyjnych, wyniki tej zabawy to jakiś wytwór. Buhler - do zabaw kontrukcyujnych należą takie działania intencjonalne, które zmierzają do wytworzenia jakiegokolwiek "dzieła", nawey całkiem ulotnego i nietrwałego

To nie to samo co majsterkowanie, które rozwija sie później i ma charakter próby odkrycia konstrukcji, 'co jest w środku?', 'jak to działa?'

Budowanie z klocków :D

18 miesięcy - szeregowanie kloców w układzie pionowym lub poziomym

3 r.ż - budowle dwuwymiarowe

5 r.ż - struktury trójwymiarowe

dzieci najmłodsze budują w sposób chaotyczny

pomysły dzieci 3-4 letnich są jeszcze chwiejne i ogólnikowe, ulegaja częstym zmianą

dzieci starsze już sobie wyobrażają co chcą zbudować

w przedszkolu dzieci konstruują w grupach, zespołach

w zabawy konstrukcyjne wplataja się również zabawy tematyczne

Zabawa jest manifestacja osobowości dziecka, pokazuje różnice indywidualne, wytwarza i koordynuje struktury osobowości pojmowanej jako centralny system regulacji zachowania jednostki (Okoń). Stanowi kluczową rolę w rozwoju procesów instrumentalnych (percepcji, wyobraźni, myślenia) i procesów kierunkowych (potrzeb, emocji, motywów, postaw)

Zabawa stwarza okazje do rozwoju schematów czynnościowych i poznawczych w odniesieniu do rozmaitych dziecin otaczających rzeczywistość.

Znaczenie zabawy dla kształtowania się struktury JA

- osiąganie przez dziecko poczucia tożsamości oraz jej rozbudowaniem wskutem pozzerzania "przestrzeni psychologicznej". Poczucie to rozwija się w toku zabaw udawanych, wówczas gdy dziecko rozgranicza pierwotną i wtórną rzeczywistość i podejmuje rozmaite role ze świadomością ich umowności i fikcyjności. Zabawa umożliwia ekspresje własnego JA, ponieważ jest to działalność spontaniczna, niczym nie skrępowana, dodatkowo dziecko wykracza w zabawie poza obszar tego, co może i potrafi zdziałać w świecie realnym

Znaczenie zabawy dla kształtowania się Sieci Wartości

- wartościowanie zachowanie swoich i cudzych pojawia się bardzo wcześnie (bee i cacy :D), podczas zabaw tematycznych dziecko uczy się zasad i reguł związanych z przyjęta rolą. Sieć Wartości rozwija się głównie w zabawie grupowej.

Zabawa może pełnić funkcje diagnostyczną. Rodzice i nauczyciele obserwując dziecko są wstanie uzyskać wiele informacji na temat jego psychiki i rozwoju. Często wykorzystuje się to w poradniach pedagogiczno-psychologicznych. Polega to na obserwacji dzieci podczas zabawy np na świetlicy