Zawarcie małżeństwa i skutki tego zdarzenia:
Definicja małżeństwa - powstały z woli małżonków, ale w sposób sformalizowany, trwały związek kobiety i mężczyzny, będący także stosunkiem prawnym o charakterze wzajemnym; związek ten polega na maksymalnym zespoleniu małżonków w sferze ich stosunków osobistych oraz poważnym powiązaniu w sferze stosunków majątkowych; obydwaj partnerzy mają równorzędną pozycję.
Istota - zespolenie - intymność stosunków, stałe i codzienne współdziałanie i świadczenie sobie wzajemnej pomocy, zamieszkiwanie w jednym lokalu
Podstawowe zasady prawa rodzinnego odnoszące się do małżeństwa:
zasada monogamii
zasada świeckości (samo zawarcie małżeństwa podlegającemu prawu wewnętrznemu kościoła nie powoduje jeszcze powstania stosunku małżeństwa podlegającego prawu polskiemu; konieczne jest złożenie w obecności duchownego dodatkowych oświadczeń zmierzających do wywołania takiego skutku. Prawo polskie przewiduje ponadto dokonywanie przez kierownika urzędu stanu cywilnego formalno-porządkowych czynności poprzedzających zawarcie małżeństwa w formie wyznaniowej i uzależnia powstanie małżeństwa zawartego w formie wyznaniowej od sporządzenia przez kierownika u.s.c. aktu małżeństwa)
zasada trwałości małżeństwa (oznacza że małżeństwo powinno być związkiem dozgonnym, jednak w sytuacji gdy stanie się związkiem martwym może zostać rozwiązane poprzez rozwód, realizacji tej zasady służy instytucja separacji)
zasada równości (traktuje małżonków jako wyraz konstytucyjnej zasady zrównania kobiety z mężczyzną, oboje małżonkowie mają w pełni równą pozycję względem siebie i swoich dzieci)
Zawarcie małżeństwa:
Czynnością poprzedzającą zawarcie małżeństwa powinny być zaręczyny - instytucją tą k.r-o się nie zajmuje.
Dla zawarcia małżeństwa ustawa przewiduje 3 grupy przesłanek:
przesłanki istnienia małżeństwa - na podstawie Konkordatu między Stolicą Apostolską i RP w dniu 28.07.1993 r., po odpowiedniej zmianie prawa polskiego stworzono możliwość zawierania małżeństw przed duchownym z jednoczesnym zawarciem małżeństwa zgodnie z prawem polskim. Od 15-11-1998 prawo dopuszcza dwa sposoby zawarcia małżeństwa: w formie cywilnej - przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego oraz w formie wyznaniowej - w obecności duchownego poprzez złożenie oświadczeń wyrażających jednoczesną wolę zawarcia małżeństwa. Obie formy są formami alternatywnymi.
Przesłanki istnienia małżeństwa zawieranego w formie cywilnej:
przesłanka różności płci, (nie wynika tylko z funkcji prokreacyjnej małżeństwa. Związki homoseksualne (lesbijskie) są sprzeczne z celem i funkcją społeczną rodziny. W przypadku obojnactwa określenie płci danej osoby należy do biegłego, rozstrzygają cechy przeważające; w przypadku zaś transseksualizmu różnicę płci określa nie tylko wpis do aktu urodzenia, ale faktyczny stan w chwili zawarcia małżeństwa).
wymaganie, aby nupturienci zgłosili się do USC jednocześnie
zgodne oświadczenia nupturientów (w szczególnych przypadkach, za zgodą sądu oświadczenie może złożyć pełnomocnik nupturienta)
udział czynnika oficjalnego (kierownika USC, lub w przypadku obywateli polskich przebywających za granicą konsul)
Przesłanki istnienia małżeństwa zawieranego w formie wyznaniowej:
przesłanka różności płci,
jednoczesne stawienie się w chwili składania oświadczeń
zgodne oświadczenia nupturientów
udział czynnika oficjalnego (duchownego Kościoła lub związku wyznaniowego)
zawarcie małżeństwa podlegającego prawu wewnętrznemu Kościoła
sporządzenie aktu małżeństwa przez Kierownika USC na podstawie zaświadczenia wydanego przez duchownego (dostarczone do USC najpóźniej w ciągu 5 dni od jego wydania)
Sporządzenie aktu małżeństwa dopełnia konstytucyjny skutek oświadczenia woli jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu. Sporządzenie aktu małżeństwa zawieranego w formie wyznaniowej dopełnia konstytucyjny skutek oświadczeń nupturientów z moczą wsteczną - od chwili oświadczenia w obecności duchownego woli zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu.
Przesłanki formalno – porządkowe. Nupturienci powinni wykazać swoją tożsamość i przedłożyć dokumenty pozwalające ustalić wiek i stan cywilny oraz pisemne zapewnienie że nie wiedzą o istnieniu okoliczności wyłączających zawarcie tego małżeństwa. Sąd może zwolnić od obowiązku złożenia dokumentów kiedy napotyka to trudne do przezwyciężenia przeszkody. Małżeństwo nie może być zawarte przed upływem miesiąca od dnia kiedy nupturienci złożyli kierownikowi USC wyżej wymienione dokumenty. Powinno ono być zawarte w USC , publicznie i uroczyście w obecności 2 pełnoletnich świadków. Z ważnych powodów małżeństwo może być zawarte poza USC. W razie niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu jednej ze stron, małżeństwo może być zawarte niezwłocznie przed kierownikiem USC lub duchownym (art. 9 k.r.o.).
przesłanki formalno-porządkowe w formie cywilnej:
zawarcie małżeństwa następuje w USC wybranym przez nupturientów, nie musi to być urząd miejsca zamieszkania jednej stron
małżeństwo nie może zostać zawarte przed upływem miesiąca od dnia złożenia pisemnych zapewnień, że nie wiedzą o istnieniu okoliczności wyłączającej zawarcie małżeństwa, ze ważnych względów kierownik USC może skrócić termin
kierownik powinien odmówić przyjęcia oświadczeń, wiedząc że jest okoliczność wyłączająca możliwość zawarcia małżeństwa, w razie wątpliwości zwraca się do sądu o rozstrzygniecie czy małżeństwo może zostać zawarte.
małżeństwo musi zostać zawarte w uroczystej formie w obecności dwóch pełnoletnich świadków
akt małżeństwa powinien zostać sporządzony niezwłocznie po jego zawarciu albo niezwłocznie po ustaniu przyczyny uniemożliwiającej dokonanie tej czynności.
przesłanki formalno-porządkowe w formie wyznaniowej:
osobom zamierzającym zawrzeć małżeństwo w formie wyznaniowej kierownik USC jednego z nupturientów wydaje zaświadczenie, stwierdzające brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa. Zaświadczenie nupturienci dostarczają duchownemu, przed którym ma zostać zawarte małżeństwo
Duchowny nie powinien przyjąć oświadczeń beż zaświadczenia z USC.
Duchowny powinien poinformować osoby zamierzające zawrzeć małżeństwo o treści podstawowych przepisów dot. zawarcia małżeństwa i jego skutków
Duchowny po złożeniu oświadczeń o zawarciu małżeństwa podlegającego prawu polskiemu powinien niezwłocznie sporządzić zaświadczenie stwierdzające, że oświadczenia zostały złożone w jego obecności, podpisać oraz odebrać podpisy od nupturientów oraz świadków obecnych przy składaniu podpisów. Konstytucyjne znaczenie ma natomiast terminowe zawiadomienie kierownika USC o wyrażeniu woli zawarcia małżeństwa. Właściwy jest urząd właściwy ze względu na miejsce zawarcia małżeństwa.
Przesłanki muszą zachodzić kumulatywnie.
przeszkody małżeńskie:
przeszkoda wieku - małżeństwo może być zawarte przez osoby, które ukończyły 18 rok życia, zachowana została dopuszczalność zawarcia przez kobietę małżeństwa po ukończeniu 16 lat, jeżeli sąd opiekuńczy wyrazi na to zgodę ze względu na ważne powody. Do 1998 roku wiek małżeński dla mężczyzn wynosił 21 lat.
przeszkoda ubezwłasnowolnienia - związku małżeńskiego nie może zawrzeć osoba całkowicie ubezwłasnowolniona
przeszkoda choroby psychicznej - związku małżeńskiego nie może zawrzeć osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym (jest podstawą unieważnienia małżeństwa jeżeli występowała w chwili zawarcia małżeństwa. Nie ma ona jednak charakteru bezwzględnego gdyż sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa jeżeli choroba lub niedorozwój nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa ani nie będzie przeszkodą dla prawidłowego wykonywania władzy rodzicielskiej. Unieważnienia z tych powodów może żądać każdy z małżonków. Małżeństwo zawarte mimo istnienia choroby psychicznej jednej z małżonków nie podlega unieważnieniu jeżeli choroba ta później ustała
przeszkoda bigamii - związku małżeńskiego nie może zawrzeć osoba będąca już w związku małżeńskim (nie może zawrzeć małżeństwa kto już pozostaje w związku małżeńskim. Unieważnienie małżeństwa z tego powodu może żądać każdy kto ma w tym interes prawny. Nie można unieważnić małżeństwa z powodu pozostawania przez jednego z małżonków w poprzednio zawartym związku małżeńskim, jeżeli poprzednie małżeństwo ustało lub zostało unieważnione, chyba że ustanie tego małżeństwa nastąpiło przez śmierć osoby która zawarła ponowne małżeństwo pozostając w poprzednio zawartym związku małżeńskim. Bigamia jest także przestępstwem przeciwko rodzinie (art. 206 k.k.)
przeszkoda pokrewieństwa - związku małżeńskiego nie mogą zawrzeć krewni w linii prostej lub rodzeństwo
przeszkoda powinowactwa - związku małżeńskiego nie mogą zawrzeć powinowaci w linii prostej (Powinowactwo to węzeł rodzinny między małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka; wynika ono z małżeństwa i trwa ono mimo ustania małżeństwa. Powinowactwo jest więc węzłem wyłącznie prawnym, a nie biologicznym. Powinowatym męża jest np. siostra żony, dziecko żony i jej matka (teściowa). Linie i stopnie powinowactwa określa się według pokrewieństwa łączącego te osoby z drugim małżonkiem).
przeszkoda przysposobienia - związku małżeńskiego nie może zawrzeć przysposabiający i przysposobiony (aby zlikwidować przeszkodę należy rozwiązać stosunek przysposobienia)
Wady oświadczenia woli:
Małżeństwo może być unieważnione jeżeli oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński zostało złożone:
1) przez osobę która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażanie woli (stan odurzenia narkotykami,
2) pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony. Chodzi tutaj o tzw. tożsamość cywilną (czy nupturient jest kawalerem, panną, czy jest rozwiedziony, czy ma już dzieci itp.) oraz o właściwości osobiste nupturienta (np. niemoc płciowa, homoseksualizm, transseksualizm, narkomania, głęboki alkoholizm),
3) pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, jeżeli z okoliczności wynika, że składający oświadczenie mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste. Groźba taka powinna cechować się bezprawnością, być na tyle poważna że składający oświadczenie mógł się obawiać jej skutków; pozostawać w związku przyczynowym ze złożonym oświadczeniem o wstąpieniu w związek małżeński. Unieważnienia małżeństwa może żądać małżonek który złożył oświadczenie dotknięte wadą. Nie można żądać unieważnienia małżeństwa po upływie 6 miesięcy od ustania stanu wyłączającego świadome wyrażenie woli, od wykrycia błędu lub ustania obawy wywołanej groźbą, a w każdym wypadku po upływie lat 3 od zawarcia małżeństwa.
Konkubinat: stan faktyczny, polegający na pożyciu kobiety i mężczyzny nie związanych węzłem małżeńskim, o ile to pożycie przybiera postać analogiczną do więzów łączących małżonków, a czasem także wspólnej działalności gospodarczej. Konkubinat nie jest jednak małżeństwem ani nie rodzi więzów prawnorodzinnych; nie stanowi rodziny, nawet wtedy gdy ze związku faktycznego przychodzi na świat dziecko.
Wzajemne prawa i obowiązki małżonków:
Wynikające z małżeństwa prawa i obowiązki mają niewątpliwie charakter podmiotowych praw cywilnych, ale ich natura odbiega od klasycznych praw tego rodzaju. Wynika to przede wszystkim z faktu, że stosunki pomiędzy małżonkami, przede wszystkim stosunki osobiste, stanowią sferę zainteresowania nie tylko prawa; ze względu na przenikające je na wskroś założenia natury moralnej w znacznie większym stopniu aniżeli w sferze innych stosunków prawnych prawa te podlegają działaniu klauzul generalnych, zwłaszcza klauzuli zasad współżycia społecznego.
Zasada równości małżonków:
Zasady równości małżonków nie należy rozumieć w ten sposób, że oboje małżonkowie sprawują identyczne funkcje. Zależy to od układu, jaki zostanie przez nich przyjęty, ale z reguły o rozkładzie między małżonkami różnych funkcji decyduje szczególna predestynacja kobiety do zadań związanych z macierzyństwem i wychowywaniem dzieci, co z kolei sprawia że funkcja pracy zarobkowej spoczywa w modelu przeciętnej rodziny przede wszystkim na mężu. Aby zasada równości miała zastosowanie w tym przypadku, ustawodawca zrównuję wagę pracy zarobkowej męża z pracą żony w domu. Orzecznictwo konsekwentnie akcentuje też, że żona z jednej strony ma prawo do wykonywania pracy zarobkowej, jednak z drugiej przyjmuje także że ma prawo do rezygnacji z pracy zarobkowej na rzecz wychowywania dzieci. Dlatego też w przypadku gdy małżonkowie się rozchodzą, mąż ma obowiązek przyczyniania się do utrzymania dzieci, ale także uiszczenia alimentów na rzecz żony, która tymi dziećmi się zajmuje. Konsekwencją zasady równości jest także norma art. 24 zd. 1, w myśl której małżonkowie rozstrzygają wspólnie o istotnych sprawach rodziny (Lege non distinguente).
Nazwisko małżonków:
Obecnie każdy z małżonków może zachować swoje dotychczasowe nazwisko albo połączyć z nim dotychczasowe drugiego małżonka. Małżonkowie mogą też nosić wspólne nazwisko będące dotychczasowym jednego z nich. O nazwisku decyduje oświadczenie złożone przed kierownikiem USC.
Wspólne pożycie i współdziałanie dla dobra rodziny:
Małżonkowie są zobowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do wspólnego działania na rzecz dobra rodziny, którą przez swój związek założyli.
Wspólne pożycie obejmuje wspólnotę duchową (wewnętrzna więź psychiczna), fizyczną (współżycie seksualne) oraz gospodarczą (prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego).
Obowiązek wzajemnej pomocy obejmuje zarówno świadczenie codziennych usług jak i pomoc wyjątkową np. w czasie ciężkiej choroby.
Naruszenie obowiązku wierności ma miejsce nie tylko w przypadku nawiązania bliższego pożycia z inną osoba, ale także wtedy gdy małżonek stwarza pozory zdrady.
Obowiązek współdziałania dla dobra rodziny obejmuje wszystkie te czynności, które są potrzebne dla prawidłowego funkcjonowania tej komórki, w tym także dla właściwego wychowania dzieci. Z obowiązku wspólnego pożycia wynika obowiązek wspólnego zamieszkiwania małżonków, co pozwala na prawidłowe wykonywanie codziennych obowiązków małżeńskich.
Prawa i obowiązki majątkowe niezależne od ustroju majątkowego:
Ścisłe zespolenie małżonków i rodziny pociąga za sobą pewne skutki, niezależnie od tego czy łączy ich ustrój wspólnotowości czy rozdzielności majątkowej. Do tych skutków należy m.in. wzajemne przyczynianie się do utrzymania rodziny, wzajemna reprezentacja małżonków oraz zasada solidarności małżonków za pewne zobowiązania.
Przyczynianie się do zaspokajania potrzeb rodziny:
Oboje małżonkowie mają obowiązek do przyczyniania się do zaspokojenia potrzeb rodziny.
Wzajemna reprezentacja małżonków:
W razie przemijającej przeszkody, która dotyczy jednego z małżonków pozostających we wspólnym pożyciu, drugi małżonek może za niego działać w sprawach zwykłego zarządu, bez pełnomocnictwa.
Solidarna odpowiedzialność małżonków:
Oboje małżonkowie są odpowiedzialni solidarnie za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich w sprawach wynikających z zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny.
Separacja małżonków:
Separacja polega na ustaniu, rozkładzie wspólnego pożycia małżonków, co przejawia się wygaśnięciem między małżonkami więzi fizycznej, duchowej oraz gospodarczej.
Separacja sądowa polega na usankcjonowaniu orzeczeniem sądowym stanu separacji faktycznej ze skutkami typowymi dla orzeczenia rozwodu, zawsze jednak z wyjątkiem zniesienia więzi małżeńskiej. Małżonkowie pozostający w separacji nie mogą zawrzeć kolejnego małżeństwa, ich stan cywilny nie ulega zmianie.
Separacja faktyczna – rozkład pożycia może być w szczególności zupełny (zanik wszystkich 3 więzi podstawowych) i trwały (gdy powrót do wspólnego pożycia w okolicznościach danego przypadku jest wykluczony). Rozkład pożycia nie ma znamion zupełności, gdy przynajmniej jedna więź jest podtrzymywana, a brakuje mu znamion trwałości, gdy w danych okolicznościach można przyjąć, kierując się zasadami doświadczenia życiowego, że są widoki na restytucję pożycia małżeńskiego, zakłóconego jedynie przejściowo.
Małżonkowie zaprzestają z reguły udzielania sobie pomocy, współdziałania na rzecz rodziny, prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego, Gdy zajmują wspólne mieszkanie, pojawia się dążenie do dokonania podziału do rozłącznego korzystania. Jeżeli małżonkowie pozostają w ustroju wspólności majątkowej, powstają trudności w wykonywaniu zarządu majątkiem wspólnym, wymagającym współdziałania. Zakłócone z reguły zostaje współdziałanie w wykonywaniu praw i obowiązków wynikających z władzy rodzicielskiej.
Zupełny i trwały rozkład pożycia jest przesłanka do rozwodu, zaś tylko zupełny rozkład pożycia (bez znamion trwałości) stanowi przesłankę do orzeczenia separacji.
Separacja sądowa – została uchwalona przez Sejm w dniu 21 V 1999r.
Separacja nie może być orzeczona mimo zupełnego rozkładu w dwóch wypadkach:
jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków
jeżeli z innych względów orzeczenie separacji byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego
Orzeczenia separacji może domagać się każdy z małżonków, powództwo wzajemne jest niedopuszczalne. Jeżeli jedna ze stron żąda separacji, a druga rozwodu, który jest uzasadniony, sąd orzeka rozwód. Istnieje możliwość orzeczenia separacji na zgodne żądanie małżonków, ale pod warunkiem, że małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci. W sprawach o separację na zgodny wniosek małżonków właściwe rzeczowo są sądy okręgowe, a postępowanie toczy się w trybie nieprocesowym. Postanowienie o separacji sąd wydaje po przeprowadzeniu rozprawy. Przy orzekani separacji zastosowanie mają przepisy dotyczące rozstrzygnięć zapadających w postępowaniu rozwodowym. Małżonek pozostający w małżeństwie nie może zawrzeć następnego, separacja nie znosi bowiem węzła małżeńskiego. Obowiązek alimentacyjny małżonka nie uznanego za winnego rozkładu pożycia nie wygasa z upływem 5 lat od orzeczenia separacji, jak w analogicznej sytuacji po rozwodzie.
Domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki nie ma zastosowania, jeżeli dziecko urodzi się po upływie 300 dni od orzeczenia separacji. Prawomocne orzeczenie o separacji stanowi podstawę wpisania wzmianki dodatkowej w akcie małżeństwa. Zniesienie separacji może nastąpić wyłącznie na zgodne żądanie małżonków w trybie postępowania nieprocesowego. Z chwilą zniesienia separacji ustają jej skutki. Znosząc separację, sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków. Na zgodny wniosek małżonków sąd orzeka o utrzymaniu między małżonkami rozdzielności majątkowej.