Małżeństwo — trwały w swym celu związek między osobami będący uniwersalną instytucją społeczną i zazwyczaj wiążący osoby emocjonalnie, ekonomicznie i prawnie. Małżeństwo stanowi najczęściej podstawę rodziny.
Większość kręgów kulturowych sankcjonuje małżeństwo jako związek monogamiczny i heteroseksualny, tj. między jednym mężczyzną i jedną kobietą. W większości krajów Afryki i niektórych w Azji małżeństwa stanowią także związki poligamiczne. W stosunkowo nielicznej, ale rosnącej liczbie państw i regionów[1] małżeństwo może stanowić także para osób tej samej płci.
Prawo i zwyczaje dotyczące małżeństw różnią się w poszczególnych społecznościach. W kulturze europejskiej małżeństwo jest instytucją prawną, a w większości religii stanowi instytucję sakramentalną. W wielu kulturach istnieje zwyczaj przekazywania mienia w postaci posagu. Niegdyś zawarcie małżeństwa zawsze poprzedzały zaręczyny i okres narzeczeństwa.
W wielu kulturach małżeństwa bywały i nadal bywają ustawiane przez rodziców dla, przykładowo aczkolwiek niekoniecznie, par, jeszcze kiedy przyszli małżonkowie byli dziećmi; w mniej licznych, de facto dzieci (najczęściej dziewczynki) zawierają małżeństwa.
Przed małżeństwem:
W wielu kulturach małżeństwo jest poprzedzone zazwyczaj okresem narzeczeństwa. Ceremonią która wprowadza parę w ten okres są zaręczyny.
Zapowiedzi w polskiej tradycji poprzedzają ślub kościelny. Ksiądz w parafii każdego z młodych przez dwa kolejne tygodnie ogłasza podczas mszy informacje o planowanej uroczystości.
Zawarcie małżeństwa w przeszłości:
W średniowiecznej Polsce powszechne były małżeństwa umowne, zawierane w drodze dwóch kolejnych umów świeckich: zmówin i zdawin. W 1197 nakazano w Polsce stosować kościelną formę zawierania małżeństwa. Kościół małżeństwa umowne uważał za tajne, jednak uznawał je za ważne do połowy XVI w.
Do kościelnej formy zawierania małżeństwa należały od 1215 roku zapowiedzi. Ślub miał się odbywać w kościele. Od czasu soboru trydenckiego w przypadku kościelnej formy zawierania małżeństwa - kapłan stawał się świadkiem kwalifikowanym. Wprowadzono też egzamin przedślubny ze znajomości katechizmu.
We Francji w 1787 roku król Ludwik XVI wprowadził śluby cywilne dla protestantów. W 1792 wprowadzono we Francji jedynie cywilną formę zawierania małżeństwa; podobnie regulował tę kwestię Kodeks Napoleona.
Polski Projekt Lutostańskiego z 1929 roku dawał nupturientom (przyszłym małżonkom) możliwość wyboru formy zawarcia małżeństwa. Przewidywał świecką koncepcję małżeństwa jako umowy cywilnej.
Zawarcie małżeństwa obecnie:
Zawarcie małżeństwa może mieć formę i skutki świeckie (państwowe, urzędowe, cywilne) oraz wyznaniowe (kościelne, sakramentalne).
Współcześnie uroczystość zawarcia małżeństwa, a więc ślub, odbywa się w osobistej obecności osób zawierających związek nupturientów (panna młoda i pan młody, przyszli małżonkowie: żona i mąż), osoby udzielającej ślub (upoważnionego urzędnika lub duchownego) oraz dwojga świadków, którzy zgodnie z europejską tradycją są niezbędni, aby w razie zniszczenia dokumentów mogli poświadczyć zawarcie związku.
Uroczysta forma ślubu stanowi niezwykle ważne wydarzenie w kulturach większości społeczeństw. W krajach europejskich panna młoda i pan młody są przez osobę prowadzącą ceremonię pytani o to, czy pragną zawrzeć ślub. Bez obopólnej zgody małżeństwo nie może być zawarte. Oboje muszą spełniać określone kryteria wiekowe, aby ich zgodna była w pełni świadoma. Publiczna forma ślubu pozwala każdemu członkowi społeczności na zgłoszenie sprzeciwu, jeżeli jego zdaniem zachodzącą okoliczności uniemożliwiając zawarcie związku.
Widocznym znakiem zmiany stanu cywilnego jest wymiana obrączek ślubnych przez każdego z młodych na palec przyszłego współmałżonka. W innych kulturach podobne znaczenie przypisywane jest specjalnemu strojowi lub innych przedmiotom. Symbolicznym zakończeniem ceremonii jest w krajach europejskich pocałunek składany przez pana młodego na ustach panny młodej.
Ślub kościelny wiąże młodą parę w świetle prawa kanonicznego prowadząc do powstania małżeństwa sakramentalnego. Zgodnie z dogmatami religii katolickiej małżeństwo jest zawierane przed obliczem Boga i jest nierozerwalne, aż do śmierci jednego z małżonków. Małżeństwo w Kościele katolickim może zostać uznane za nieważne w dowolnym czasie jego trwania, jeżeli w kanonicznym procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa zostanie stwierdzone, iż zostało zawarte z naruszeniem odpowiednich kanonów[2]. W sytuacji takiej według Kościoła nigdy małżeństwo nie zostało zawarte, a wyrok Sądu Biskupiego jedynie potwierdza to, że dana kobieta i dany mężczyzna nigdy małżeństwem nie byli.
Ślub cywilny prowadzi do zawarcia związku w świetle prawa rodzinnego, który może zostać zakończony za życia kobiety i mężczyzny poprzez rozwód. W świetle prawa kanonicznego rozwodnicy wchodzący w nowe cywilne związki małżeńskie, nie mogą przystępować do sakramentów, bo nie mają prawa do rozgrzeszenia podczas spowiedzi. Mogą je uzyskać jedynie w sytuacji ponownego rozwodu i pozostawania w stanie wolnym, powrocie do pierwszego małżonka lub ślubowaniu dożywotniego powstrzymywania się od współżycia z partnerem w powtórnym związku małżeńskim.
Ślub konkordatowy jest ślubem kościelnym, który ma równocześnie status cywilnego (konkordat - umowa między państwem i Kościołem katolickim).
W Polsce zarówno ślub kościelny, jak i cywilny wiążą się ze znacznymi wydatkami. W zależności od rejonu mogą się one mieścić w zakresie tysięcy złotych. W Polsce śluby zawierane są najczęściej w sobotę i rzadziej w niedzielę.
Małżeństwo i dzieci:
Dziecko nieślubne rodzi kobieta nie związana węzłem małżeńskim. W polskiej tradycji jego matka oraz samo dziecko byli napiętnowani i podlegali społecznemu ostracyzmowi. Jeżeli para współżyła seksualnie bez ślubu, a kobieta zaszła w ciążę to w takiej sytuacji, w polskich warunkach, najszybciej jak to możliwe zawierany był ślub kościelny (i często nadal tak jest), aby dziecko nie było nieślubne. W wielkich miastach tradycja zawierania małżeństw w ten sposób zanika.W przeszłości nie było możliwe pewne ustalenie ojca dziecka nieślubnego. W przypadku małżeństw prawo przyjmowało domniemanie, że dziecko jest potomkiem męża. Po odkryciu istnienia dziedziczenia grup krwi możliwe było wykluczenie ojcostwa w niektórych wypadkach. Współcześnie dzięki testom DNA można wykluczyć ojcostwo każdego mężczyzny, a w związku z tym ustalić ojca większości dzieci. Matki niekiedy są zmuszone do pozywania przed sąd rodzinny ojców odmawiających uznania nieślubnych dzieci, aby ci mężczyźni zapewnili swojemu potomkowi byt. Ojciec i dziecko są poddawani testom medycznym, które ustalają pokrewieństwo. Jeżeli sąd uzna ojcostwo, ojciec musi zwykle płacić alimenty na nieślubne dziecko. Mąż, który został uznany za ojca dziecka na mocy zawartego małżeństwa, nie może odmówić utrzymywania dziecka, nawet jeżeli dzięki testom DNA dowie się, że żona miała je z kochankiem.
Zdrada małżeńska ma miejsce kiedy jeden z małżonków współżyje seksualnie z innym partnerem. W świetle dogmatów kościoła katolickiego jest ona grzechem. W świetle prawa rodzinnego zdrada może być podstawą do orzeczenia rozwodu.
Konkubinat stanowi para żyjąca razem bez zawarcia małżeństwa, która nierzadko posiada dzieci.
Małżeństwo w szerszym pojęciu:
W większości państw prawodastwo dopuszcza jedynie małżeństwo (monogamiczne) oparte o związek różnopłciowy. Tak też uregulowane zostało małżeństwo w prawie polskim. O związek monogamiczny oparte jest także małżeństwo sakramentalne w kościołach chrześcijańskich.
W większości krajów Afryki i niektórych w Azji małżeństwa stanowią także związki poligamiczne, natomiast rzadko spotyka się legalne pozostałe formy poligamii.
Począwszy od 2001 roku, w rosnącej liczbie krajów - obecnie w Holandii, Belgii, Kanadzie, Hiszpanii, RPA, Norwegii oraz w stanach Massachusetts, Kalifornii w USA instytucja małżeństwa obejmuje także pary tej samej płci. Dodatkowo małżeństwa takie uznaje Izrael, autonomia Aruby, Antyli Holenderskich oraz stany Nowy Jork, Nowy Meksyk i Rhode Island w USA (bez możliwości zawarcia takich małżeństw na tych terenach).
W innych krajach (w tym w ponad połowie krajów UE) dla osób tej samej płci wprowadzono w prawie instytucję rejestrowanego związku partnerskiego, dającą partnerom część lub te same prawa co małżeństwo.
Posag i wiano:W niektórych krajach ceremonie ślubne odprawiane są z udziałem dzieci, które potem jako dorośli zmuszane są do trwania w związkach zawartych bez ich świadomej zgody. W pewnych kręgach kulturowych ze ślubem wiąże się zawarcie umowy między rodzinami pana młodego i panny młodej. W zależności od zwyczajów albo rodzice panny młodej muszą zapłacić rodzinie pana młodego posag albo na odwrót dawane jest wiano. Posiadanie wielu synów lub córek może się wiązać z ogromnym kosztem dla rodziców, którzy nierzadko bankrutują, aby związać małżeństwem wszystkie dzieci. Patologie związane z tymi obyczajami prowadzą niekiedy do mordowania dzieci jednej z płci, aby uniknąć ogromnych wydatków. W niektórych kulturach przyszli małżonkowie nie decydują o zawarciu związku, a jeżeli przeciwstawią się woli rodziców mogą zostać brutalnie ukarani. Syn albo córka, którzy wejdą w związek niezaakceptowany przez rodziców są czasami mordowani, bo rodzina uznaje to za hańbę i mści się zgodne z zasadą wendety.