Pojęcie prawa:

• Ius – prawo ludzkie; fas – prawo boskie

• Prawo przedmiotowe, a podmiotowe

• Intuicyjne pojmowanie – sztuka stosowania tego, co dobre i słuszne

• Kazuistyka – przyczyny (indywidualne sytuacje konfliktowe), skutki (ustawodawstwo Justyniana), próby przezwyciężenia – usiłowania systematyzacyjne

Podziały prawa:

• Prawo publiczne – dotyczy społeczeństwa

• Prawo prywatne – interesów klasy panującej:

o Wszelkie prawo, którym się posługujemy dotyczy albo rzeczy, albo osób, albo powództw – Gaius.

o System pandektowy - prawo prywatne materialne (rodzinne i majątkowe – rzeczowe, zobowiązania, spadkowe) i część ogólna (podmioty stosunków prawnych, pojęcie rzeczy, czynności prawne).

Periodyzacja dziejów prawa rzymskiego:

• Państwo typu niewolniczego. Formy państwa:

o Królestwo (753 – 509 p.n.e.)

o Republika (509 – 27 p.n.e.)

o Pryncypat (27 p.n.e. – 284 n.e.)

o Dominat (284 – 476 na zachodzie, 565 na wschodzie)

• Etapy rozwoju prawa prywatnego – wpływ rozwoju sił wytwórczych:

o Okres prawa starorzymskiego (archaicznego) – od założenia Rzymu do połowy III w. p.n.e. (początek wojen punickich – 264 – 146 p.n.e.)

o Okres rozwoju i prawa klasycznego – od połowy III w. p.n.e. do końca dynastii Sewerów (235 n.e.)

§ Prawa przedklasycznego (do schyłku republiki)

§ Prawa klasycznego (pryncypat)

o Okres schyłkowy (prawa poklasycznego) – 235 – do śmierci Justyniana

§ Prawa justyniańskiego (527 – 565)

Źródła prawa rzymskiego:

• Źródła powstania prawa – czynniki prawotwórcze

• Źródła poznania prawa – efekty ich działania

• Prawa ludu rzymskiego składają się z ustaw, uchwał plebsu, uchwał senatu, konstytucji cesarskich, edyktów tych osób, które mają prawo ich ogłaszania, odpowiedzi uczonych.

Ustawa XII tablic:

• Lex duocendim tabularum – 451 – 450 p.n.e. – uściślenie prawa zwyczajowego w interesie plebejuszy. Dwie dziesięcioosobowe komisje, każda powołana na rok.

• Prawo prywatne, proces, postępowanie egzekucyjne – społeczno –ekonomiczne stosunki drobnych rolników.

• Brak systematyki, nigdy formalnie nie uchylono

Ustawodawstwo zgromadzeń ludowych:

• Komicja pod przewodnictwem magistratur (dyktatorów, konsulów, pretorów): contiones à rogatio à leges rogatae

• Plebiscitia – uchwały plebsu, obowiązywały ogól obywateli od 286 p.n.e. (lex Hortensia de plebiscitis)

• Prawo prywatne, ostatnia za Nerwy, nazwisko wnioskodawcy

Uchwały senatu:

• Senatus consulta – moc ustawy

• Republika (300, od I w. p.n.e. – 600) – konserwatywny wykładnik interesów możnowładztwa, pośredni wpływ na ustawodawstwo

• Pryncypat – II w. n.e. – przejęcie funkcji ustawodawczych. Uchwały na wniosek cesarski (oratio principis)

Konstytucje cesarskie:

• Dekret, edykt, lub list mający moc ustawy

• Dekrety – rozstrzygnięcia spraw spornych – cechy rozstrzygnięć wzorcowych

• Edykty – normy obowiązujące za życia, czasem po śmierci autorów

• Reskrypty – odpowiedzi, wyjaśnienia wątpliwych kwestii prawnych à proces reskryptowi

• Mandaty – pisemne instrukcje dla urzędników, namiestników prowincji – sprawy administracyjne

• Cechy charakterystyczne:

o Bezpośrednia działalność prawotwórcza (szczególnie prawo publiczne)

o Prawo prywatne – wyzyskanie tradycyjnych czynników prawotwórczych

o Indywidualne, doraźne rozstrzygnięcia konkretne, lecz stosowane analogicznie

Pretor i jego edykt:

• Wymiar sprawiedliwości – iurisdictio częścią najwyższej władzy państwowej – imperium

• Najpierw konsulowie, od 367 p.n.e. – pretorowie. Jurysdykcja karna – edylowie kurulni (targi niewolników, bydło), na prowincjach – namiestnicy, odpowiednikiem edylów – kwestorowi.

o Pretor miejski – praetor urbanus

o Pretor peregrynów – praetor peregrinus (od 242 p.n.e.)

• Ius edicendi – prawo ogłaszania zapowiedzi, w jaki sposób magistratura będzie korzystała z władzy (ochrona w procesie i poza nim, formularze)

• Ustawa roczna, następca mógł przejąć treść edyktu – edictum translaticium + edicta nova

• Ok. 130 Hadrian polecił Julianowi ujednolicenie edyktów à edictum perpetuum (edykt wieczysty)

• Ius honorarium

Jurysprudencja okresu przedklasycznego:

• Odpowiedzi uczonych prawników, zgodne – moc ustawy. Interpretacja prawa zwyczajowego, doradcy magistratur, współpracownicy cesarzy.

• Republika – monopol kapłanów – układanie formularzy. Kolegium pontyfików (6,9,15) – pontifex maximus. Patrycjusze – narzędzie władzy

• 300 p.n.e. – ujawnienie kalendarza sądowego i zbioru formuł prawniczych. Plebejski pontifex maximus – Tiberius Coruncanius – nauczanie prawa

• Opiniowanie w konkretnych przypadkach, układanie formularzy aktów prawnych

• Pod wpływem nauki greckiej – próby definicyjne. Veteres – dawni:

o Quintus Mucius Scaevola – podręcznik prawa cywilnego

o Servius Sulpicius Rufus – komentator edyktu pretorskiego

Jurysprudencja okresu klasycznego:

• August, lub Tyberiusz – przywilej do udzielania opinii prawnych „pod autorytetem cesarza”

• Ścisłość sformułowań, jasność konstrukcji, obróbka szczegółów, oszczędność środków wyrazu

• Formy literackie:

o Zbiory rozstrzygnięć: responsa, quaestiones, disputationes, epistulae, digesta

o Komentarze do ustaw, edyktów, dzieł dawniejszych jurystów

o Podręczniki i zbiory zwięzłych zasad: sententiae, regulae, definitiones, differentiae

o Opracowania monograficzne

• Autorytatywny, dogmatyczny charakter wypowiedzi, brak zainteresowania nauką, nieprzejrzystość systematyki, osłabienie rozmachu twórczego

• 30 – ius publice respondendi, 33 – włączenie do Digestów

• Prywatne szkoły prawa – stationes, zakłady nauczania – Sabinianie i Prokulianie

• Przedstawiciele z I i II w. n.e.:

o Marcus Antistius Labeo - założyciel Prokulianów, zwolennik republiki

o Massarius Sabinus – ius publice respondendi jako pierwszy ekwita

o Publius Iuventius Celsus, filius – Prokulianin, doradca Hadriana

o Julian (Salvus Iulianus) – wygaśniecie sporów między szkołami, Digesta

• Przedstawiciele późnego klasycyzmu:

o Papinian (Aemilius Papinianus) – książe jurystów rzymskich, w 212 stracony na rozkaz Karakalli, po zabójstwie Gety, oszczędność słowa

o Iulius Paulus – zbiory przypadków praktycznych

o Ulpian (Domitius Ulpianus) – rywal Paulusa, zginął w 223 jako dowódca gwardii pretoriańskiej.

o Gaius – II w. n.e., zajmował się nauczaniem prawa, Instytucje – ok. 160 r. – wykład prawa prywatnego w 4 księgach: 1816 – palimpsest w Weronie, 1927 i 1933 – Egipt

Charakterystyka prawa okresu klasycznego:

• Tendencja do redukcji wielości czynników prawotwórczych à cesarz

• Efekty działania dawnych czynników trwały nadal

• Jurysprudencja – pośrednik pomiędzy systemem prawnym, a potrzebami obywateli

Systemy prawa rzymskiego:

• Ius civile:

o Na początku jedyny, później zasadniczy zespół norm prawnych, obowiązujących w państwie rzymskim

o Formowało się jako prawo zwyczajowe, rozwijało się poprzez ustawodawstwa i działalność jurysprudencji

o Obowiązywało obywateli rzymskich (wyjątki)

o Od II w. p.n.e. - prywatne

• Ius honorarium:

o Działalność prawotwórcza magistratury, ius praetorium - pretorowie

• Ius civile – ius honorarium:

o Te same sytuacje uregulowane podwójnie

o Nowości ius honorarium przechodziły do ius civile

o Prawo pretorskie – wspomaga, uzupełnia, lub poprawia prawo cywilne (przepisy zdezaktualizowane, niesłuszne – desuetudo)

• Ius gentium:

o Prawo własne każdego narodu – ius civile, prawo wspólne – ius gentium (wszyscy mieszkańcy państwa)

o Kolizje – ludy podbite – własne prawo prywatne, zasada personalności prawa – częstsze w miarę rozwoju gospodarki

o Prawa lokalne – brak równości, jedynie tolerowane

o Przydatne w nieformalnym obrocie gospodarczym, opartym na zaufaniu

o Zespół norm formowanych i stosowanych w praktyce pretora peregrynów

• Ius gentium – ius civile

o Ius gentium – nawarstwienie historyczne – świeckie, swobodniejsze w formie, ograniczone do stosunków majątkowych, dostępnym nie tylko dla obywateli.

o Ius civile – surowość i rygoryzm (ius strictum), ius gentium – prawo słuszne (ius aequum)

• Ius gentium – ius honorarium

o Część ius gentium formowała się poprzez ius honorarium

• Ius gentium – ius naturale

Ustawodawstwo cesarskie i jego opracowania:

• W dominacie – nieomal jedyne źródło prawa, najważniejsze – edicta: leges edictales, leges generales – rozpowszechniane niedbale.

• Codex Gregorianus – uporządkowany zbiór konstytucji cesarskich od Hadriana do 291 r.

• Codex Hermogenianus – uzupełnienie poprzedniego (Dioklecjan do 295, Konstantyn do 314)

• Codex Theodosianus – projekt Teodozjusz II – prace przygotowawcze (429 – 437) – 16 osobowa komisja – konstytucje cesarskie od Konstantyna – podzielone na księgi i tytuły w porządku chronologicznym. Prawo publiczne, zbiór oficjalny. Zachodniorzymskie konstytucje – nowele poteodozjańskie.

Prawo rzymskie okresu poklasycznego:

• Jurysprudencja:

o Dostosowanie prawa do sytuacji po wielkim kryzysie III w.

o Okres biurokratyczny – autorytet cesarza, literatura prawnicza

o Uproszczenie spuścizny historycznej, formułowanie ogólnych zasad, opracowania anonimowe

• Nauczanie prawa:

o Szkoły prawnicze: Rzym, Bejrut, Konstantynopol

o Programy nauczania:

Rok: Program: Studenci: Po Justynianie:

I Instytucje Gaiusa Dupondii/ Iustiniani novi Instytucje, 4 księgi Digestów

II Komentarze do edyktu Edictales Digesta

III Responsa Papiniana Papiniaistae Digesta

IV Responsa Paulusa Lytae Digesta

V Konstytucje cesarskie Prolytae Kodeks

• Zbiory „dawnego prawa”:

o Ius – obfitsze, bardziej skomplikowane, niż leges, nadal obowiązywało

o Pauli Sententiae – zbiór zwięzłych zasad prawnych, uznane przez Konstantyna W.

o Regulae Ulpiani – elementarne opracowanie

o Fragmenta vaticana – obfity prywatny zbiór o charakterze pionierskim.

• „Ustawy o cytowaniu”

o Konstytucje Konstantyna Wielkiego:

§ 321 – pozbawienie znaczenia uwag krytycznych Paulusa i Ulpiana do dzieł Papiniana

§ 327 – 328 – wyjaśniała wątpliwości co do dzieł Paulusa

o Konstytucja raweńska z 426 – ogłosił ją Walentynian III w Rawennie. Obowiązywały pisma 5 jurystów: Gaiusa, Papiniana (autorytet czołowy), Paulusa, Ulpiana, Modestyna.

o Zmiana z 438 – klauzula o obowiązywaniu pism innych jurystów, porównaniu rękopisów uprzywilejowanych.

• Wulgaryzacja

o Prawo uczone – elita państwa rzymskiego. Ustawodawstwo cesarskie było nieznane i nierozumiane

o Prawo zwyczajowe obowiązywało na podstawie dawności, ogólnej aprobaty, słuszności, niekiedy – zgodności z ustawami.

o Wulgaryzacja formy – język rozwlekły i niejasny

o Wulgaryzacja treści – zacieranie pojęć

o Prawo wulgarne – od Konstantyna W. do Justyniana – przeciwstawianie pojęciowe prawa klasycznego

Kodyfikacja Justyniana:

• Ogólna koncepcja

o Chaos – leges i ius. Celem Justyniana – odbudowa świetności imperium, środkiem – uporządkowanie systemu prawnego

o Plany – 8 konstytucji cesarskich, Trybonian, 7 lat

o 529 – Kodeks, wątpliwości à 50 rozstrzygnięć

o Grudzień 533 – Digesta (3 zamiast 10)

o Listopad 533 – Instytucje

o 534 – druga redakcja Kodeksu

• Instytucje

o Wstępny podręcznik do nauki prawa, obowiązująca ustawa

o Komisja: Trybonian, Teofil z Konstantynopola, Doroteus z Bejrutu

o Wykład prawa obowiązującego, odwołania do nieaktualnego

o Wykład dogmatyczny, abstrakcyjny, anonimowy, wystylizowany autorytatywnie, systematyka wzorowana na Instytucjach Gaiusa

• Digesta

o Dokonany urzędowo wybór z dawnego prawa

o 17 – osobowa komisja (Trybonian) – 2 dygnitarzy, 4 profesorów, 11 adwokatów z Konstantynopola. Podkomisje – „masy” materiałów:

§ Masa sabiniańska

§ Masa edyktalna

§ Masa papiniańska

§ Masa luźna - appendix

o 5 % materiału, 38 jurystów, 5 uprawnionych – 2/3 dzieła, odległość – ok. 300 lat

o Przekształcenia tekstów klasycznych (interpolacje) – dwoista postawa

o Prawo prywatne, postępowanie cywilne, duo terribles libri

o 50 ksiąg, 429 tytułów

• Kodeks

o Kodeks z 529 – po 5 latach uchylony, 534 – Codex Iustinianus – Trybonian, Doroteus, 3 adwokatów

o Zbiór konstytucji cesarskich

o Prawo „nowe”, głównie prywatne

o 12 ksiąg, 4600 konstytucji

• Nowele

o Novellae constitutiones (535 – 565) – kompilacja w porządku chronologicznym, 90 % w języku greckim

• Corpus iuris civilis

o Ustawodawstwo Justyniana wraz z nowelami

o Kompilacja/ kodyfikacja – redukcja, systematyzacja.

o Romantyzm prawniczy – trudności w stosowaniu (egzegeza harmonistyczna)

• Prawo rzymsko – bizantyjskie

o Zakaz komentowania Digestów – tłumaczenia, streszczenia, zestawienia

o Parafraza Teofila – grecki przekład Instytucji (Teophilus)

o Ekloga – 726 na polecenie Leona III – prawo cywilne i karne o przeznaczeniu praktycznym

o Bazyliki – Bazyli I, Leon VI Filozof – obszerny (60 ksiąg) wyciąg z Digestów, Kodeksu i Nowel + komentarze (scholie)

o Heksabiblos – 1345 – małe kompendium prawa cywilnego i karnego – Konstanty Hermenopolus (sędzia z Thesalonik). Zwięzła forma

o Stan po upadku Cesarstwa Zachodniego – Leges Romanae Barbarorum

o Szkoła glosatorów

o Szkoła komentatorów

o Ekspansja prawa rzymskiego w praktyce – kameraliści, praktycy, pandektyści

o Humanizm – gallicus mos docendi, holenderska szkoła „jurysprudencji eleganckiej”

o Szkoła historyczna – odkrycie Instytucji Gaiusa

o Krytyczny kierunek badań

Pojęcie procesu cywilnego:

• Prawo procesowe – prawo, które dotyczy powództw

• Ochrona była zindywidualizowana, pozostawiona do uznania pretorów

• Podział postępowania na dwie fazy: przygotowawczą (in iure) i rozstrzygającą (apud iudicem) – podział pracy, urządzenie o charakterze demokratycznym – dostępne dla obywateli

• Organy ochrony prawnej:

o Magistratury jurysdykcyjne – konsulowie (niesporna), pretorowie (sporna), namiestnicy. Consilium – rada przyboczna. Personel wykonawczy – pisarze, woźni, strażnicy przyboczni, posłańcy

o Sędziowie prywatni – sędzia jednostkowy (iudex unus) wybierany z listy

o Sąd centumwiralny – sąd stu mężów – sprawy spadkowe, własności gruntów, stwierdzenie stanu

o Zmiany w okresie pryncypatu – cognito extra ordinem – nadzwyczajna droga rozpoznawania sporów w oparciu o autorytet cesarza. Nowe urzędy: prefekt pretorianów, prefekt miasta, urzędnicy sądowi – iuridici.

o Zmiany w okresie dominatu – zwierzchnicy jednostek terytorialnych – organem ochrony praw prywatnych. Jurysdykcyjne przywileje stanowe. IV w. – defensor plebis. Od Konstantyna – sądownictwo biskupów.

• Strony procesowe

o Actor (powód), reus (pozwany) – najczęściej pojedyncze osoby.

o Rola stron w procesie prywatnym – współdziałanie z magistraturą i sędzią w decydujących momentach.

o Zdolność procesowa – zdolność do występowania w procesie

o Legitymacja procesowa – czynna, lub bierna

o Zastępstwo procesowe: kognitor, prokurator

o Pomocnicy stron: kapłani, świeccy juryści, mówcy sądowi, adwokaci.

• Ramy organizacyjne procesu

o Czas – dni dozwolone (dies fasti). 321 – wyłączenie niedzieli z obrotu sądowego.

o Miejsce – place publiczne (jawność). Cesarze – pomieszczenia zamknięte

o Właściwość sądowa – forum:

§ Właściwość rzeczowa – sprawy większe i mniejsze

§ Właściwość miejscowa – miejsce zamieszkania pozwanego, odchylenia (umowa, nieruchomość)

o Dokumentacja – ustność, później protokołowanie

o Koszty – Republika i pryncypat – bezpłatność (ryzyko procesowe – kary pieniężne). IV – VI w. – wysokie opłaty (zaliczka – wnioskodawca)

• Actio – powództwo, roszczenie

Rozwój historyczny procesu rzymskiego:

• Proces legisakcyjny – dominuje w republice

• Proces formułkowy – od II w. p.n.e. Na przełomie republiki i pryncypatu - jedyny

• Proces kognicyjny – okres pryncypatu/ prawa klasycznego, pozostaje w okresie dominatu.

Pomoc własna i jej ograniczenia:

• Realizowana siłami jednostki, lub grupy społecznej – zaczepna (ofensywna) i obronna (defensywna)

• Granice obrony koniecznej – stosowana nie dla zemsty, lecz dla ochrony przed siłą poważną, bezpośrednią i bezprawną.

• Pomoc własna o charakterze zaczepnym (samopomoc) – problem państwowy – wydanie osobnych ustaw julijskich (Cezara, lub Augusta) – „w sprawie przemocy w życiu publicznym i prywatnym). Pryncypat – dekret boskiego Marka (wierzyciele). Digesta – ochrona prawa należy do władzy, nie do poszczególnych osób

• Polubowne rozwiązywanie sporów – kompromis, arbiter

Charakterystyka procesu legisakcyjnego:

• Najstarsza postać, od lex i actio à postępowanie związane z ustawami

• Formalizm – symboliczne gesty, formułki słowne (staranne przemyślenie)

• Ograniczony krąg zastosowania – obywatele rzymscy, oparty na ustawach, ograniczenia faktyczne (ryzykowność)

• Lex Aebutia z II w. p.n.e. – ograniczenie; ustawy julijskie z 17r. p.n.e. – usunięcie. Do III w przed sądem centumwiralnym

Rodzaje legis actiones:

• Legis actio sacramento:

o Normalny sposób postępowania w sprawach spornych

o Sacramentum – przysięga, piaculum – ofiara przebłagalna

o W prawie świeckim – suma pieniężna à 50 asów (wartość poniżej 1000, wolność), 500 asów (powyżej 1000)

o Legis actio sacramento in rem – forma dochodzenia praw do władztwa nad rzeczami – obydwie strony i rzecz sporna à windykcja i kontrawindykacja (formułki, dotknięcie laską), wezwanie do zapłacenia sacramentum – sędzia orzekał o jego losach.

o Legis actio sacramento in personam – środek procesowy służący do dochodzenia należności o charakterze osobistym.

• Legis actio per iudicis postulationem

• Legis actio per condictionem

• Legis actio per manus iniectionem

o Egzekwowanie prywatnych należności o charakterze osobistym – należności niewątpliwe, określone w pieniądzach, stwierdzone w wyroku.

o Egzekucja bez uruchamiania postępowania sądowego – furtum manifestum, należność poręczyciela, dochodzenie odsetek od lichwiarzy.

o Skierowana przeciw osobie dłużnika – po 30 dniach – manus iniectio (manus depellere – vindex). 60 dni na wykup, układy stron à swoboda wierzyciela. Złagodzona w lex Poetelia z 326 p.n.e.

• Legis actio per pignoris capionem

Charakterystyka procesu formułkowego:

• Normalna forma ochrony praw prywatnych w ostatnim stuleciu republiki i pryncypacie (do 342)

• Przekształcony wewnętrznie proces legisakcyjny, bądź wykształcony w praktyce pretora peregrynów

Postępowanie in iure w procesie formułkowym. Obrona pozwanego:

• Początek postępowania:

o Wymóg obecności stron – obowiązek stawienia się przed sądem – wezwanie prywatne i ustne

o W okresie republiki ograniczenia in ius vocatio àkategorie osób, których nie można było pozywać. W przypadku braku reakcji na wezwanie – kara prywatna.

o Vadimonium – przyrzeczenie stawienia się przed sądem pod rygorem zapłaty (maks. 100 000 sesterców). Jej zapłacenie nie zwalniało z zapłacenia samej należności.

o Editio actionis (zapowiedź powództwa) – obowiązek pozasądowego uprzedzenia kandydata na pozwanego o zamiarze wytoczenia mu procesu.

• Możliwości zakończenia sporu in iure:

o Postulatio actionis – wniosek powoda o udzielenie ochrony procesowej

o Denegatio actionis – odmowa ochrony procesowej (walka z pieniactwem, narzędzie dyskryminacji)

o Confessio in iure – uznanie powództwa przez pozwanego

o Iusiurandum – przysięga (pozwanego – odmowa ochrony; powoda – zwycięstwo). Krzywoprzysięstwo – karane.

o Transactio – ugoda (nacisk pretora na strony)

o Eliminacja sporów bagatelnych

• Stanowisko pozwanego

o Indefensio – gdy pozwany zachowywał się biernie. Przy actiones in rem – swoboda wdania się w spór (obowiązek wydania rzeczy), przy actiones in personam – obowiązek (dopuszczenie do egzekucji osobistej, lub majątkowej).

o Zaprzeczenie (negatio) – przeciwstawienie twierdzeniom powoda. Zaprzeczenie bezpodstawne (infitiatio) – zasądzenie w podwójnej wysokości.

o Exceptio – podniesienie zarzutu procesowego – nowa okoliczność.

• Zakończenie postępowania in iure

o Ustalenie treści formułki – decyzja pretora po rozważeniu postulatów stron, ustalenie sędziego.

o Litis contensatio – utwierdzenie sporu – akt dokonywany między pretorem, a stronami. Konsumpcja uprawnienia do wniesienia powództwa, moment decydujący – stan faktyczny.

Budowa formułki pretorskiej:

• Charakterystyka - formula, iudicium, actio - owoc pierwszej fazy postępowania, instrukcja dla sędziego – zasądzenie lub uwolnienie pozwanego w zależności od wyników postępowania dowodowego. Tabulae ceratae.

• Zwyczajne części składowe:

o Treść poprzedzało wyznaczenie sędziego

o Intentio – żądanie powoda (formułki prejudycjalne – jedyna część)

o Condemnatio – udzielenie sędziemu władzy uwolnienia, lub zasądzenia (incertum – określenie należności)

o Demonstratio – opis stanu faktycznego, przed intentio.

o Adiudicatio – pozwolenie przysądzenia rzeczy, lub prawa własności któremuś z uczestników sporu – tylko w powództwach działowych:

§ Actio familae erciscundae – podział spadku pomiędzy współspadkobierców

§ Actio communi dividundo – wspólnej rzeczy pomiędzy współwłaścicieli

§ Actio finium regundorum – uregulowanie granic między sąsiadami

• Nadzwyczajne części składowe:

o Praescriptio – dodatkowe klauzule

o Praescriptio pro actore – klauzula w interesie powoda (nie obejmowanie w całości przedmiotu powództwa)

o Exceptio – klauzula w interesie pozwanego – nowa okoliczność pomiędzy intentio, a condemnatio – postęp w rozwoju kultury prawniczej i zasad słuszności. Exceptio doli – zarzut podstępu. Klasyfikacja ekscepcji:

§ Niweczące – skutki trwałe

§ Odraczające – tymczasowe

§ Peremptoryjne

§ Dylatoryjne

o Replicatio – ekscepcja przeciwna à duplicatio à triplicatio

Pojęcie i rodzaje powództw – actiones:

• Klasyfikacja powództw

o Actiones in rem (vindicationes) – ochrona władztwa nad rzeczami, kierowały się przeciwko wszystkim nieuprawnionym. Actiones in personam (conditiones) – sankcjonowały osobiste uprawnienia wierzyciela przeciw dłużnikom.

o Actiones perpetuae – wieczyste; actiones temporales - czasowe

• Powództwa prawa pretorskiego:

o Formulae in ius conceptae – formułki oparte na prawie – intentio (prawo Kwirytów, oportere)

o Actiones utiles – powództwa analogiczne – podstawową actio przyznawaną większym kategoriom osób

o Powództwa ze zmianą podmiotów – umieszczano różne osoby w intentio i condemnatio

o Formulae fictiae – formułki z elementem fikcji – zasady słuszności (przyjęcie brakującego elementu za istniejący)

o Formulae in factum conceptae – formułki osnute na faktach – opis tego, co się zdarzyło

• Powództwa konkurujące:

o Eliminacja – przedmiot sporu identyczny, cel – jednakowy – jedna actio (wybór – litis contensatio)

o Kumulacja – różne cele (wyrównanie szkody, kara prywatna, mieszane) i powództwa karne

Postępowanie apud iudicem:

• Ogólny charakter

o Brak formalistyki, pewne zasady

o Zaoczność – post meridiem praesenti litem addictio

o Postępowanie dowodowe – ustalenie stanu faktycznego

o Ciężar przeprowadzenia dowodu – powód (intentio, demonstratio), pozwany (exceptio).

o Świadkowie – dobrowolni, strona procesowa, dowód z biegłych, dokumentów

• Granice władzy sędziego

o Upoważnienie zawarte w condemnatio: zasądzenie, lub uwolnienie pozwanego. Przedmiot nie określony – górna granica

o Iudicia stricti iuris – uwolnienie, lub zasądzenie w całości

o Pluris petitio – nadmierne żądanie:

§ Re (przedmiot

§ Tempore (czas)

§ Loco (miejsce)

§ Causa (przyczyna prawna)

o Iudicia bonae fidei - rozsądne uregulowanie sporu (cokolwiek się będzie należało na podstawie dobrej wiary):

§ Zarzut podstępu, groźby

§ Potrącenie – compensatio

§ Uwolnienie w przypadku zapłaty dokonanej po litis contestatio

• Wymóg kondemnacji pieniężnej i jej złagodzenie

o Condemnatio pecuniaria – zasądzenie tylko na zapłacenie kwoty pieniężne

o Formula arbitraria – wezwanie pozwanego do spełnienia żądania podnoszonego przez powoda à dopuszczenie powoda do oszacowania wartości przedmiotu sporu

o Actiones arbitrariae – uniknięcie infamii

Wyrok i jego prawomocność:

• Obowiązek sędziego – wymuszenie poprzez karę pieniężną (multa), chyba że sprawa nie była dla sędziego jasna

• Sententia, iudicatum – nie wymagano pisemnej formy, ani uzasadnienia.

o Treść – najczęściej zasądzenie, lub uwolnienie.

o Sędzia, ani inny organ nie mógł zmienić orzeczenia.

• Problem wyroku nieprawidłowego:

o Nieważny – nie wywierał skutków prawnych, chyba że został wykonany

o Formalna poprawność – namiastki apelacji

• Obrona przeciw powództwu egzekucyjnemu:

o Revocatio in duplum

o Intercessio – sprzeciw magistratury wyższej, lub równej

o Restitutio in integrum – anulowanie skutków postępowania i wyroku

o Osobista odpowiedzialność sędziego

Egzekucja osobista:

• Actio iudicati – do rozpoczęcia egzekucji prowadziło powództwo na podstawie wyroku (30 dni à ecictio actionis i in ius vocatio). Zakwestionowanie wyroku (bezpodstawne – nadużycie obrony)

• Więzienie prywatne, lub egzekucja majątkowa

Egzekucja majątkowa:

• Missio in bona – wprowadzenie wierzyciela w posiadanie majątku dłużnika. Publiczne ogłoszenie egzekucji (proscriptio) à cały majątek.

• Venditio bonorum – 30 dni – żyjący/ 15 – zmarli à infamia, decydująca faza egzekucji à magister bonorum à prywatna licytacja

• Bonorum emptor – nabywca majątku dłużnika

• Cessio bonorum – ograniczenie egzekucji dla dłużników, którzy popadli w trudności bez swojej winy – dobrowolne odstąpienie majątku (Cezar, lub August)

• Beneficium competentiae – konieczne środki do życia

• Distractio bonorum – przywilej egzekucyjny dla senatorów, uchwalony w pryncypacie. Egzekucja majątkowa syngularna – części składowe majątku.

Charakterystyka procesu formułkowego:

• Postęp na tle procesu legisakcyjnego – mniej formalistyczny, szerzej dostępny.

• Zakres zastosowania – w Rzymie i Italii. Niewolnicy – brak dostępu

• Pozostałości formalizmu – skrępowanie sędziego treścią formułki, skutki litis contestatio.

• Niedomagania funkcjonalne – wpływy na sędziów

Charakterystyka procesu kognicyjnego:

• Pryncypat – postępowanie nadzwyczajne (od Augusta do Justyniana)

• Struktura

o Proces jednolity

o Aparat jurysdykcyjny w całości państwowy – sędziami byli urzędnicy

o Sędzia kierował postępowaniem z urzędu na zasadzie autorytetu

o Brak jawności – pisemność, wysokie koszty

• Proces reskryptowy:

o Potrzeba angażowania autorytetu cesarskiego – odsyłanie spraw przez sędziów, osoby prywatne – rozstrzygnięcia hipotetyczne

o Postępowanie na podstawie reskryptu – okazanie przeciwnikowi àproces – sędzia sprawdzał stan faktyczny

• Znaczenie i funkcja procesu kognicyjnego:

o Państwowy, powszechny, materiał do ukształtowania procesu rzymsko – kanonicznego

o Prostszy w konstrukcji, mniej formalistyczny, bardziej autorytatywny, niż formułkowy

o Przewlekłość, niska jakość aparatu sądowego – matactwa procesowe, asocjalność.

Przebieg postępowania w procesie kognicyjnym:

• In ius vocatio – akt pisemny i urzędowy. Pismo procesowe à odpowiedź na pismo powoda (gwarancja stawiennictwa – przysięga, poręczycielstwo, więzienie sądowe)

• Zaoczność – proces kontumacjalny – postępowanie bez udziału jednej strony.

• Litis contestatio – na początku sprawy po narratio i contradictio – punkt orientacyjny, bez konsumpcji.

• Dowody – dokumenty. 334 – testis unus, testis nullus – pozycja społeczna, obowiązek świadectwa, przysięga. Ustawowe wskazówki – domniemania, ciężar przeprowadzenia dowodu.

• Swoboda orzeczenia sędziowskiego – podlegał tylko ustawom, mógł zasądzić powoda

• Egzekucja – sądowy organ wykonawczy, egzekucja syngularna (ruchomości, nieruchomości, wierzytelności). 388, 486, 529 – publiczne więzienia za długi.

Apelacja:

• Autorytet cesarza – zwracano się doń o ponowne rozpatrzenie spraw

• W okresie dynastii Sewerów na żądanie jednej ze stron sąd rozpatrywał sprawę od nowa – poprawianie niesprawiedliwości

• Często nadużywana. 331 – konstytucja Konstantyna W. – relegacja na 2 lata, pozbawienie połowy majątku. Justynian – kary pieniężne, 2 apelacje, powyżej 10 funtów złota.

Środki ochrony pozaprocesowej:

• Ogólna charakterystyka: uzupełniające środki ochrony prawnej – zapobieganie sporom, przygotowanie postępowań sądowych, zapewnienie wykonania wyroków, likwidowanie skutków nieprawidłowych orzeczeń

• Stypulacje pretorskie – pretorowie przymuszali do składania zobowiązań stymulacyjnych – gwarancyjne (cautio) – np. szkoda niedokonana

• Missiones – uprawnienie do wprowadzenia zainteresowanej osoby w posiadanie majątku drugiej osoby

• Interdykty:

o Autorytatywne nakazy, lub zakazy à zakazy warunkowe

o Utrzymanie ładu wewnętrznego, ochrona interesów jednostek

o Znaczenie psychologiczne, działanie profilaktyczne

• Restitutio in intregrum

o Summum ius, summa iniuria à przywrócenie stanu poprzedniego

o II w. p.n.e. – warunki i granice zastosowania (środek ostateczny)

o Poza procesem:

§ Z powodu wieku

§ Nieobecności w sprawach państwowych

§ Groźby, czy błędu przy zawieraniu czynności prawnych

o W procesie:

§ Odwrócenie skutków pluris petitio

§ Odwrócenie skutków niesłusznego wyroku

Początek i koniec osobowości fizycznej:

• Osoba fizyczna – od momentu urodzenia (żywego). Wątpliwości – żywotność (7 miesięcy), ludzki kształt à zdolność prawna osób wolnych

• Nasciturus – płód poczęty, ale nie urodzony – korzyści majątkowe poprzez zastosowanie fikcji

• Koniec osobowości – śmierć, utrata wolności

Zdolność prawna i jej wymogi:

• Zdolność do tego, aby być podmiotem praw i obowiązków

Zdolność do czynności prawnych:

• Zdolność do tego, aby za pomocą czynności prawnych kształtować sytuację prawną własną, albo innych osób

Status libertatis:

• Sytuacja prawna osoby (persona) – caput. Status:

o Libertatis – stan wolności, czy niewoli

o Civitatis – stanowisko w państwie

o Familiae – stanowisko w rodzinie

Cześć obywatelska i jej uszczuplenie:

• Wolni (liberi) – wolnourodzeni (ingenui) i wyzwoleńcy

• Cześć obywatelska (existimatio)

o Niesława (infamia, ignominia) – popełnienie czynu hańbiącego, bądź zasądzenie

o Turpitudo – ocena sędziego

• Capitis deminutio – zmiana stanowiska prawnego (maxima – utrata wolności)

• Postliminium – niewola nieprzyjacielska:

o Ius postliminii – prawo powrotu (zawieszenie)

o Śmierć w niewoli à lex Cornelia (80 r. p.n.e. – Sulla) à dziedziczenie

Powstanie niewoli:

• Jeńcy wojenni, lub dzieci urodzone w niewoli (stan dziedziczny poprzez matkę)

• Płód niewolnicy (partus ancillae) przypadał właścicielowi

• SC Claudianum (52) – kobieta wolna, utrzymująca stosunki z niewolnikiem bez zgody właściciela, stawała się niewolnicą (zgoda – dziecko – do Hadriana)

Położenie prawne niewolników:

• Vitae necisque potestas

• Związki pomiędzy niewolnikami – contubernium (zależały od przyzwolenia właściciela)

• Nabycie – dla pana, przestępstwa – odpowiedzialność noksalna

• Brak praw publicznych, odpowiedzialność zbiorowa (SC Silanianum – 10)

• Tendencje do zmian:

o III w. p.n.e. – peculium, możliwość likwidacji – ademptio peculii à wyznaczone zadania gospodarcze

o Zobowiązania naturalne, peculium – ograniczona odpowiedzialność właściciela

o Favor libertatis – rozstrzyganie na rzecz wolności (np. dzieci)

o Cesarze – sfera władzy nad niewolnikami (półśrodki)

o Zakończenie niewoli – przepis państwowy, lub wola właściciela. Porzucenie – rzecz niczyja

Sposoby wyzwalania niewolników:

• Przyczyny wyzwalania:

o Kryzys ustroju niewolniczego (pobudzanie do wysiłku)

o Względy prestiżowe

o Względy humanitarne

• Sposoby:

o Wyzwolenia według prawa cywilnego

§ Manumissio vindicta – wyzwolenie przed organem władzy

§ Manumissio censu – wpis na listę obywateli

§ Manumissio testamento – bezpośrednie (patronem – zmarły), warunkowe, powiernicze.

§ Za Konstantyna – przed biskupem i gminą wyznaniową

o Wyzwolenia według prawa pretorskiego

§ Nieformalne – w gronie przyjaciół, liście à Latynowie juniańscy (lex Iunia Norbana – 19)

• Rozmiary wyzwoleń i ich ograniczenia:

o Lex Fufia Canina (2 p.n.e.) – ograniczenia wyzwoleń testamentowych

o Lex Aelia Sentia (4) – ograniczenia merytoryczne (wyzwalający – 20 lat, wyzwalany – 30/ słuszna przyczyna). Niewolnicy karani, używani do igrzysk – peregrini dediticii – niemożność osiedlenia w Rzymie. Pozbawienie skutków wyzwolenia na szkodę wierzycieli (Justynian), lub patrona.

Położenie prawne wyzwoleńców:

• Obywatelem stawał się tylko wyzwolony przez obywatela

• Brak dostępu do urzędów republikańskich

• Prawo patronatu – opieka i władza

• Przyrzeczenie świadczenia bezpłatnych usług – przed wyzwoleniem

• Lex Papia Poppea (9) – dopuszczenie patrona do dziedziczenia.

• 326 – prawo do odwołania wyzwolenia (Konstantyn)

• Ius aureorum anulorum – nie znosiło prawa spadkowego patrona. Natalium restitutio – zrównanie z wolnourodzonymi

• Osoby półwolne:

o Dłużnicy poddani egzekucji osobistej, gladiatorzy, osoby wykupione z niewoli nieprzyjacielskiej

o Personae in mancipio – dzieci sprzedane w specyficzny stan zależności

o Coloni – dzierżawcy gruntów rolnych trwale przytwierdzeni do ziemi (IV w. – niemożność opuszczenia uprawianych gruntów)

Stanowisko prawne obywateli rzymskich (status civitatis):

• Sprawowanie urzędów (ius honorum), głosowanie na zgromadzeniach ludowych (ius suffragii), służba w legionach, zwolnienie z podatków.

• Urodzenie z rodziców obywateli, dla Latynów – osiedlenie w Rzymie

• Nadanie obywatelstwa przez organy państwowe (weterani, gminy).

• Latynowie juniańscy – nagroda za działalność populacyjną, porządkową, gospodarczą

• Lex Iulia i lex Plautia Papiria (90 i 89 p.n.e.) – obywatelstwo dla Latynów

• 212 – peregryni

• Capitis deminutio media – utrata obywatelstwa z zachowaniem wolności (obywatelstwo innego państwa, banicja)

Stanowisko prawne Latynów:

• Latyni - 338 p.n.e. – podbój Lacjum, od III w. p.n.e. – mieszkańcy kolonii latyńskich (Latini coloniarii).

• Peregryni:

o Wolni mieszkańcy, cudzoziemcy

o Peregrini certae civitatis – zwierzchnictwo Rzymu

o Peregrini dediticii – obszary podbite i niepożądani wyzwoleńcy

Status familiae:

• Familia – zespół osób i wartości majątkowych należących do tego samego domu.

• Agnatio – organizm monokratyczny i patriarchalny (pater familias) – akt prawny, urodzenie. Gentiles – osoby, które łączyła wspólnota nazwiska.

• Cognatio – pokrewieństwo naturalne. W linii prostej – wstępni (ascendenci) i zstępni (descendenci). Stopnie – liczba urodzeń.

• Personae sui iuris – osoby nie podlegające władzy familijnej, o pełnej zdolności prawnej (alieni iuris – ograniczona). Filius familias – bierna zdolność majątkowa (SC Macedonianum)

• Capitis deminutio minima – zmiana przynależności familijnej

Osoby prawne:

• Związki osób – korporacje:

o Cesarze – fiscus

o Związki osób – gminy, stowarzyszenia (zespoły osób związanych ze sobą).

• Masy majątkowe – fundacje:

o Fundacje niesamodzielne – wartości majątkowe przeznaczone do określonych celów

o Fundacje samodzielne (V i VI) – majątki odrębne zarządzane przez specjalne organy

• Stan prawny według ustawodawstwa Justyniana – dopuszczenie gmin, stowarzyszeń do udziału w procesie formułkowym przez przedstawicieli.

Zdolność do czynności prawnych:

• Płeć – ograniczenia dla kobiet

• Wiek:

o Infantes – dzieci (do 7 lat)

o Impuberes – niedojrzali (12, 14) – możność przyjmowania przysporzeń

o Puberes, minores viginti quinque annis – dojrzali poniżej 25 roku życia – chronieni przed ujemnymi skutkami swobody działania

o Puberes – dojrzali i minorzy po uzyskaniu przywileju cesarskiego (18, 20)

• Stan umysłowy i marnotrawstwo:

o Furiosus – umysłowo chorzy (oprócz przerw w chorobie)

o Prodigus – marnotrawcy

Pojęcie i rodzaje czynności prawnych:

• Pojęcie:

o Zdarzenia prawne – zdarzenia, z którymi łączą się skutki prawne

o Czynności prawne – działania ludzkie, zmierzające do wywołania skutków prawnych

• Rodzaje:

o Jednostronne i dwustronne

o Inter vivos i mortis causa

o Rozporządzające i zobowiązujące

o Odpłatne i nieodpłatne

Elementy składowe czynności prawnych:

• Forma – wymogi co do formy, lub dowolność (objawienie woli, lub czynności dorozumiane)

• Treść – typowa lub nietypowa (zgodna z prawem i dobrymi obyczajami). Minimum treści i dodatki niekonieczne

Pojęcie i rodzaje warunków:

• Warunek – zdarzenie przyszłe i niepewne (charakter losowy, uzależnione od woli osoby, pośrednie):

o Zawieszający

o Rozwiązujący

o Niemożliwy do spełnienia (niemożliwość fizyczna, lub prawna)

• Termin – zdarzenie przyszłe i pewne.

• Polecenie – obowiązki, zobowiązania moralne (cele socjalne, sakralne)

Oświadczenie woli i jego wady:

• Wola, a oświadczenie – wola (element wewnętrzny) à oświadczenie (element zewnętrzny). Causa Curiana – 92 r. p.n.e.

• Oświadczenie złożone nie na serio

• Pozorność – obchodzenie zakazów. Czynności desymulowane.

Błąd (error):

• Rozbieżność nie zamierzona:

o Identyczność osoby, lub przedmiotu

o Istotne właściwości rzeczy

o Jakość rzeczy

o Oznaczenie rzeczy

• Nieznajomość prawa – kobiety i żołnierze

• Dolus (podstęp) – rozmyślne wprowadzenie w błąd

• Metus – bojaźń spowodowana groźbą (vis) – bezprawna, poważna

Skutki czynności prawnych. Nieważność czynności prawnych:

• Czynności ważne – wywierały skutki prawne (np. nabycie prawa)

• Czynności nieważne – bezskuteczne, brak możliwości uzdrowienia:

o Konwalidacja

o Konwersja

o Zatwierdzenie

• Czynności wzruszalne – pozbawiane skutków przez prawne działanie osób zainteresowanych.

Zastępstwo przy czynnościach prawnych:

• Potrzeby i środki zaradcze – osoby alieni iuris naturalnymi przedstawicielami.

• Zastępstwo pośrednie – we własnym imieniu – skutki w drodze wtórnej czynności

• Zastępstwo bezpośrednie (przedstawicielstwo) – działanie w cudzym imieniu

Konkubinat:

• Pojęcie – związek jednego mężczyzny z jedną kobietą – trwała wola i rzeczywiste utrzymywanie wspólnoty

• Odmiany małżeństwa i związki podobne

o Cum manu – zmiana przynależności agnacyjnej kobiety – sine manu

o Iustum matrimonium – obywatele

o Matrimonium iuris gentium

• Konkubinat:

o Trwały związek dwojga wolnych osób zawiązany i utrzymywany celowo jako związek pozamałżeński (ustawy Augusta)

o Dogodniejszy dla mężczyzn (honorowe stanowisko, majątek, darowizny)

o Cesarstwo chrześcijańskie – przekształcanie w małżeństwo

Zawarcie małżeństwa – wymogi ważności i przeszkody. Wejście żony pod władzę męża:

• Conubium – zdolność dwojga osób do zawarcia między sobą pełnoprawnego małżeństwa rzymskiego (plebejusze – lex Canuleia z 445 p.n.e., wyzwoleńcy – za Augusta)

• Wymogi i ograniczenia – dojrzałość stron i zgoda zainteresowanych (lub zwierzchników familijnych). Inne przeszkody: choroba umysłowa, pokrewieństwo (w linii prostej i bocznej do 6 – 3 stopnia), powinowactwo, adopcja.

• Ustawodawstwo małżeńskie Augusta:

o Lex Iulia de maritandis ordinibus i lex Iulia de adulteriis z 18 p.n.e., lex Papia Poppaea

o Rozwój populacji – obowiązek małżeński, posiadania dzieci (bezżenni nie mogli otrzymać nic z testamentu, bezdzietni – połowę)

• Zaręczyny (sponsalia) – wzajemne przyrzeczenie przyszłego małżeństwa. W prawie poklasycznym – zadatek (arra sponsalicia) – poczwórna, od 472 – podwójna wysokość

• Sposób zawarcia małżeństwa – czynność prywatna i nieformalna (zewnętrzne objawy)

• Conventio in magnum – włączenie żony do familii agnacyjnej męża:

o Confarreatio – akt sakralny – 2 najwyższych kapłanów, 10 świadków – patrycjusze

o Coëmptio – mancypacja – dawna plebejska forma

o Usus – przemiana małżeństwa sine manu w cum manu po nieprzerwanym, jednorocznym pobycie żony w domu męża

Ustanie małżeństwa:

• Powody:

o Śmierć

o Przerwanie faktycznej wspólnoty

o Długotrwałe zaginięcie (5 lat)

o Popadnięcie w niewolę u wrogów

o Iustum matrimonium – utrata obywatelstwa, wolności

• Rozwód:

o Wolność rozwiązywania małżeństw (223 – Aleksander Sewer)

o Czynność prywatna

o Divortium – rozejście za porozumieniem

o Repudium – odtrącenie małżonka (cum manu – tylko mąż)

o Zwierzchnik familijny żony – do Antoninusa Piusa (małżeństwo harmonijne)

o Od Konstantyna W. do Justyniana – konstytucje przeciw rozwodom jednostronnym (katalogi przyczyn i kar – majątkowych, przeciw osobie)

• Zniesienie manus

o Confarreatio à diffareatio (akt przeciwny)

o Coëmptio, lub usus à remancipatio

• Ponowne małżeństwo:

o Kobiety – odczekanie określonych terminów (10 – 12 miesięcy)

Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami:

• Stosunki osobiste – ogólna charakterystyka:

o Powinowactwo

o Honorowe stanowisko żony – brak równouprawnienia

• Małżeństwo cum manu:

o Żona – stanowisko agnacyjnej córki (lub wnuczki) – władza osobista mniej rozległa, niż nad dziećmi

o Mater familias – domina – niemożność sprzedaży trans Tiberim, czy w mancipium – sąd domowy

o Usurpatio trinoctii – niezależność materialna

• Małżeństwo sine manu

o Mąż decydował o istotnych sprawach rodziny

o Od Dioklecjana – interdictum de uxore exhibenda ac ducenda

• Małżeńskie prawo majątkowe – ogólne zasady:

o Cum manu – zupełna wspólnota majątkowa:

§ Sui iuris – majątek przypadał mężowi

§ Nabytki przypadały mężowi

§ Ciężar utrzymania domu

o Sine manu – zupełna rozdzielczość majątkowa:

§ Sui iuris – majątek parafernalny

§ Dochody – własne uznanie

§ Ciężar utrzymania – mąż

• Zakaz darowizn – zapora przeciw presjom moralnym i materialnym między małżonkami. Dozwolone – podarunki, pomoc w utrzymaniu domu. Oratio Severi – 206.

Posag – pojęcie, sposoby ustanowienia i rodzaje:

• Istota, funkcja i znaczenie:

o Majątek wniesiony mężowi ze strony kobiety w związku z zawarciem małżeństwa – przysporzenie bezpłatne

o Ciężary małżeństwa

o Zabezpieczenie trwałości małżeństwa

• Rodzaje i sposoby ustanowienia:

o A patre profecta – zwierzchnik agnacyjny (obowiązek – za Justyniana)

o Dos adventica – od kogokolwiek

o Przedmiot posagu – wszystko, co przedstawiało wartość majątkową

o Przed, przy zawarciu, lub w trakcie trwania małżeństwa

o Dotis datio – realne przysporzenie

o Dotis dictio – jednostronne przyrzeczenie ustanowienia posagu.

o Dotis promissio – przyrzeczenie dwustronne, stypulacja

o Pollicitatio dotis – nieformalne przyrzeczenie

• Ewolucja obowiązku zwrotu posagu:

o Republika – obowiązek moralny (śmierć – część spadkowa, lub zapis posagowy) – dług honorowy

o Actio ex stipulatu – zastrzeżenie zwrotu – stypulacja (substancja posagowa – posag zwrotny).

o Actio rei uxoriae – obowiązek zwrotu (protorowie). Powództwo bonae fidei – substancja, prawo zatrzymania – dzieci, naganne prowadzenie żony.

• Reforma Justyniana:

o 530 – reforma prawa posagowego

o Rozszerzenie zakresu obowiązku zwrotu (mąż – użytkownikiem)

o wzmocnienie gwarancji zwrotu – zakaz pozbywania i obciążania gruntów, zastaw hipoteczny na majątku męża

• Darowizna z powodu małżeństwa - ekonomiczna przeciwwaga posagu

Powstanie i zgaśnięcie władzy ojcowskiej:

• Znaczenie wejścia pod władzę – społeczne i ekonomiczne stanowisko ojca.

• Urodzenie w małżeństwie – dzieci z iustum matrimonium, jeśli zostały uznane za małżeńskie. W prawie klasycznym dwa domniemania:

o Najrychlej – 182 dzień od zawarcia małżeństwa i 300 dzień po jego rozwiązaniu

o Ojcem jest mąż matki

• Przysposobienie – włączenie do familii osób z zewnątrz, przybranie dziecka (adoptujący starszy o „pełną dojrzałość”, potem – 18 lat). Uzupełnianie familii na niższych szczeblach. Dwa rodzaje:

o Arogacja – przyjęcie do familii osoby sui iuris – kontrola społeczna – zgromadzenia ludowe, reskrypt cesarski

o Adopcja właściwa – osoby alieni iuris – akt prywatny, dokonywany przez strony zainteresowane w oparciu o władzę magistratury – szereg formalności (zwolnienie z władzy, wprowadzenie pod nową). Pod koniec okresu klasycznego – prywatne umowa (zgoda adoptowanego). W prawie justyniańskim – rozróżnienie skutków przy adopcji przez osobę obcą, lub ascendenta.

• Legitimatio – nadanie dzieciom urodzonym w konkubinacie stanowiska dzieci urodzonych w małżeństwie

• Władza dożywotnia – zgaśniecie przez:

o Śmierć

o Utratę obywatelstwa

o Osiągnięcie wysokich stanowisk kapłańskich (kobiety – Westalki). Nowele – biskupi.

o Zmiana przynależność familijnej

o W prawie poklasycznym – porzucenie dziecka

• Emancypacja:

o Zwolnienie z podległości władzy ojcowskiej:

§ Wydziedziczenie za życia

§ Majątek familijny – jeden syn

§ Dążenie synów do samodzielności

o Peculium – wyposażenie; część majątku (1/3) – wynagrodzenie za dokonanie emancypacji.

o Akt prywatny, od VI w. – rejestracja (zgoda dojrzałego emancypowanego)

Treść władzy ojcowskiej. Peculium:

• Władza nad osobami – ogólna charakterystyka:

o Pierwotnie – nieograniczona władza (ograniczenia pozaprawne)

o Od schyłku republiki – obowiązki ojca

• Ius vitae necisque:

o Jurysdykcja karna za najcięższe przestępstwa (sąd domowy).

o IV – zniesienie władzy życia i śmierci (karcenie dzieci)

o Los noworodków – zabicie, porzucenie

• Ius vendendi - sprzedaż dzieci (w obrębie państwa – synowie – 2 razy, córki, wnukowie – raz). 294 – Dioklecjan zakazał alienowania dzieci; 329 – Konstantyn W. – w razie ubóstwa sprzedaż noworodków z prawem odkupu

• Małżeństwo dzieci

• Środki ochrony – wewnątrz familii – dozwolona samopomoc, na zewnątrz – powództwo windykacyjne, interdykty pretorskie

• Jedność majątku familijnego – pater familias właścicielem, zarządcą i dysponentem à ewolucja w kierunku dezintegracji majątkowej.

• Peculium – wydzielanie z majątku poszczególnych elementów i powierzanie ich w odrębny zarząd. Syn nie mógł umniejszać substancji peculium przez darowizny. Ojciec – rozszerzał zakres możliwości nabywczych familii, syn – samodzielność w gospodarowaniu.

• Peculium castrense – peculium quasi castrense – peculium obozowe, odrębny majątek syna – żołnierza. Dominat – nabytki uzyskane w służbie publicznej, świeckiej i duchownej.

• Bona materna i inne nabytki dzieci – dobra pochodzące ze spadku po matce, elementy pochodzące z innych źródeł – zarząd i pobieranie pożytków, bez możności dysponowania.

Opieka nad niedojrzałymi:

• Sposoby powołania opiekuna:

o Tutela legityma – opieka ustawowa (agnaci, gentylowie). Niebezpieczne dla pupila – opiekun spadkobiercą, niepraktyczne.

o Tutela testamentaria – powołanie w testamencie (sposób uprzywilejowany)

o Tutela dativa – od 200r. p.n.e. – zarządzenie władzy – wniosek (ktokolwiek, matka) à decyzja (pretor, namiestnik). II – pretor do spraw opiekuńczych. Opiekun mianowany przez urzędnika – obowiązek obywatelski – mógł ubiegać się o zwolnienie.

o Do Justyniana – opieka agnatów zastąpiona ustawową opieką kognatów męskich w Noweli 118 z roku 543. Prawo poklasyczne – najbliższe kobiety

• Władza opiekuna - surogat władzy ojcowskiej – władza nad majątkiem – początkowa swobodna, później – nadzór urzędowy. Pupil powyżej 7 roku życia mógł powiększać majątek samodzielnie.

• Odpowiedzialność opiekuna:

o Actio suspecti tutoris – każdy obywatel w czasie sprawowania opieki à usunięcie

o Actio rationibus distrahendis - powództwo w sprawie rozdzielenia rachunków – pupil po zakończeniu opieki

o Actio tutelae – pupil – rozliczenie ze sprawowanej opieki – pozytywne działania, niedbalstwo à infamia. Opiekun mógł wytoczyć powództwo wzajemne o zwrot nakładów poczynionych w interesie pupila. Cautio rem pupilli salam fore – stypulacja pretorska – gwarancja nieuszczuplania majątku pupila. Od Konstantyna W. – hipoteka generalna.

Opieka nad kobietami:

• Republika – proces usamodzielniania się kobiet

• Powołanie w testamencie – mężowie pozostawiali możliwość wyboru opiekuna.

• Coëmptio – czynność powiernicza w celu uniknięcia opieki à mancipium

• Dojrzałe kobiety sui iuris – współudział opiekuna przy ważniejszych czynnościach prawnych (w pryncypacie – formalność)

• August zniósł opiekę nad kobietami wielodzietnymi, Klaudiusz – ustawową opiekę agnatów, instytucja przetrwała do Dioklecjana.

Kuratela:

• Różnice w stosunku do opieki:

o Sytuacje wyjątkowe, przejściowe

o Piecza nad majątkiem, nie osobą

o Kurator działał sam

o Zasady odpowiedzialności – jak przy prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia, Justynian wprowadził powództwa analogiczne do opieki.

• Cura furiosi – zarząd majątku umysłowo chorego – agnaci, gentyle – zabezpieczenie interesów familijnych i kuranda. Później – kuratela z nominacji urzędnika, w testamencie – wniosek.

• Cura prodigi – analogiczne cele.

• Cura minorum – umożliwienie minorom udziału w obrocie prawnym (początkowo – każda czynność osobno, potem – zarząd całym majątkiem)

• Inne przypadki: kurator majątku dłużnika, dziecka poczętego, ale nie urodzonego.

Pojęcie i rodzaje rzeczy:

• Res corporales (rzeczy materialne) – res incorporales (rzeczy abstrakcyjne – uprawnienia majątkowe).

• Res in patrimonio – res extra patrimonium (wyjęte z majątku i obrotu prawnego):

o Divini iuris:

§ Rzeczy poświęcone kultowi religijnemu

§ Rzeczy poświęcone kultowi zmarłych

§ Rzeczy oddane pod szczególną opiekę bogów (mury, bramy Rzymy, znaki graniczne)

o Humani iuris:

§ Rzeczy służące do powszechnego użytku

§ Rzeczy przeznaczone do użytku publicznego

• Res mancipi (rzeczy szczególnie wartościowe – grunty położone w Italii, niewolnicy, woły, konie, osły, muły, służebności gruntów wiejskich) – res nec mancipi (pieniądze, sprzęty domowe, wielbłądy, słonie). Obrót res mancipi – utrudniony przez wymóg stosowania aktów do pewnego stopnia publicznych.

• Res immobiles (nieruchomości – grunty i wszystko, co gruntem stale złączone), res mobiles (niewolnicy).

• Rzeczy oznaczone według cech indywidualnych (species), albo według przynależności do gatunku (genus) à zamienne, zużywalne

• Rzeczy podzielne (na części fizyczne bez uszczerbku dla ich istoty i wartości) i niepodzielne (części idealne).

• Pożytki (fructus) – płody naturalne. Pożytki połączone z rzeczą macierzystą były jej częścią składową

Istota posiadania. Rodzaje posiadania. Skutki prawne posiadania:

• Posiadanie a prawo własności:

o Władztwo faktyczne – ochraniane siłami zainteresowanego

o Władztwo prawne – uznanie i ochrona państwa

• Elementy posiadania:

o Element zewnętrzny (corpus) – fizyczne władanie

o Element wewnętrzny (animus) – wola, zamiar

• Natura i skutki prawne:

o Władztwo faktyczne – sprawowane fizycznie w określonym zamiarze (animo). Skutki:

§ Możliwość nabycia – poprzez posiadanie – prawa własności

§ Ochrona posesoryjna

• Possessio civilis - władztwo faktyczne sprawowane corpore z wolą podobną do woli właściciela à zasiedzenie.

• Possessio naturalis (detentio) – władztwo faktyczne sprawowane corpore, ale nie wywierające skutków w sferze prawa (detencja, dzierżenie) – władztwo w cudzym imieniu.

• Possessio ad interdicta:

o Posiadanie uznane i chronione według prawa pretorskiego – posiadacze w swoim imieniu z wolą zatrzymania rzeczy dla siebie:

§ Właściciel posiadający

§ Posiadacz w dobrej wierze

§ Posiadacz w złej wierze

o Samodzielna ochrona posesoryjna – 4 kategorie detentorów:

§ Zastawnik

§ Prekarzysta

§ Depozytariusz sekwestrowy

§ Emfiteuta – dzierżawca wieczysty (superficjariusz)

• Quasi possessio – posiadanie prawa (np. spadku, ochrona posesoryjna służebności).

Ochrona posiadania:

• Nabycie i utrata posiadania – znaczenie: łączyło się z nabyciem i utratą prawa własności.

• Nabycie normalne: corpore et animo – dematerializacja wymogów:

o Corpus:

§ Nabycie pierwotne – akt objęcia w fizyczne władanie musiał być wyraźny – użycie siły.

§ Przeniesienie posiadania – „z ręki do ręki”, nieruchomości – obejście, pokazanie.

o Animus:

§ Nabycie pierwotne – sam akt fizycznego zawładnięcia rzeczą.

§ Przeniesienie – charakter osiągniętego porozumienia.

o „Podstawy posiadania” nie można było zmienić wewnętrznym aktem woli.

• Nabycie wyjątkowe: solo animo – zmiana podstawy władania:

o Traditio brevi manu – przeniesienie posiadania na dzierżyciela.

o Constitutum possessiorum – przeniesienie posiadania na mocy samej umowy z nabywcą, przy czym dotychczasowy posiadacz pozostaje nadal dzierżycielem.

• Utrata posiadania – brak corpus, lub animus – porzucenie, ucieczka zwierzęcia, zgubienie rzeczy. Wyjątki – letnie pastwiska, niewola, zbiegostwo, śmierć.

• Ochrona posiadania – interdykty posesoryjne:

o Ochrona posesoryjna – posiadania (użycie siły)

o Ochrona petytoryjna - własności

• Possessio vitiosa (posiadanie wadliwe) – nabyte od przeciwnika siłą, albo potajemnie, albo w sposób prekaryjny. Tylko wadliwe nabycie od przeciwnika, wobec osób postronnych nie miało znaczenia à dozwolona pomoc własna o charakterze aktywnym.

• Interdicta retinendae possessionis – ustalenie, który z przeciwników utrzyma się przy posiadaniu rzeczy spornej:

o Uti possidetis – nieruchomości (posiadacz niewadliwy w chwili wydania)

o Utrubi – ruchomości (poprzedni rok – dłużej niewadliwy + poprzednik)

• Interdicta recuperandae possessionis – służyły do odzyskania posiadania utraconego:

o Unde vi –niewadliwy posiadacz, którego wyzuto z posiadania siłą – rok.

o De vi armata – użycie siły zbrojnej – odrzucenie rocznego terminu, posiadacze wadliwi

o De precario – przeciw prekarzyście, który nie zwrócił rzeczy otrzymanej w precarium.

• Ochrona posesoryjna w prawie poklasycznym i justyniańskim – zaostrzenie kontroli nad aktywną pomocą własną i rozszerzenie ochrony posesoryjnej (dopuszczenie dzierżycieli i posiadaczy wadliwych):

o Wymogi utrubi zrównane z uti possidetis

o Wyzucie siłą – rok, wadliwość

o Ochrona posesoryjna stała się ochroną sądową

• Funkcja ochrony posesoryjnej:

o Stosowane szerzej, niż ochrona prawa cywilnego

o Szybka likwidacja samopomocy i samowoli – wszyscy posiadacze suo nomie

o Wzmocnienie ochrony prawa własności

o Funkcja porządkowa i przygotowawcza przed procesem petytoryjnym.

Pojęcie własności. Rodzaje własności rzymskiej:

• Ogólna charakterystyka rozwoju - wzrost wartości niewolników.

• Własność kwirytarna – uznana i chroniona według prawa cywilnego.

o Dostępna tylko dla obywateli.

o Tylko grunty położone w Italii

o Res mancipi – formalne akty pozbywcze, res nec macnipi – nieformalne wydanie rzeczy.

o Uprawnienia – nadanie niewolnikowi stanowiska obywatela, legat windykacyjny.

o Cywilne środki ochrony petytoryjnej.

• Własność bonitarna – uznana i chroniona według prawa pretorskiego:

o Pomijanie formalności prawa cywilnego – potrzeby obrotu gospodarczego à zasiedzenie (ochrona pretorska)

o Podwójna własność – gołe prawo kwirytarne

• Quasi – własność gruntów prowincjonalnych:

o Władanie – posiadanie i użytkowanie (obowiązek płacenia daniny)

o W rzeczywistości – prawdziwi właściciele – nabywanie przez zasiedzenie wprowadzone w III w. przez longi temporis praescriptio (Dioklecjan zniósł przywilej gruntów italskich)

• Własność peregrynów – osobne prawo, własność pojedyncza, urządzenie z zakresu ius gentium, środki procesowe stosowane analogicznie.

• Własność w prawie wulgarnym – IV i V w. na Zachodzie – rozchwianie terminologii.

• Własność w prawie justyniańskim – likwidacja historycznych nawarstwień.

• Cechy charakterystyczne – najważniejsze i najpełniejsze co do treści prawo rzeczowe:

o Wąski krąg dopuszczalnych podmiotów – uprawnienia zindywidualizowane

o Szeroki krąg przedmiotów

o Swoboda właściciela w korzystaniu ze swego prawa

o Ochrona stanowiska właściciela wobec osób postronnych

Współwłasność:

• Własność indywidualna – podwójna własność nie stanowiła wyjątku

• Współwłasność – podział prawa do rzeczy (każdy współwłaściciel mógł dysponować swoim udziałem, łącznie – całą rzeczą, zniesienie wspólnoty – powództwo działowe)

Treść prawa własności:

• Przedmiot – rozciągnięty jak najszerzej (nieruchomości – słup powietrza, wnętrze ziemi z kopalinami, bez znaków granicznych).

• Zakres uprawnień właściciela:

o Prawo po posiadania rzeczy własnej

o Prawo do używania, a nawet zużycia

o Prawo pobierania pożytków (prawo połowu ryb i polowania)

o Prawo do rozporządzania rzeczą własną – sprzedaż, alienacja, także po śmierci

Ograniczenia prawa własności:

• Ograniczenia w sferze obyczajowej np. niegospodarność, rozrzutność, piętnowane notą cenzorską

• Ograniczenia w sferze prawa publicznego – wywłaszczenia dla dobra publicznego, ograniczenia o charakterze sanitarnym, komunikacyjnym, czy budowlanym.

• Ograniczenia w sferze prawa prywatnego wynikały z prawa sąsiedzkiego:

o Owoce spadające na grunt sąsiedni

o Kierowanie naturalnego spływu wody

o Szkodliwe oddziaływania na grunt sąsiedni

• Ograniczenia przyjęte przez samych właścicieli – prawa na rzeczach cudzych, stosunki obligacyjne (elastyczność prawa własności).

Pochodne sposoby nabycia własności:

• Sposoby nabycia i ich rodzaje

o Według prawa cywilnego, lub naturalnego

o W sposób pochodny (od poprzedniego właściciela), lub pierwotny (niezależnie od uprawnień poprzednich).

• Utrata prawa własności:

o Porzucenie rzeczy (oprócz ratowania statku, wypadnięcia z wozu)

o Zniszczenie rzeczy

o Utrata władzy nad dzikim zwierzęciem

• Przeniesienie prawa własności – zasady ogólne:

o Nikt nie może przenieść na drugiego więcej prawa, aniżeli sam ma – ochrona właścicieli.

o Własność na rzeczach przenosi się przez wręczenia i zasiedzenia, a nie gołe umowy (wymagany widoczny akt przejścia władzy) – do 293

o W prawie poklasycznym i justyniańskim à czynność zobowiązująca i rozporządzająca

Mancypacja:

• Pierwotnie – bezpośrednia wymiana, po rozpowszechnieniu w III w. p.n.e. pieniądza bitego straciła sens à wtórna postać – pozorna sprzedaż

• Publiczny akt prawny, w którym następowało formalne stwierdzenie przejścia władzy z jednej osoby na drugą.

• Obywatele rzymscy – 5 świadków i libripens

• Stanowiła etap drugi, gdy wszystko zostało uregulowane à akt abstrakcyjny, oderwany od swej przyczyny prawnej

In iure cessio:

• Wywodzi się z procesu w formie legis actio sacramento in rem, gdzie nabywca występował jako pozorny powód à odstąpienie jakiegoś prawa przed sądem.

• Akt abstrakcyjny dla res mancipi i nec mancipi.

Tradycja:

• Przenoszenie władzy nad rzeczami przez wydawanie z ręki do ręki rzeczy materialnych.

• Wymogi:

o Zbywca musiał być właścicielem

o Zgodna wola stron

o Podstawą wydania – przyczyna prawna (akt kazualny) najczęściej akt kupna – sprzedaży à gwarancja legalności.

• W prawie justyniańskim także wręczenie pisemnego oświadczenia zbywcy.

Zasiedzenie:

• Pojęcie – nabycie własności na skutek ciągłości posiadania przez czas określony prawem.

• Funkcja i znaczenie – uproszczenie i uporządkowanie stosunków prawnych, zapobieżenie niepewności – kończyła przejściowy stan własności bonitarnej, przy nabyciu rzeczy w sposób formalny od niewłaściciela – zmiana właściciela.

• Ograniczenia:

o Wyłączenie rzeczy wyjętych z obrotu, w pewnych okresach – należących do fiskusa, gruntów prowincjonalnych.

o Zasiedzenie ukształtowane liberalnie, by umożliwić możnym zabór ziemi à później zagrożenie – nowe ograniczenia (słuszny tytuł, dobra wiara).

o Tylko dla obywateli

o Wyłączenie rzeczy skradzionych i sprzeniewierzonych (łatwiej było zasiedzieć nieruchomości)

• Usucapio:

o Na ruchomościach – 1 rok, nieruchomościach – 2 lata nieprzerwanego posiadania.

o Wyłączenie rzeczy skradzionych – Ustawa XII tablic, lex Atina z II w. p.n.e. Rzeczy nabyte siłą – ostatni wiek republiki.

• Longi temporis praescriptio:

o Grunty prowincjonalne – ochrona długotrwałych posiadaczy.

o 200 – zarzut procesowy – 10 lat (ta sama prowincja), 20 lat (różne).

o III w – instytucja prawa materialnego, III/IV – sposób nabycia prawa własności

• Zasiedzenie w prawie justyniańskim

o Usucapio – ruchomości, longi temporis praescriptio – nieruchomości

o Res habilis – rzecz podatna. Niepodatne były:

§ Rzeczy wyjęte z obrotu

§ Skradzione i nabyte siłą

§ Posagowe

§ Należące do skarbu państwa, lub instytucji kościelnych

o Titulus – tytuł słuszny i prawdziwy (legalny i rzeczywisty):

§ Kupno

§ Dziedziczenie

§ Dozwolona darowizna

§ Objęcie w posiadanie rzeczy porzuconej

§ Zapis w testamencie

§ Ustanowienie posagu

o Bona fides – nabycie rzeczy w przekonaniu, że nie narusza się niczyich uprawnień (tylko przy rozpoczęciu zasiedzenia).

o Possessio – posiadanie we własnym imieniu – nieprzerwane

o Tempus – wydłużenie terminów:

§ Ruchomości – 3 lata

§ Nieruchomości – 10, lub 20 (możliwość doliczenia poprzednika)

• Longissimi temporis praescriptio: zasiedzenie nadzwyczajne, kształtowane od Konstantyna W. 528 – Justynian – wydłużenie terminów (30 lat, dla gruntów kościelnych – 40), odrzucenie wymogu słusznego tytułu, dopuszczenie rzeczy skradzionych.

Zawłaszczenie:

• Occupatio – objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej. Zawłaszczeniu podlegały:

o Dzikie zwierzęta, ryby i ptactwo, rzeczy wyrzucone przez morze.

o Mienie należące do nieprzyjaciela i znajdujące się na terenie państwa rzymskiego (inaczej – łupy wojenne)

o Rzeczy porzucone świadomie przez właścicieli (oprócz rzeczy porzuconych z konieczności, zgubionych).

o Skarb – wartości majątkowe tak dawno ukryte, że zatraciła się pamięć o ich właścicielu

Nabycie owoców:

• Posiadacz w dobrej wierze – premia za „uprawę i troskę”

• Właściciel, posiadacz w dobrej wierze, emfiteuta – chwila odłączenia

• Użytkownik i dzierżawca – objęcie w posiadanie

Połączenie i zmieszanie:

• Eliminowanie wspólnot – hierarchia znaczenia rzeczy połączonych – przyrost rzeczy mniej ważnej:

o Połączenie nieruchomości z nieruchomościami:

§ Alluvio (przymulisko) – powiększenie gruntu przez łagodne działanie rzeki

§ Avulsio (oderwisko) – gwałtowne oderwanie gruntu (trwałe)

o Połączenie nieruchomości z ruchomościami – to, co jest na powierzchni przypada gruntowi.

o Połączenie ruchomości z ruchomościami:

§ Akcesja – połączenie trwałe, nierówność rzeczy (spawanie)

§ Zlanie płynów, stopienie metali, zmieszanie – współwłasność (oprócz pieniędzy).

Przerobienie rzeczy:

• Tak daleko idąca obróbka cudzego materiału, że powstała nowa rzecz: jeśli da się przywrócić do poprzedniego stanu właścicielem pozostaje właściciel materiału, jeśli nie – przetwórca.

• Problem odszkodowania byłego właściciela, lub wynagrodzenia przetwórcy: zatrzymanie rzeczy, zarzut podstępu, powództwa in personam z tytułun kradzieży, lub bezpodstawnego wzbogacenia.

Ochrona prawa własności:

• Ogólna ochrona każdego właściciela i ogółu właścicieli. Prawo sakralne – nietykalność granic.

• Specjalne środki ochrony przed doraźnymi zagrożeniami ze strony sąsiadów:

o Powództwo o uregulowanie zatartych granic

o Usunięcie urządzeń kierujących spływem wody

o Bezprawnej budowie na gruncie sąsiednim

o Żądanie zabezpieczenia przed szkodą grożącą z gruntu sąsiedniego

Powództwo windykacyjne:

• Charakterystyka – służyło kwirytarnemu właścicielowi do wydobycia rzeczy od osoby nieuprawnionej.

• Legitymacja czynna i bierna:

o Powód – nie był posiadaczem, twierdził, że jest właścicielem kwirytarnym

o Justynian usankcjonował rei vindicatio przeciw „fikcyjnym posiadaczom”:

§ Ten, kto bezpodstawnie wdawał się w spór

§ Ten, kto podstępnie wyzbył się posiadania

o Swoboda wdawania się w spór – powództwo o okazanie rzeczy

• Ciężar przeprowadzenia dowodu spoczywał na powodzie (trzeba było wykazać uprawnienia poprzedników – dowód diabelski). Pozwany – zazwyczaj posiadacz spokojny i niewadliwy.

• Przedmiot i cele – zwrot rzeczy materialnych, indywidualnie oznaczonych (także – wyraźnie oddzielone pieniądze, stado zwierząt) – dopiero w procesie kognicyjnym posiadanie rzeczy spornej.

• Pożytki i nakłady:

o Pożytki:

§ Posiadacz w dobrej wierze – zatrzymywał pożytki dla siebie (do litis contestatio. Od Justyniana – pożytki nie zużyte.

§ Posiadacz w złej wierze – wszystkie pożytki, lub odszkodowanie.

o Nakłady:

§ Konieczne – by rzecz zachowała się, lub nie uległa pogorszeniu (posiadacz w złej wierze)

§ Użyteczne – podnosiły wartość rzeczy (posiadacz w dobrej wierze)

§ Zbytkowne – ozdabiały rzecz główną (posiadacz mógł je zabrać bez uszkodzenia rzeczy – zarzut podstępu – retentio)

Powództwo negatoryjne:

• Właściciel posiadający – przeszkody w wykonywaniu swojego prawa – powództwo, którego treścią było zaprzeczenie, jakoby pozwanemu przysługiwało prawo do naruszania jego własności (pozwany – prawo naruszenia).

Powództwo publicjańskie:

• Ekscepcje przeciw właścicielowi kwirytarnemu:

o Rei vindicatio – zarzut podstępu, lub zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej.

o Rei vindicatio nowego właściciela - zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej, chyba że nabył rzecz od niewłaściciela.

• Actio Publiciana (Publicius z I w. p.n.e) – kopia rei vindicatio z inaczej ukształtowaną legitymacją czynną. Posiadacz znajdujący się na drodze do zasiedzenia traktowany, jak gdyby już go dokonał – środek ochrony petytoryjnej dla:

o Właścicieli bonitarnych, jeśli utracili posiadanie przed dokonaniem zasiedzenia skuteczna wobec każdego.

o Posiadacza, który w dobrej wierze i na podstawie słusznego tytułu nabył rzecz podatną do zasiedzenia od nieuprawnionego – skuteczna wobec przeciwnika gorzej uprawnionego.

o Właściciela kwirytarnego

Służebności gruntowe:

• Konstrukcja prawna:

o Zwiększenie użyteczności jednego gruntu.

o Trwała potrzeba i możliwość jej zaspokojenia.

o Jeden grunt był gruntem władnącym, drugi – obciążonym, albo służebnym.

• Służebności gruntów wiejskich:

o Iter – prawo przechodu

o Actus – przechodu i przepędzania zwierząt

o Via – przechodu, przepędzania zwierząt i przejazdu

o Aquae ductus – prowadzenie dopływu wody

o Aquae haustus – czerpanie wody

• Służebności gruntów miejskich:

o Servitus onerus ferendi – oparcie się o istniejącą ścianę sąsiada

o Servitus tigni immitendi – wpuszczenie belki w budynek sąsiada

o Servitus stillicidii – prawo kierowania wody deszczowej na grunt sąsiada

o Servitus altius non tollendi – ograniczenie budowy na swoim gruncie do określonej wysokości

Służebności osobiste:

• Potrzeby – cele alimentacyjne.

• Konstrukcja prawna – dwoisty charakter: uprawnienie wiązało się z osobą fizyczną, obciążona była rzecz – każdoczesny właściciel.

• Ususfructus (użytkowanie):

o Prawo używania cudzych rzeczy i pobierania z nich pożytków z zachowaniem substancji rzeczy.

o Właściciel – goła własność

o Ściśle określone w czasie – najwyżej dożywotnie (zrzeczenie się prawa, odstąpienie wykonywania)

o Stypulacja zabezpieczająca (cautio usufructuaria) – w razie zniszczenia

o Rzeczy przeznaczone do zużycia – na początku pryncypatu.

• Inne służebności:

o Usus – używanie rzeczy cudzej z pobieraniem części pożytków

o Habitatio – odmiana usus bez pobierania pożytków

o Operae servorum et animalium – korzystanie z cudzych zwierząt i niewolników

Zasady dotyczące służebności:

• Służebności – prawa na rzeczy cudzej ściśle ograniczone co do treści i chronione za pomocą actiones in rem.

• Wymóg trwałości przy służebnościach gruntowych, ograniczenia czasowe przy osobistych

• Servitus in faciendo consistere neguit – służebność nie może polegać na działaniu (znoszenie czyjegoś działania)

• Servitus servitutis esse non potest – nie może istnieć służebność na służebności

• Servitus civiliter utendum est – należy je wykonywać jak najmniej uciążliwie.

• Nemini res sua servit – nie można mieć służebności na własnej rzeczy.

Powstanie i zgaśnięcie służebności:

• Powstawały najczęściej z woli zainteresowanych przez czynności prawne (gruntów wiejskich – mancypacja, lub in iure cessio, inne – in iure cessio, osobiste – w testamencie)

• Przenoszenie własności – wyłączenie z zakresu zbywalnego prawa

• Grunty prowincjonalne – umowy obligacyjne

• Ustanawiano je odpłatnie, chyba że wola stron była odmienna

• Ustanowienie przez sędziego

• Lex Scribonia – zniosła możliwość zasiedzenia, odżyło na prowincjach

• Zgaśnięcie:

o Zniszczenie rzeczy

o Zbieg z prawem własności

o Zrzeczenie się

o Non usus

o Śmierć i capitus deminutio uprawnionego

• Ochrona: vindicatio servitutis à actio confessaria (przeciwne actio negotaria)

Dzierżawa wieczysta. Prawo powierzchni:

• Potrzeby i środki zaradcze: trudności eksploatowania, przeżycie się ustroju niewolniczego, grunty opuszczone. Zwykła dzierżawa – proletariusze.

• Emfiteuza:

o Dziedziczna i zbywalna dzierżawa cudzych gruntów, prawo rzeczowe o treści zbliżonej do prawa własności.

o Praktyka gmin rzymskich – dzierżawa wieczysta – vectigal

o Zeno (480) – kontrakt emfituetyczny

o Powstanie na podstawie nieformalnej umowy, lub testamentu.

o Dziedziczna i niezbywalna – w przypadku zbycia emfiteuzy właściciel miał prawo pierwokupu, lub otrzymania 2% ceny sprzedaży (laudemium)

o Emfiteuta – pożytki, zmiany w uprawach, nie mógł tylko pogarszać rzeczy à subemfitueci, lub koloni.

o Środki ochrony prawa rzeczowego: powództwa petytoryjne i interdykty posesoryjne.

o Obowiązkiem opłacanie czynszu (po 3 latach – odebranie emfiteuzy), ponoszenie ciężarów publicznych.

o Zgaśniecie w przypadku zniszczenia gruntu, zrzeczenia, pierwokupu, połączeniu własności.

• Superficies - prawo powierzchni – dziedziczne i zbywalne - do odpłatnego korzystania z budynku wzniesionego na cudzym gruncie (czynsz, ochrona posesoryjna).

Zastaw powierniczy. Zastaw ręczny. Zastaw umowny:

• Realne zabezpieczenie kredytu:

o Prawo akcesoryjne – dodatkowe (ma na celu zabezpieczenie istniejącego zobowiązania). Zastawcą może być osoba postronna.

o To ograniczone prawo rzeczowe przysługujące wierzycielowi na cudzej rzeczy w celu uzyskania z niej zaspokojenia należności nie pokrytej przez dłużnika.

• Historyczny rozwój:

o Fiducia – dłużnik przenosił na wierzyciela własność rzeczy, do aktu przeniesienia dołączał umowę powierniczą, w której zastrzegał przeniesienie zwrotne à actio fiduciae.

o Pignus – wydanie rzeczy wierzycielowi, ale bez przeniesienia własności.

o Hipoteka – zastawca był nadal właścicielem i posiadaczem rzeczy obciążonej, możliwość uzyskania dalszych kredytów pod zastaw tej samej rzeczy.

• Powstanie i zgaśnięcie:

o Prywatna i nieformalna umowa (przy zastawie ręcznym – kontrakt realny).

o Czasami uchodził za „ustanowiony milcząco” na podstawie zwyczaju, czy przepisu prawa.

o Zastaw sądowy – dla celów egzekucyjnych.

o Gasł, gdy spełnił swoje zadanie – zaspokojenie całości należności, lub w przypadku zrzeczenia, zniszczenia, bądź nabycia przez wierzyciela.

• Przedmiot zastawu:

o Rzeczy materialne, ruchome i nieruchome

o Hipoteka generalna – cały majątek dłużnika – cesarstwo.

o Zastaw wierzytelności i innych praw majątkowych, nawet zastawu (podzastaw).

• Realizacja zastawu:

o Zastaw ręczny – ochrona posesoryjna.

o Zastaw umowny – najpierw rzecz obciążona (interdictum Salvianum – przeciw dzierżawcy, actio Serviana – przeciw każdemu).

o Vindicatio pignoris – powództwo o wydanie rzeczy obciążonej skuteczne przeciw każdemu.

o Uprawnienia niezaspokojonego wierzyciela:

§ Lex commissoria – klauzula przepadku (326 – Konstantyn W. zabronił jej stosowania)

§ Pactum de vendendo – upoważnienie wierzyciela do sprzedaży rzeczy.

§ Antichresis – upoważnienie wierzyciela do pobierania pożytków z rzeczy oddanej w zastaw.

o Wierzyciel miał obowiązek sprzedać rzecz jak najkorzystniej, a nadwyżkę wydać dłużnikowi.

• Wielość zastawów:

o Prior tempore, potior iure – niżej stojący mogli zaspokoić stojących wyżej i zająć ich miejsce.

o Z normalnej kolejności wyłamywały się zastawy uprzywilejowane (fiskus, posag).

• Brak jawności zastawu (472 – Leon – dokumenty publiczne).

Pojęcie zobowiązania:

• Definicje:

o Węzeł obligacyjny istniał tylko pomiędzy wierzycielem, a dłużnikiem i polegał na uprawnieniu wierzyciela do żądania od dłużnika, ażeby spełnił na jego rzecz obowiązek polegający na dare, facere albo praestare (świadczeniu).

o Actio in personam – środek procesowej ochrony zobowiązania

• Rozwój historyczny:

o Impulsem do rozwoju - wojny punickie.

o Magistratura i jurysprudencja – odrzucenie formalizmu.

o Stałe rozszerzanie się źródeł powstawania zobowiązań.

o Zobowiązania – rzeczy niematerialne.

• Funkcja i znaczenie:

o Ogólne ukształtowanie – różne osoby i różne cele.

o Regulowanie obrotu handlowego.

o Wyraz stosunków kredytowych.

o Chroniły interesy wierzycieli (ostrze socjalne i klasowe)

Źródła zobowiązań:

• Każde zobowiązanie rodzi się albo z kontraktu, albo z deliktu.

• Justyniański czwórpodział:

o Ex contractu – z umów zaskarżalnych według prawa cywilnego

o Quasi ex contractu – ze zdarzeń podobnych do kontraktów

o Ex delicto (maleficio) – z deliktów prawa prywatnego

o Quasi ex delicto – ze zdarzeń podobnych do deliktów.

Zobowiązania jednostronne i dwustronne:

• Zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące – jedna strona była tylko wierzycielem, a druga tylko dłużnikiem (jedno powództwo).

• Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące – każda ze stron byłą jednocześnie wierzycielem i dłużnikiem:

o Zupełne – obydwa świadczenia są formalnie równorzędne, osobne środki procesowe (sprzedający – actio venditi, kupujący – actio empti).

o Niezupełne – powstaje najpierw jedno zobowiązanie, dodatkowo może powstać roszczenie po stronie dłużnika, ten wtórny węzeł ma znaczenie uboczne, nie było dla niego osobnego powództwa.

Zobowiązania prawa ścisłego i dobrej wiary:

• Stricti iuris – zobowiązania jednostronnie zobowiązujące z kontraktów i quasi – kontraktów – conditiones.

• Bonae fidei – zobowiązania dwustronnie zobowiązujące – sędzia mógł:

o Zasądzić uboczne należności.

o Uwzględnić klauzule dodane do zobowiązania głównego.

o W razie naruszenia obowiązku odpowiedniej staranności zasądzić dłużnika na zapłacenie odszkodowania.

Zobowiązania cywilne i naturalne:

• Zobowiązania cywilne – zaskarżalne i możliwe do egzekucji

• Zobowiązania naturalne – pozbawione ochrony procesowej. Zobowiązania osób alieni iuris – odpowiadały istotnym potrzebom, wywierały skutki prawne:

o W przypadku wykonania zobowiązania dłużnik nie mógł się ubiegać o jego zwrot.

o Jego wykonanie można było zagwarantować przez ustanowienie zastawu, lub poręczenia.

o Zwierzchnik odpowiadający wobec osób trzecich z tytułu peculium, mógł pokryć naturalną należność w pierwszej kolejności.

Zobowiązania solidarne:

• Zobowiązania jednostkowe i osobiste – najczęściej pojedyncze osoby, przenoszenie wierzytelności i długów – uciążliwe urządzenia pośrednie.

• Wielość podmiotów zobowiązania – gdy po jednej ze stron występowało równocześnie więcej osób np. współdziedziczenie, stypulacja.

• Zobowiązania podzielne – jeżeli świadczenie było podzielne następowała indywidualizacja zobowiązania – nomina ipso iure divisa. Kwoty przypadające na poszczególnych współuczestników były w zasadzie równe, chyba że odmienne proporcje wynikały ze stosunku prawnego à osobne dochodzenie w procesie.

• Zobowiązania kumulatywne – współsprawcy deliktu odpowiadali wobec poszkodowanego indywidualnie, ale każdy musiał zapłacić karę w pełnej wysokości.

• Zobowiązania solidarne :

o Pomimo wielości podmiotów świadczenie jest tylko jedno, a uprawnienia czy obowiązki współuczestników dotyczą go w całości.

o Solidarność czynna częstsza niż bierna.

o Współwierzyciele wyręczali się w ściąganiu należności, solidarność dłużników dawała możliwość wyboru najpewniejszego (ryzykiem – litis contestatio).

o Justynian z Noweli 99 z 539 rozciągnął na współdłużników solidarnych „dobrodziejstwo podziału” (pomijane w praktyce).

o Stypulacja, testament, świadczenia niepodzielne.

• Prawo regresu przy zobowiązaniach solidarnych – problem rozdziału otrzymanej korzyści czy poniesionego ciężaru po zgaśnięciu zobowiązania solidarnego.

Przedmiot zobowiązania:

• Dare – przeniesienie własności, lub ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego.

• Facere – wydanie rzeczy wierzycielowi w posiadanie lub dzierżenie, a także wykonywanie innych czynności faktycznej, czy prawnej natury (także non facere).

• Praestare – dare, facere i wszystko to, co mogło być treścią zobowiązania – nadzwyczajne zobowiązania gwarancyjne i odszkodowawcze, odpowiedzialność za dług cudzy.

• Świadczenie musiało być:

o Możliwe do wykonania.

o Zgodne z prawem i dobrymi obyczajami.

o Wystarczająco określone.

o Przedstawiające wartość majątkową, możliwą do wyrażenia w pieniądzach.

Zobowiązania specyficzne i gatunkowe:

• Przy kontrakcie sprzedaży – zniszczenie rzeczy indywidualnie oznaczonej bez winy dłużnika à zwolnienie ze zobowiązania.

• Podmiot określony gatunkowo – ryzyko ciążyło na dłużniku, możliwość sukcesywnego wykonania (raty).

• Odsetki – wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitału:

o Przepis decemwirów – ograniczenie do 100% rocznie

o 342 – lex Genucia – zakaz pobierania odsetek.

o Pod koniec republiki – maksymalnie 12%, oprócz pożyczki morskiej.

o 528 – Justynian – 6% rocznie (4% dla najwyższych stanów, 8% dla bankierów), 12% dla pożyczki morskiej. Zakaz anatocyzmu – odsetek od odsetek. Odsetki nie mogły przewyższać kapitału.

Zobowiązania przemienne i upoważnienia przemienne:

• Zobowiązania przemienne – ustala się z góry dwa lub więcej świadczeń do wyboru – umorzenie przez spełnienie jednego. Prawo wyboru – w praktyce strona ekonomicznie silniejsza (niemożliwość – inne).

• Upoważnienia przemienne – jedno świadczenie, ale dłużnik otrzymuje z góry upoważnienie do zwolnienia się także przez spełnienie innego świadczenia (niemożliwość – zwolnienie).

Szkoda i sposoby jej naprawienia:

• Szkoda – umniejszenie majątku.

• Zniszczenie lub uszkodzenie przedmiotu świadczenia à modyfikacja zobowiązania à umorzenie, lub odszkodowanie.

• Siła wyższa – zdarzenia, którym ludzka słabość nie może się oprzeć – właściciel (przedmioty indywidualnie oznaczone).

Wina i jej stopnie – zasady odpowiedzialności zawinionej:

• Związek przyczynowy i wina – szkoda wyrządzona przez ludzkie działanie, lub zaniechanie.

• Stopnie winy:

o Dolus – świadome i dobrowolne działanie lub zaniechanie na szkodę drugiego.

o Culpa – wszelka wina, w węższym znaczeniu – nieumyślna, niedbalstwo:

§ Culpa lata – grube niedbalstwo – zaniedbanie staranności, jakiego można oczekiwać od przeciętnego człowieka

§ Culpa levis – lżejsze niedbalstwo według stopnia abstrakcyjnego (ojciec rodziny) i konkretnego (sam dłużnik).

• Zasady odpowiedzialności zawinionej:

o Dolus – wszyscy zobowiązani.

o Magna culpa dolus est – prawo justyniańskie

o Dobra wiara – zasada korzyści

• Obowiązek strzeżenia (custodia)

o Dłużnik, mający u siebie rzecz wierzyciela ponosił odpowiedzialność za zwykły przypadek (casus) – od Labeona nie obejmował siły wyższej.

o Krąg osób, którego dotyczyła:

§ Komodatariusz

§ Właściciel magazyny, czy spichrza

§ Statku zarobkowego

§ Gospody

§ Stajni zajezdnej

§ Rzemieślnicy czyszczący lub naprawiający odzież

o Odpowiedzialność obiektywna – oparta na ryzyku

o Szczególna staranność w strzeżeniu rzeczy – jej zaniedbanie – wina.

• Naprawienie szkody:

o Odszkodowanie pieniężne, lub przywrócenie do stanu poprzedniego (proces kognicyjny).

o Wybór środka procesowego – w powództwach bonae fidei – rzeczywisty uszczerbek majątkowy i utracony zysk

o Justynian wyznaczył górną granice odszkodowania – podwójna wartość świadczenia.

• Odszkodowawczy charakter kar prywatnych – przypadały poszkodowanym, a dochodzono ich w procesie cywilnym – namiastka, lub uzupełnienie odszkodowania (delikty – kara, lub kara i rzecz).

• Kara umowna – warunkowe przyrzeczenie spełnienia w przyszłości określonego świadczenia – warunek zawieszający i negatywny (stypulacja, lub zwykłe porozumienie). Służyły do umacniania istniejących zobowiązań – funkcja represyjna i zryczałtowanego odszkodowania.

Zwłoka i jej skutki:

• Zwłoka (mora) – niewykonanie zobowiązania w terminie z przyczyn zależnych od stron:

o Zwłoka dłużnika – gdy należność była wymagalna, a opóźnienie świadczenia nie usprawiedliwione à interpellatio. Rzecz indywidualnie oznaczone – uwiecznienie zobowiązania. Zobowiązania dobrej wiary – wierzyciel mógł domagać się rozliczenia z pożytków, odsetek zwłoki, wynagrodzenia. Usunięcie skutków zwłoki – zaoferowanie opóźnionego świadczenia.

o Zwłoka wierzyciela – odmowa przyjęcia świadczenia bez słusznej przyczyny, jego zwłoka nie zwalniała dłużnika ze zobowiązania, ale mógł domagać się zwrotu kosztów (porzucenie, sprzedaż rzeczy).

Pojęcie i rodzaje kontraktów realnych:

• Ogólna charakterystyka zobowiązań kontraktowych – zobowiązania, które zawiązywały się przez czynność prawną. W okresie klasycznym – umowa zawiązująca zobowiązanie uznane i zaskarżalne według ius civile.

• Podział według sposobu zawarcia:

o Realne (re – przez rzecz) – przesunięcie majątkowe w postaci wydania rzeczy.

o Werbalne (verbis – przez słowa) – wypowiedzenie określonych słów pomiędzy równocześnie obecnymi.

o Literalne (litteris – przez pismo) – formalny wpis do księgi rachunkowej.

o Konsensualne (consensu – przez porozumienie) – objawione na zewnątrz – sprzedaż, najem, spółka i zlecenie.

• Inne podziały:

o Jedno- i dwustronnie zobowiązujące.

o Stricti iuris (pożyczka, kontrakty werbalne i literalne) i bonae fidei (kontrakty realne i konsensualne).

• Rozszerzenie systemu kontraktowego:

o Kontrakty realne – użyczenie, przechowanie i kontrakt zastawniczy powstały jako urządzenia prawa pretorskiego. Kontrakty realne nienazwane – prawo poklasyczne.

o Kontrakty konsensualne – pacta vestita.

• Funkcja i znaczenie – kontrakty ułatwiały wymianę dóbr ekonomicznych i organizację produkcji.

Pożyczka (mutuum):

• Nexum – per aes et libram przy świadkach à egzekucja.

• Pojęcie mutuum:

o Kontrakt, w którym dłużnik otrzymywał od wierzyciela określoną ilość rzeczy zamiennych na własność, z obowiązkiem zwrotu takiej samej ilości rzeczy tej samej jakości.

o Jej przedmiot – rzeczy, które się waży, liczy, lub mierzy.

• Konstrukcja i jej praktyczne następstwa:

o Zobowiązanie powstawało przez wręczenie przedmiotu pożyczki (wcześniejsze rokowania – stypulacja).

o Wręczenie i zwrot – tradycja, później – jej złagodzone formy. Contractus mohatrae.

o Zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące.

o Zobowiązanie ścisłego prawa (odsetki – stypulacja procesowa).

o Termin zwrotu, lub bezterminowe.

• Ochrona procesowa:

o Pożyczka pieniężna – actio certae creditae pecuniae.

o Inne rzeczy zamienne – condictio triticaria.

o Odsetki – actio ex stipulatu.

• Senatus consultum Macedonianum:

o Wespazjan odebrał wierzycielom, udzielającym pożyczek pieniężnych synom pozostającym pod władzą, ochronę procesową.

o Denegatio actionis lub exceptio SC Macedoniani

o Nie dotyczyło peculium castrense, uznanie poprzez ojca lub syna, inne rzeczy zamienne.

• Pożyczka morska - znaczna część ryzyka – wierzyciel (wyznaczanie tras i terminów, zastaw). Wysokie odsetki.

• Funkcja i znaczenie – korzystanie z cudzego kapitału i organizowanie kredytu. Pomoc, charakter przyjacielski i handlowy.

Użyczenie (commodatum):

• Początki – powiernicze przeniesienie własności – rzeczy wysokiej wartości (uciążliwe, niebezpieczne) – w kręgu bliskich – fiducia com amico contracta.

• Konstrukcja i treść:

o Dwustronnie zobowiązujący niezupełny, oceniany według wymogów dobrej wiary.

o Bezpłatne korzystanie z cudzych rzeczy w zakresie ustalonym przez strony, bez prawa do pobierania pożytków.

o Rzeczy zużywalne – na pokaz.

• Uprawnienia i obowiązki stron:

o Komodant – dolus i culpa lata, nie mógł domagać się wcześniej zwrotu rzeczy użyczonej.

o Komodatariusz – dzierżyciel, odpowiadał za omnis culpa i custodia, odpowiedzialność za „kradzież używania”, ponosił zwyczajne koszty utrzymania rzeczy.

• Ochrona procesowa:

o Komodant – actio commodati

o Komodatariusz – contrarium commodati iudicium i retentio.

• Funkcja i znaczenie – wykorzystanie zbędnych dla właściciela środków produkcji.

• Precarium:

o Na prośbę prekarzysty druga osoba zezwalała mu na używanie swojej rzeczy, ale tylko w granicach własnego upodobania.

o Możliwość pobierania pożytków.

o Pozbawione ochrony procesowej – ochrona posesoryjna.

o Stosunki wiejskie – lafundyści, uelastycznianie instytucji sprzedaży i zastawu (lepsza eksploatacja środków produkcji).

Przechowanie (depositum):

• Początki – fiducia cum amico contracta w interesie oddającego à windykacja.

• Konstrukcja i treść:

o Kontrakt dwustronnie zobowiązujący niezupełny, bonae fidei.

o Bezpłatne przechowanie cudzej rzeczy ruchomej.

• Uprawnienia i obowiązki stron:

o Deponent – nie musiał być właścicielem, mógł żądać zwrotu w każdej chwili, odpowiadał za omnis culpa.

o Depozytariusz – dzierżyciel, dolus i culpa lata, nie mógł korzystać z rzeczy, ani pobierać pożytków – furtum rei, albo furtum usus à custodia.

• Ochrona procesowa:

o Deponent – actio depositi – pojedyncza wartość, infamia.

o Depozytariusz – contrarium depositi iudicium (wydatki i szkody).

• Szczególne rodzaje depozytu:

o Depozyt konieczny – w wyjątkowych okolicznościach – zasądzenie in duplum.

o Depozyt nieprawidłowy – pieniądze (możliwość używania przez depozytariusza).

§ Interes obydwu stron, albo deponenta.

§ Kontrakt bonae fidei – odsetki.

§ Zasądzenie pociągało infamię.

§ W stosunku do depozytu regularnego – zmiana ryzyka przypadkowej utraty.

o Depozyt sekwestrowy – dotyczył rzeczy spornej. Zwycięzca – actio depositi (sequestraria).

Kontrakt zastawniczy (pignus):

• Pojęcie i konstrukcja:

o Ograniczone prawo rzeczowe – ochrona posesoryjna.

o Kontrakt, w którym zastawca wydawał zastawnikowi jakąś rzecz w posiadanie na zabezpieczenie istniejącego długu, a zastawnik zobowiązywał się zwrócić ją w razie spłaty długu, lub wydać zastawcy nadwyżkę ponad ten dług, uzyskaną ze sprzedaży rzeczy zastawionej.

• Uprawnienia i obowiązki stron:

o Równa miara odpowiedzialności za dolus i omnis culpa.

o Zastawnik – możliwe, że odpowiadał za custodia, nie mógł używać rzeczy, ani pobierać pożytków ( z wyjątkiem zastawu antychretycznego).

o Zastawca – zwrot nakładów i wydatków, wyrównanie szkód.

• Ochrona procesowa:

o Zastawca – actio pigneratica.

o Zastawnik – iudicium contrarium i retentio.

Istota i rodzaje kontraktów werbalnych. Stypulacja:

• Istota. Uczestnicy.

o Ustne przyrzeczenie spełnienia świadczenia, złożone w formie bezpośredniej wymiany pytania i odpowiedzi między wierzycielem, a dłużnikiem.

o Przyjmujący przyrzeczenie (stipulator) i składający (promissor)

o Alteri stipulari nemo potest (oprócz alieni iuris)

o Stypulacje post mortem dopuścił w pełni Justynian.

o Mnożenie osób:

§ Adstipulator – wierzyciel uboczny, nie mógł działać na własną rękę.

§ Solutionis causa adiectus – uprawnienie do przyjęcia świadczenia od dłużnika np. bankier.

§ Adpromissor – poręczyciel dłużnika.

• Forma:

o Stypulacja ustna – bezpośrednia wymiana pytania i odpowiedzi (bez świadków i dokumentacji.) Wykluczenie głuchych i niemych. Najstarsza formuła – Dari spondes? Spondeo – tylko dla obywateli. Inne – peregryni (język grecki).472 – Leon – dowolne słowa, wspólny zamiar.

o Stypulacja poświadczona na piśmie – wzmianka o stypulacji ustnej.

• Treść świadczenia:

o Przyrzeczenie zapłacenia określonej sumy pieniędzy.

o Dostarczenie rzeczy.

o Działanie lub zaniechanie.

• Ochrona procesowa:

o Zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące, stricti iuris.

o Wierzyciel – actio certae creditae (pieniądze), actio certae rei (rzeczy), actio ex stipulatu (świadczenia).

• Abstrakcyjny charakter stypulacji, jego skutki i przemiana:

o Zawierana ze względu na konkretną przyczynę – stypulacja kauzalna.

o Powództwa bez realnego pokrycia – exceptio doli, skuteczniejsze środki w konstytucjach cesarskich z II i III w:

§ Exceptio non numeratae pecuniae – zarzut z powodu nie wypłaconych pieniędzy.

§ Querela non numeratae pecuniae – skarga z powodu nie wypłaconych pieniędzy – środek ofensywny. Konkretne terminy.

o Prawo justyniańskie – wykazanie podstawy żądania.

• Funkcja:

o Stypulacje gwarancyjne

o Zobowiązania solidarne

o Ustanawianie odsetek i kary umownej.

o Obowiązki poręczyciela za cudzy dług.

o Zawiązywanie, umarzanie i zmiana węzłów obligacyjnych.

• Inne kontrakty werbalne:

o Dotis dictio – do V w.

o Iusirandum liberti – zaprzysiężone przyrzeczenie wyzwoleńca do pełnienia usług na rzecz patrona (przysięga sakralna) à iudicium operarum.

Kontrakty literalne:

• Wpisy do ksiąg rachunkowych:

o Powstanie nowych zobowiązań – nomina transcriptica – przeksięgowanie zobowiązań nie zrealizowanych:

§ Transcriptio a re in personam – wierzyciel, któremu należało się świadczenie wpisywał w swojej księdze fikcyjną wypłatę dłużnikowi, przekształcając należność w dług literalny.

§ Transcriptio a persona in personam – gdy dotychczasowy dłużnik podstawiał w swoje miejsce drugiego (udokumentowana wierzytelność, dla dłużnika – odroczenie terminu).

o Nomina arcaria – istotnie udzielone pożyczki – potwierdzenie zobowiązań istniejących

• Skrypty dłużne – peregryni – dłużnik wystawiał akt pisemny (chirographum), w którym uznawał, że jest coś winien drugiemu – każda strona otrzymywała egzemplarz.

Kupno – sprzedaż (emptio – venditio):

• Rys historyczny:

o Zamiana – permutatio

o Sprzedaż gotówkowa – postać wymiany bezpośredniej.

o Sprzedaż kredytowa – odroczenie zapłaty (fides, stypulacja, kontrakt literalny). Odroczenie wydania rzeczy.

o Kontrakt konsensualny – proces formułkowy, pretor peregrynów.

• Pojęcie i sposób zawarcia kontraktu:

o Osiągnięcia porozumienia co do ceny i rzeczy sprzedanej.

o Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące zupełnie według wymogów dobrej wiary

o Sprzedawca zobowiązywał się dostarczyć kupującemu umówioną rzecz, a kupujący zobowiązywał się zapłacić ustaloną cenę.

• Przedmiot - rzeczy dopuszczone do obrotu, albo jeszcze nie istniejące – spodziewane – charakter warunkowy. Możliwe też było bezwarunkowe kupno szansy majątkowej „nadziei”. Można było sprzedać rzecz cudzą, kupno rzeczy własnej nie wywierało skutków prawnych.

• Cena (pretium):

o Musiała być ściśle oznaczona (powierzenie osobie trzeciej)

o Oznaczona w „pieniądzach liczonych”

o Rzeczywista

o Nie było pojęcia ceny słusznej, niedostępny był podstęp

o 301 – Dioklecjan – taryfa cen maksymalnych na ważniejsze towary i usługi. Justynian – nadmierny uszczerbek (cena niższa od połowy rzeczywistej wartości nieruchomości)

• Porozumienie. Rola zadatku i pisma:

o Zadatek (arra) – dowód zawarcia kontraktu, przy wykonaniu podlegał zwrotowi, lub zaliczeniu na rzecz kupna (odstąpienie – przepadek, po stronie sprzedającego – zwrot + równowartość)

o Forma pisemna – za Konstantyna W. – dokumentacja obowiązkowa; Justynian – kontrakty pisemne i „bez użycia pisma”.

• Zawarcie a wykonanie kontraktu - wykonanie po obydwu stronach (inny sposób – obopólne porozumienie). Jednostronne wycofanie – upoważnienie w umowie.

• Obowiązki sprzedawcy. Przeniesienie własności:

o Sprzedawca – omnis culpa i custodia, jeśli tę odpowiedzialność osobno przyjął.

o Wydanie (facere)– przeniesienie posiadania (spokojnego).

o Przeniesienie własności – przy res mancipi nawet bez umowy.

• Obowiązki kupującego:

o Zapłata ceny (dare)– przejście własności.

o Odpowiadał za omnis culpa

o Mógł popaść w zwłokę jako dłużnik i jako wierzyciel

• Niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy:

o Rzecz sprzedana, ale nie wydana – ryzyko ponosi kupujący (rzeczy indywidualnie oznaczone, gatunkowo – odliczenie, odważenie, lub odmierzenie).

o Warunek zawieszający – ryzyko ponosił sprzedawca.

• Ochrona procesowa:

o Sprzedawca – actio venditi (cena, nakłady konieczne)

o Kupujący – actio empti (rzecz, odszkodowanie)

o Skuteczne po spełnieniu warunku, lub nadejściu terminu – gotowość spełnienia własnego świadczenia.

o Nieuczciwy kontrahent – exceptio rei venditae et traditae.

• Rękojmia za wady prawne:

o Wada prawna – ograniczone prawo rzeczowe:

o Ewikcja – następowała, gdy osoba trzecia zrealizowała swoje prawo rzeczowe w procesie przeciw nabywcy i odebrała mu rzecz obciążoną wadą:

§ Mancypacja – pozwany powiadamiał o procesie sprzedawcę, mógł domagać się od niego podwójnej wysokości (actio auctoritatis).

§ Kupno konsensualne – stypulacje gwarancyjne (podwójna cena, utrzymanie rzeczy) – w prawie klasycznym – dodatek oczywisty.

§ Odpowiedzialność z tytułu ewikcji została włączona do kontraktu sprzedaży.

• Rękojmia za wady fizyczne – rzeczy oznaczone indywidualnie – wady ukryte – osobno ius civile i ius honorarium:

o Actio de modo agri – zapłata podwójnej wartości brakującej powierzchni. Inne przypadki – stypulacja. Actio empti – odpowiedzialność zawiniona.

o Edylowie kurulni – sprzedawca powinien znać rzecz sprzedawaną i ujawnić jej wady – nie tylko choroby niewolników, ale także pewne właściwości charakteru. Sprzedawca, który ich nie ujawnił odpowiadał za nie, niezależnie od tego, czy o nich wiedział:

§ Actio redhibitoria – odzyskanie ceny za zwrotem rzeczy(6 miesięcy)

§ Actio quanti minoris – obniżenie ceny (rok)

o Justynian - edykt edylów + actio empti.

• Umowy dodatkowe – dodawane przy zawarciu kontraktu (np. jednostronne wycofanie):

o In diem addictio – zastrzeżenie lepszej oferty (termin – wyższa cena).

o Lex commissaria – zapłata ceny, lub jej części do konkretnego terminu.

o Pactum displicentiae – sprzedaż na próbę.

o Osobne klauzule umowne w celu kształtowania sytuacji niewolników.

Najem rzeczy. Najem usług. Najem dzieła:

• Warunki powstania i rozwoju - prawna forma korzystania z cudzych rzeczy i usług.

• Locatio conductio – konstrukcja, ochrona procesowa i treść:

o Kontrakt konsensualny, dwustronnie zobowiązujący zupełny.

o Obie strony odpowiadały za omnis culpa.

o Należność – czynsz, wynagrodzenie – ustalana w pieniądzach.

o Tymczasowe przesunięcia majątkowe (w przeciwieństwie do sprzedaży).

o Oparte na dobrej wierze – actio locati i actio conducti.

• Locatio conductio rei:

o Wynajmujący zobowiązywał się wydać najemcy określoną rzecz do czasowego używania (ewentualnie z prawem do pobierania pożytków), a najemca zobowiązywał się do płacenia umówionego czynszu.

o Rzeczy materialne, nieużywalne, rzeczy zużywalne – na pokaz. W prawie justyniańskim – najem rzeczy własnej.

o Używanie – najem, używanie i pobieranie pożytków – dzierżawa.

o Czynsz – także wtedy, gdy dzierżawca mógł korzystać, ale nie korzystał z własnej winy. W okresie dynastii Sewerów – żądanie obniżki czynszu. Colonia partiaria – czynsz dzierżawny w naturze, w proporcji do zbiorów.

o Czas z góry oznaczony (grunty – przeważnie 5 lat). Jeśli termin upłynął, a żadna ze stron się nie wycofała – kontrakt przedłużał się milcząco.

o Locator – niekoniecznie właściciel (podnajem) – ryzyko utraty lub uszkodzenia z powodu siły wyższej, prawo zastawu na rzeczach wynajmującego à interdykt „migracyjny”

o Conductor – najemca, dzierżawca – najczęściej proletariusze à dzierżenie. Actio conductio – tylko odszkodowanie. Pożytki – przez percepcję.

• Locatio conductio operarum:

o Najemnik zobowiązywał się do wykonania dla pracodawcy określonych prac, a pracodawca do zapłacenia wynagrodzenia.

o Wąskie zastosowanie – wolni najemnicy.

o Wynagrodzenie nie tylko za pracę efektywnie wykonaną, także za czas gotowości. Nie należało się wynagrodzenie za przerwy niezależne od pracodawcy.

• Locatio conductio operis:

o Wykonawca zobowiązywał się wykonać dla zamawiającego określone dzieło, a zamawiający do zapłacenia wynagrodzenia.

o Wykonawcy o wyższych kwalifikacjach.

o Zamawiający składał u wykonawcy materiał, lub osobę do obróbki.

o Wykonawca – omnis culpa i nieumiejętność, odpowiadał też za pomocników i podwykonawców i custodia. Ryzyko otrzymania zapłaty.

• Prawo rodyjskie o zrzucie morskim - zasada podziału ryzyka przy zrzucie – proporcjonalnie pomiędzy właścicieli ładunków i przewoźnika.

• Funkcja i znaczenie – forma organizowania produkcji. Ostrze socjalne.

Spółka (societas):

• Consortium – wspólnota spadkobierców – każdy z uczestników mógł dokonywać dyspozycji majątkowych ze skutkiem dla wszystkich.

• Konstrukcja, treść i rodzaje:

o Związek dwóch lub więcej wspólników, którzy zobowiązali się dążyć do osiągnięcia wspólnych celów, z reguły zarobkowych, przy użyciu połączonych środków personalnych i rzeczowych.

o Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące zupełne

o Cele spółki musiały być godziwe i dopuszczalne.

o Połączenie całych majątków wspólników – udziały wyraźnie oznaczone.

o Cele ograniczone np. do jednej transakcji.

• Zawiązanie i rozwiązanie:

o Zawiązanie – nieformalny, trwały konsens.

o Rozwiązanie – wycofanie się, śmierć, capitis deminutio, bankructwo. Za Justyniana – spółka po śmierci jednego ze wspólników trwała nadal.

• Obowiązki i uprawnienia wspólników:

o Wniesienie umówionego wkładu (mogły być różne i nierówne). Majątek spółki – współwłasność wspólników w proporcji do wniesionych składów.

o Udział w zyskach i stratach (niedopuszczalna była lwia spółka).

• Ochrona procesowa:

o Rozliczenie ze spraw spółki – actio pro socio (infamia).

o Iudicia bonae fidei – dolus, od Justyniana – culpa in concreto.

o Societas omnium bonorum – podstawowe środki utrzymania.

o Actio communi dividundo – zniesienie wspólnego majątku (bez infamii).

• Spółka a korporacja – korporacje nie prowadziły działalności zarobkowej, istniały bez względu na liczbę członków. Korporację reprezentował organ, spółkę – poszczególni wspólnicy. Spółka nie była osobą prawną.

• Funkcja i znaczenie – szersza i skuteczniejsza działalność gospodarcza. Wojny punickie – zaopatrzenie armii.

Zlecenie (mandatum):

• Początki – wojny punickie (rozszerzenie granic państwa).

• Konstrukcja i treść:

o Przyjmujący zlecenie zobowiązywał się wobec dającego zlecenie do bezpłatnego wykonania określonych czynności.

o Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące niezupełnie.

o Usługi rozmaitego rodzaju np. zarząd całego majątku, prowadzenie procesu, przyjęcie poręczenia za dług, prace wyzwolone i fizyczne à jasno określone, nie mogły być sprzeczne z prawem i dobrymi obyczajami.

o Zlecenie ze skutkiem po śmierci mandanta – Justynian, mandat w interesie osoby trzeciej, w interesie mandatariusza – rada.

o Wymóg bezpłatności – niedopuszczalne dochodzenie zapłaty.

• Zawiązanie i rozwiązanie:

o Zawiązanie – osiągnięcie konsensu, rozpoczęcie realizacji. Jego przyjęcie nie było obowiązkiem prawnym.

o Rozwiązanie – wykonanie zlecenia, śmierć (rozliczenie ze spadkobiercami).

o Wycofanie – przed przystąpieniem do wykonania, mandatariusz – gdy nie utrudniał sytuacji mandanta.

• Obowiązki stron:

o Mandatariusz – nie przekraczanie granic mandatu.

o Mandant – zwrot wydatków, za straty spowodowane siła wyższą nie odpowiadał.

• Ochrona procesowa:

o Bonae fidei iudicia

o Mandant – actio mandati (zlecenie, obrachunek). Odpowiadał za dolus, od Justyniana – culpa levis.

o Mandatariusz – contrarium mandati iudicium (zwolnienie, zwrot wydatków)

• Zlecenie kredytowe - mandator zlecał mandatariuszowi, ażeby udzielił kredytu osobie trzeciej. Nieformalne porozumienie, poręczenie – odwołalne do chwili udzielenia kredytu.

• Zlecenie a pełnomocnictwo – wewnętrzne stosunki – mandatariusz występował na zewnątrz we własnym imieniu.

• Funkcja i znaczenie – możliwość działania za pośrednictwem innych osób (wpływy, pokrewieństwo, przyjaźń).

Kontrakty nienazwane. Kontrakt estymatoryjny:

• Nowe potrzeby:

o Kontrakty nazwane – podstawowe stosunki ekonomiczne

o III – załamanie systemu gospodarki towarowo – pieniężnej.

o Dominat – powrót do prostych form gospodarki.

o Prawo justyniańskie – nowa kategoria kontraktów.

• Konstrukcja i treść:

o Jedna ze stron musiała spełnić swoje świadczenie – zawiązanie węzła obligacyjnego.

o Dare, facere – wymiana rzeczy, lub usług:

§ Do ut des – przeniesienie własności rzeczy w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności innej rzeczy (zamiana)

§ Do ut facias – rzecz w zamian za usługę.

§ Facio ut des – wykonanie usługi w zamian za rzecz.

§ Facio ut facias – usługa za usługę.

o Brak osobnej ochrony procesowej

• Kontrakt estymatoryjny:

o Jedna strona oddawała drugiej do sprzedaży rzecz oszacowaną, odbiorca zobowiązywał się albo zapłacić sumę wynikająca z oszacowania, albo zwrócić rzecz.

o Actio praescriptis verbis

• Zamiana – dwie osoby wymieniają bezpośrednio jedną rzecz na inną rzecz. Realny sposób zawarcia, kredytowy charakter po jednej stronie, wymóg przeniesienia własności po obu stronach.

• Ugoda – jedna stron rezygnowała z prowadzenia wątpliwego procesu w zamian za przyrzeczenie ustępstwa z drugiej strony (likwidowanie sporów w zarodku).

• Ochrona procesowa:

o Prawo klasyczne – actiones in factum (ochrona doraźna). Kontrakt estymatoryjny – actio de aestimato. Brak świadczenia wzajemnego – odpowiednia condictio.

o Prawo poklasyczne – actio praescriptis verbis (wypełnienie świadczenia wzajemnego) – oparty na dobrej wierze (wyrównanie strat). Condictio – zwrot świadczenia własnego (wierzyciel miał prawo wyboru).

• Funkcja i znaczenie – dowolna umowa poparta jednostronnym spełnieniem świadczenia, powoduje powstanie zaskarżalnego zobowiązania.

Pacta i ich rodzaje:

• Kontrakty a pacta – pacta – umowy, nie będące kontraktami (kontrakt – stypulacja). Umowy nieformalne, solo consensu, pozbawione ochrony procesowej.

• Pacta nuda – pacta vestita:

o Wykonywane w oparciu o rzymską wierność przyrzeczeniom.

o Pretorowie udzielali ochrony procesowej o charakterze ofensywnym (actiones) i defensywnym (ekscepcje).

o Pacta nuda dawały podstawę tylko do ekscepcji w przeciwieństwie do umów „ubranych”.

Pacta adiecta:

• Przy zawarciu kontraktu treść pactum mogła zwiększać i zmniejszać zakres obowiązków dłużnika.

• Pacta dodane w pewnym odstępie czasu – tylko zmniejszać

• Wspólne dzieło pretorów, jurysprudencji i cesarzy.

Pacta praetoria:

• Nieformalne umowy uznane i chronione według prawa pretorskiego.

• Sankcjonowały umowy, w których przyrzeczenie składała tylko jedna strona:

o Pactum w sprawie dobrowolnej przysięgi – prywatne rozstrzygnięcie sporu przez przysięgę (kandydat na powoda przysięgał, że nie wytoczy procesu, jeśli przeciwnik stwierdzi przysięga nieistnienie długu, kandydat na pozwanego, że zapłaci należność, jeśli przeciwnik stwierdzi jej istnienie) – ochrona przez exceptio iurisiurandi lub actio de iureiurendo.

o Constitutum debiti – przyrzeczenie wypełnienia w określonym terminie zobowiązania już istniejącego à actio de pecunia constituta (stypulacja – odpowiedzialność zaostrzona). Dług własny – przedłużanie terminów, cudzy – umacnianie zobowiązań.

o Recepta – zobowiązanie gwarancyjne przyjmowane tylko przez jednego z uczestników porozumienia:

§ Receptum argentarii – gwarancja bankiera spłacenia cudzych długów à actio receptica (Justynian – połączenie z constitutum debiti).

§ Receptum nautarum, cauponum, stabulariorum – właściciel statku, gospody, czy stajni zajezdnej odpowiadał za rozmyślną lub zawinioną utratę lub uszkodzenie rzeczy klientów. Przedsiębiorców pomawiano o niegodziwość à zobowiązania gwarancyjne tej treści, że rzeczy klientów pozostaną nietknięte à actio de recepto (custodia).

Pacta legitima:

• Ochrona w oparciu o indywidualne decyzje cesarzy (dominat).

• Condictio ex lege (stricti iuris):

o Kompromis – umowa stron o poddanie ich sporu pod rozstrzygnięcie prywatnego arbitra (przysięga, lub stypulacje karne) à receptum arbitri (pretorskie środki nacisku).

o Nieformalne przyrzeczenie posagu

o Nieformalne przyrzeczenie darowizny.

• Darowizna (donatio):

o Pojęcie i sposoby dokonania:

§ Jednostronne przesunięcie majątkowe – dwustronna czynność prawna (konieczne jest przyjęcie darowizny).

§ Mancypacja, in iure cessio, tradycja, zwolnienie dłużnika ze zobowiązania.

o Ograniczenia:

§ Zakaz darowizn między małżonkami.

§ 204 p.n.e. – lex Cincia de donis et muneribus – zabraniał darowizn większych na rzecz obcych osób (lex imperfecta).

§ Cesarstwo – darowizna na cele pobożne.

§ Wymóg rejestracji większych darowizn a aktach publicznych – insinuatio.

o Darowizna w prawie justyniańskim:

§ 531 – nieformalna umowa darowizny zobowiązuje do wydania rzeczy darowanej obdarowanemu.

§ Insynuacja – ponad 500 solidów.

§ Uregulowano sprawę odwołania darowizny, darowizny między małżonkami, z poleceniem, warunkowe i terminowe, na wypadek śmierci.

Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gesto):

• Początki – prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (załatwianie spraw nieobecnych i zmarłych).

• Zawiązanie węzła obligacyjnego. Konstrukcja i treść:

o Podjęcie czynności przez jedną osobę, bez porozumienia stron (bezpłatne).

o Zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące, niezupełne.

o Czynności gestora dotyczyły spraw nie wynikających z jego obowiązków.

• Obowiązki stron:

o Gestor – doprowadzenie sprawy do końca, złożenie rozliczenia, wydanie korzyści, najwyższa staranność.

o Zainteresowany – zwrot wydatków, zwolnienie ze zobowiązań wobec osób postronnych (czynności rozpoczęte przynajmniej w sposób użyteczny)

• Ochrona procesowa:

o Oparte na dobrej wierze.

o Dominus negotii – actio negotiorum gestorum directa.

o Gestor - actio negotiorum gestorum contraria (zwrot wydatków), actio funeraria.

• Funkcja i znaczenie – solidarność ludzi majętnych, utrzymanie w ryzach niewolników.

Bezpodstawne wzbogacenie:

• Problem bezpodstawnego wzbogacenia – condictiones – jak gdyby pożyczki niezamierzone (powództwa prawa ścisłego).

• Condictio indebiti - nienależne świadczenie – omyłkowe zapłaty długów nieistniejących. Condictio była skuteczna, gdy:

o Nastąpiło przesunięcie majątkowe

o Rzekomy dług nie istniał, nawet jako zobowiązanie naturalne.

o Strony były błędnie przekonane o istnieniu długu.

• Condictio ob rem dati – dochodzenie zwrotu rzeczy, którą oddano na własność, na podstawie umowy o świadczenie wzajemne, jeśli kontrahent nie dotrzymał przyrzeczenia (w prawie poklasycznym – facere à condictio causa data causa non secuta).

• Condictio ob turpem vel iniustam causam – zwrot świadczenia dokonanego dla osiągnięcia celu niemoralnego (gdy niemoralne było przyjęcie świadczenia).

• Condictio sine causa – żądanie zwrotu wzbogacenia uzyskanego „bez przyczyny” – przypadki nietypowe.

• Funkcja i znaczenie – słuszność przesunięć majątkowych.

• Inne zobowiązania jak gdyby z kontaktu:

o Zobowiązania z tytułu opieki.

o Pomiędzy uczestnikami przypadkowej wspólnoty majątkowej – commutio.

o Spadkobiercy wobec legatariuszy.

Przestępstwa prawa prywatnego:

• Przestępstwa publiczne i prywatne:

o Przestępstwa publiczne – godziły w interesy ogółu (śmierć, wygnanie, grzywny)

o Delikty prywatne – przeciw interesom jednostkowym, majątkowym i osobistym (poszkodowani, w dominacie – państwo).

• Odpowiedzialność sprawcy deliktu prywatnego – odpowiedzialność zindywidualizowana – zemsta prywatna à kara prywatna (poena) – funkcja odszkodowawcza.

• Procesowa ochrona poszkodowanego - powództwa karne, odszkodowawcze i mieszane. Powództwa karne:

o Przeciw samemu sprawcy, dziedziczne dopiero po litis contestatio.

o Szkoda majątkowa – także spadkobiercy poszkodowanego.

o Osoba fizyczna – nie miało tu znaczenia capitis deminutio, podległość władzy, niewola.

o Powództwa karne – kumulatywne. Mieszane – nie dopuszczały kumulacji. Osobisty charakter, surowe sankcje, kary pieniężne.

• Systematyka zobowiązań z deliktu – kazuistyka.

o Prawo cywilne: furtum, rapina, damnum iniuria datum, iniuria.

o Prawo pretorskie: metus, dolus, fraus creditorum, servi corruptio.

• Funkcja i znaczenie – ochrona osobistych i majątkowych interesów klasy panującej.

Kradzież (furtum):

• Pojęcie:

o Umyślny zabór rzeczy dla osiągnięcia korzyści, i to bądź rzeczy samej, bądź jej używania lub posiadania.

o Zabór w celu przywłaszczenia, lub samo przywłaszczenie.

o Złodziejem był także fałszywy wierzyciel, poplecznik i paser (pomocnicy i podżegacze).

o Rozmyślne działanie wbrew woli właściciela i chęć zysku.

o Przedmiotem – rzeczy ruchome, osoby.

o Kradzież rzeczy własnej – gdy właściciel zabierał rzecz samowolnie uprawnionemu posiadaczowi.

o Kradzież pomiędzy małżonkami – rzeczy zabrane (actio rerum amotarum).

• Furtum manifestum i nec manifestum:

o Fur manifestus – złodziej przyłapany na gorącym uczynku, w trakcie odnoszenia łupu. Znalezienie rzeczy u sprawcy. Kradzież w nocy, lub z bronią w ręku – możliwość zabicia na miejscu.

o Magistratura – człowieka wolnego przysądzano poszkodowanemu jako niewolnika, niewolnika strącano ze Skały Tarpejskiej – rózgi. Niedojrzały sprawca – chłosta, wyrównanie szkody.

o Pretor – furtum manifestum – poczwórna wysokość rzeczy skradzionej, nec manifestum – podwójna.

• Procesowa ochrona poszkodowanego:

o Powództwa penalne – odpowiedzialność kumulatywna.

o Actio furti – każdy, kto ponosi odpowiedzialność z tytułu custodia.

o Zasądzenie, a nawet ugoda à infamia.

o Odszkodowawczy charakter miał obowiązek zwrotu rzeczy skradzionej – rei vindicatio, actio Publiciana oraz condictio furtiva ( nawet gdy rzecz nie znajdowała się u złodzieja, lub zaginęła)

• Znaczenie – korzystne dla ludzi zamożnych. Cesarstwo – środki prawa publicznego w przypadku kradzieży bydła i koni, kradzieży w łaźniach i rzeczy należących do nieobjętego jeszcze spadku.

Rabunek (rapina):

• Kradzież gwałtowna, dokonana połączonymi siłami uzbrojonej bandy.

• Poczwórna wartość rzeczy zrabowanych, a ciągu roku, potem – pojedyncza.

• Także – pożar, zawalenie budynku, awaria morska.

• Actio vi bonorum raptorum (charakter mieszany od Justyniana) – infamia w przypadku zasądzenia, lub ugody.

Bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy (damnum iniuria datum):

• Lex Aquilia – 286 – ochrona plebejuszy:

o Zabicie niewolnika lub zwierzęcia stadnego – najwyższa wartość w ciągu ostatniego roku.

o Zranienie niewolnika, zwierzęcia stadnego, lub innego – 30 dni.

• Rozszerzenie zastosowania ustawy:

o Bardziej elastyczne pojmowanie związku przyczynowego.

o Sposób działania sprawcy – działanie pozytywne, lub zaniechanie.

o Nie obiektywna bezprawność, lecz subiektywna wina sprawcy – nieumiejętność, niedbalstwo.

o Uelastycznienie stawki należności np. spadek.

o Podmiotowy i przedmiotowy krąg zastosowania ustawy.

• Procesowa ochrona poszkodowanego – actio legis Aquiliae – charakter karny (przy zaprzeczeniu – infitiatio à duplum)

• Funkcja i znaczenie – interesy majątkowe klasy posiadającej. Formowanie pojęcia związku przyczynowego, winy i odszkodowania.

Zniewaga (iniuria):

• Pojęcie – bezprawne naruszenie osobowości człowieka wolnego (fizycznej, godności i dobrego imienia), także osób alieni iuris.

• Stan według Ustawy XII tablic:

o Ciężkie i trwałe okaleczenie – talion lub odwet.

o Złamanie kości - 300 asów (człowiek wolny), 150 asów (niewolnik)

o Naruszenia cielesne bez trwałych śladów – 25 asów.

• Reformy pretorskie:

o Actio iniuriarum aestiminatoria – pretor dopuszczał poszkodowanego do oszacowania zniewagi – sędzia mógł tę kwotę obniżyć. W przypadku ciężkiej zniewagi – sam pretor dokonywał oszacowania i sędzia nie śmiał obniżyć kwoty. Zasądzenie i ugoda à infamia. Charakter osobisty.

o Powód – 1/10, jeśli nie doprowadził do zasądzenia.

• Funkcja i znaczenie – osobista nietykalność, likwidowanie konfliktów.

Przestępstwa prawa pretorskiego:

• Dolus:

o Rozmyślne wyrządzenie szkody majątkowej innej osobie poprzez podstępne wprowadzenie jej w błąd – oszustwo.

o Actio doli – charakter penalny à infamia (w ciągu roku i subsydiarnie, actio arbitraria, niedopuszczalna przeciw niektórym osobom).

• Metus:

o Bezprawne przymuszenie innej osoby do niekorzystnej czynności prawnej.

o Actio quod metus causa (charakter penalny, actio arbitraria, przeciw każdej osobie, która uzyskała korzyść, quadruplum w ciągu roku).

• Działanie na szkodę wierzycieli:

o Czynności fraudacyjne – dokonywane z osobami postronnymi (często fikcyjne).

o I w. p.n.e. – restitutio in integrum i interdictum fraudatorium. Lex Aelia Sentia.

o Actio Pauliana – roczny termin, osoby, korzystające z czynności fraudacyjnych à zwrot dokonanego umniejszenia.

• „Gorszenie niewolnika”:

o Osoby postronne – podsycanie w niewolnikach tendencji do zbiegostwa, oporu.

o Actio servi corrupti – podwójna wartość poniesionej szkody, powództwo karne, charakter wieczysty.

Zobowiązania jak gdyby z deliktów (quasi ex delicto):

• Pochodzenie i charakterystyka:

o Uformowane w prawie justyniańskim

o Odpowiedzialność materialna o charakterze penalnym.

• Odpowiedzialność sędziego – sędzia, prowadzący proces niewłaściwe odpowiadał za szkodę wobec osoby pokrzywdzonej, nawet gdyby dział

• Wyrzucenie lub wylanie z budynku:

o Actio de deiectis vel effusis przeciw osobie zajmującej pomieszczenie, z którego działał sprawca. Powództwo popularne. Śmierć człowieka wolnego – 50 aurei, zniszczenie rzeczy – duplum.

• Zagrożenie bezpieczeństwa ruchu – actio de positio aut suspenso – przeciw osobom, które umieszczały, lub zawieszały coś, co mogło zaszkodzić przechodniom – 10 000 sesterców na rzecz jakiegokolwiek obywatela à samo stworzenie zagrożenia.

• Odpowiedzialność właścicieli statków, gospód i stajen zajezdnych za szkody wyrządzone klientom przez personel – duplum.

Zobowiązania zaciągnięte przez osoby alieni iuris. Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta.

• Zobowiązania z kontraktu i quasi – kontraktu:

o Odpowiedzialność zwierzchnika familijnego – wyzyskanie możliwości zarobkowych przy pomocy osób alieni iuris.

o Actiones adiecticiae qualitatis – powództwa prawa pretorskiego, które umożliwiały dochodzenie zobowiązań, zaciągniętych przez osoby alieni iuris od ich zwierzchników familijnych (formułki ze zmianą podmiotów).

o Actio de peculio – powództwo przeciw zwierzchnikowi ograniczone do wartości peculium à kolejność zgłoszeń (przywilej dedukcji – najpierw własne wierzytelności wobec prowadzącego peculium) – zobowiązania naturalne.

o Actio de in rem verso – w przypadku kontraktu z osobą postronną z korzyścią dla zwierzchnika à osoba ta mogła dochodzić należności wprost od niego.

o Actio tributoria – jeżeli cele handlowe przewyższały wartość peculium zwierzchnik musiał uwzględnić wszystkich wierzycieli i rozdzielić peculium proporcjonalnie do poszczególnych wierzytelności (nieprawidłowość – dopłata).

o Actio quod iussu – dochodzenie kredytu udzielonego w granicach upoważnienia zwierzchnika od niego samego.

o Actio exercitoria – za zobowiązania zaciągnięte przez kapitana w związku z żeglugą i prowadzoną działalnością zarobkową odpowiadał właściciel statku w pełnej wysokości.

o Actio istititoria – za zobowiązania zaciągnięte przez zarządcę placówki zarobkowej odpowiadał przedsiębiorca.

o Funkcja i znaczenie – kredyt dla osób alieni iuris – lepsza eksploatacja.

• Zobowiązania z deliktów – odpowiedzialność noksalna:

o Delikty popełnione za wiedzą, lub na zlecenie zwierzchnika odpowiadał on sam.

o Zwierzchnik mógł zapłacić należności z tytułu deliktu, lub wydać sprawce poszkodowanemu à mancypacja.

o Odpowiedzialność postępowała za głową sprawcy – sprzedaż niewolników (wada).

o Prawo klasyczne – nie stosowano jej do córek. Justynian – tylko niewolnicy.

• Szkody wyrządzone przez zwierzęta

o Actio de pauperie – właściciel zwierzęcia odpowiadał tylko wtedy, gdy wyrządziło szkodę w sposób przeciwny swojej naturze – ograniczenie do wartości.

o Edylowie kurulni – zakaz utrzymywania w pobliżu dróg à powództwo karne – pojedyncza, lub podwójna wartość wyrządzonej szkody.

Umocnienie zobowiązań. Poręczenie stypulacyjne:

• Sposoby: zastaw, kara umowna, wręczenie zadatku, ponowne przyrzeczenie zapłaty długu własnego, poręczenie za dług cudzy, poręczenie stymulacyjne.

• Poręczenie stymulacyjne (adpromissio):

o Przyjęcie odpowiedzialności za cudzy dług poprzez stypulację dokonaną między wierzycielem, a poręczycielem.

o Forma i rodzaje – pytanie i odpowiedź:

§ Sponsio – dostępna dla obywateli.

§ Fidepromisso – także dla peregrynów. Obie zabezpieczały tylko długi zaciągnięte w formie stypulacji, nie przechodziły na dziedziców poręczycieli i wygasały po upływie dwóch lat.

§ Fideiussio – powszechnie dostępna, utrzymana przez Justyniana.

o Akcesoryjny charakter poręczenia – dodatkowy, zależny od zobowiązania dłużnika.

o Odpowiedzialność współporęczycieli – od Hadriana – równomierny ciężar odpowiedzialności (beneficium divisionis).

o Posiłkowy charakter – w razie zwłoki – możliwość poszukiwania zaspokojenia wprost od poręczycieli (litis contestatio). 535 (Nov. 4) – beneficium excussionis – żądanie od wierzyciela, by najpierw próbował procesu wobec dłużnika głównego.

o Prawo regresu – sponsio – duplum. Fideiussio – osobna podstawa prawna. Justynian – beneficium cedendarum actionum – poręczyciel mógł uzależnić zapłatę długu do rąk wierzyciela od odstąpienia mu jego actiones przeciw dłużnikowi.

• Intercesja – przyjęcie odpowiedzialności za dług cudzy. Przed ryzykiem ponoszenia odpowiedzialności majątkowej starał się ustawodawca ochronić kobiety, a zwłaszcza mężatki (46 – SC Velleianum – uchylenie się od skutków własnych aktów intercesyjnych, od Justyniana – nieważne).

Zmiana podmiotów zobowiązania:

• Namiastka cesji – przeniesienie wierzytelności na inną osobę przez czynność prawną.

• Zastosowanie nowacji:

o Odnowienie istniejącego zobowiązania – nowy wierzyciel przyjmował od dłużnika stymulacyjne przyrzeczenie spełnienia tego samego świadczenia, które należało się dawnemu wierzycielowi – kontrakt literalny.

o Wymagała zgody dłużnika, odpadnięcie środków zabezpieczających dawną wierzytelność.

• Zastępstwo procesowe in rem suam – dotychczasowy wierzyciel udzielał nowemu zlecenia do ściągnięcia należności od dłużnika i w tym celu ustanawiał go swoim zastępca procesowym à zatrzymanie świadczenia dla siebie.

• Actio utilis cesjonariusza – Antonin Pius przyznał nabywcy spadku osobne powództwo dla umożliwienia mu dochodzenia wierzytelności spadkowych à kupno pojedynczej wierzytelności, darowizna.

• Ograniczenie obrotu wierzytelnościami – 506 – lex Anastasiana – jeśli cesjonariusz nabywał wierzytelność za cenę niższą od jej wartości nominalnej, dłużnik był zobowiązany zapłacić tylko tę niższą sumę.

• Zmiana dłużnika – wymagała zgody wierzyciela – nowacja. Bez zgody dłużnika – expromissio.

Umorzenie zobowiązań według prawa cywilnego:

• Charakterystyka problemu - dokonywane z mocy samego prawa ze skutkiem dla wszystkich zainteresowanych.

• Wykonanie zobowiązania – prawidłowe:

o Wykonawca – sam dłużnik, lub osoba postronna.

o Przyjmujący – wierzyciel, lub osoba upoważniona.

o Treść – świadczenie częściowe – pretor. Za zgodą wierzyciela – zastępcze świadczenie innego rodzaju. W przypadku ewikcji – trwało nadal.

o Czas – zwłoka dłużnika powodowała powstanie dalszych zobowiązań, wcześniejsze świadczenie z jego strony było dopuszczalne.

o Miejsce – zamieszkania dłużnika (pretorowie – różnica wartości świadczenia w innym miejscu).

• Zwolnienie z zobowiązania – czynności prawne – obok lub zamiast wykonania. Formalne akty przeciwne, również bez spełnienia świadczenia:

o Acceptilatio – akt przeciwny do stypulacji, odwrócone role. Zobowiązania literalne – odwrotny wpis. Stypulacja akwiliańska – zobowiązania z różnych tytułów sprowadzano do jednego, a potem umarzano.

o Pisemne pokwitowanie wierzyciela co do otrzymanej zapłaty.

o Solutio per aes et libram – symboliczna zapłata – należności pieniężne orzeczone w wyrokach sądowych.

o Contrarius consensus – akt nieformalny – umorzenie przez zgodne porozumienie stron.

• Nowacja – dotychczasowe zobowiązanie ulegało umorzeniu, ale na jego miejsce powstawało inne z jakimś nowym elementem – przeważnie stypulacja o charakterze kazualnym np. podniesienie do rangi kontraktu zobowiązania naturalnego. Warunki:

o Musiało istnieć poprzednie zobowiązanie

o Nowe zobowiązanie musiało powstać zamiast, a nie obok dawnego.

o Nowe zobowiązanie musiało wnosić „cos nowego”. W prawie justyniańskim – także nowacja ze zmianą przedmiotu.

• Inne przypadki:

o Confusio – zejście się wierzytelności i długu w jednej osobie.

o Concursus causarum lucrativarum – zbieg tytułów nieodpłatnych.

o Niektóre – śmierć jednej ze stron.

Umorzenie zobowiązań według prawa pretorskiego:

• Pactum de non petendo – nieformalna umowa, w której wierzyciel rezygnował wobec dłużnika z dochodzenia swojej należności. Dłużnik – exceptio pacti de non petendo – niwecząca, lub odraczająca.

• Potrącenie (compensatio):

o Pojęcie i rozwój historyczny – wzajemne zaliczenie długu i wierzytelności.

o Kompensacja dobrowolna – nieformalne pacta i przymusowa:

o Iudicia bonae fidei – zasądzenie na różnicę.

o Iudicia stricti iuris – dochodzenie całkowicie izolowanych roszczeń. Wyjątki:

§ Bankier – tylko cum compensatione – saldo na swoją korzyść (w przeciwnym razie – nadmierne żądanie).

§ Nabywca majątku z licytacji – wierzytelności bankruta cum deductione z potrąceniem należności dłużnika (nie groziło nadmierne żądanie). Marek Aureliusz – exceptio doli.

o Kompensacja w prawie justyniańskim – wszystkie powództwa in rem i in personam, oprócz powództwa o zwrot depozytu. Ipso iure – roszczenia tego samego rodzaju, wymagalne i płynne.

Pojęcie i rodzaje dziedziczenia (hereditas – bonorum possessio):

• Sukcesja uniwersalna – dziedzic nabywał rzeczy zmarłego per universitatem, wchodził „w miejsce zmarłego” – w ogół jego praw

• Spadek (hereditas, bona) – trzonem masy spadkowej były rzeczy materialne (wierzytelności zmarłego i długi spadkowe). Nie przechodziły na dziedziców uprawnienia ściśle osobiste.

• Funkcja i znaczenie – utrwalenie nierówności majątkowych, zjednanie przychylności protektorów dla swojego potomstwa.

• Rozwój historyczny:

o Kierunki i zakres przeobrażeń – ograniczenie agnacji jako podstawy dziedziczenia beztestamentowego na rzecz kognacji. Kształtowanie swobody jednostki w organizowaniu spraw pośmiertnych i jej ograniczenie. Niska ranga dziedziczenia małżonków sine manu.

o Czynniki rozwoju – ustawodawstwo, jurysprudencja, pretorowie.

• Hereditas i bonorum possessio:

o Geneza i zastosowanie bonorum possessio – w prawie pretorskim – dylemat komu przyznać posiadanie spadku na czas sporu.

o Charakter prawny bonorum possessio – krótkie terminy – pretor i magistratury sądowe – był tylko „w miejscu dziedzica”, chroniony formułkami z użyciem fikcji à po roku faktycznego władania stawał się pełnoprawnym właścicielem. Bonorum possessio cum re – zapewniała stanowisko dziedzica na zawsze, sine re – prowizoryczne władanie spadkiem.

Sposoby powołania do dziedziczenia:

• Ex testamento i ab intestato, contra tabulus, dziedziczenie na podstawie umowy – niemoralne

• Powołanie – wola spadkodawcy, ustawa lub edykt pretorski

• Dziedziczenie testamentowe i beztestamentowe wykluczały się (wyjątkiem – testament żołnierza).

Pojęcie i formy testamentów:

• Testament – czynność prawna jednostronna, akt ostatniej woli, odwołalny aż do śmierci i skuteczny dopiero po śmierci. W jego treści musiało być zawarte ustanowienie ogólnego spadkobiercy – dziedzica.

• Forma:

o Najstarsze testamenty według ius civile – w czasie pokoju przed zgromadzeniem ludowym, dwa razy w roku, w czasie wojny – przed gotowym do boju oddziałem.

o Testament mancypacyjny – 5 świadków i libripens – testator emancypował majątek zaufanej osobie à tabliczki woskowe

o Testament prawa pretorskiego – I w. p.n.e. – testament pisemny opatrzony pieczęciami co najmniej 7 świadków (Antonin Pius – bezwzględna ochrona).

o Testamenty prawa poklasycznego i justyniańskiego:

§ Formy publiczne – wpisanie do akt sądowych lub gminnych, złożenie u cesarza.

§ Formy prywatne – pisemne .

§ 439 – Teodozjusz II i Walentynian III – testamentum tripartitum.

§ 446 – Walentynian III – testament holograficzny.

o Testamenty szczególne:

§ Testament żołnierza – jakakolwiek forma (Trajan). Ułatwienia podczas zarazy.

§ Utrudnienia – niewidomi i niepiśmienni (dodatkowy świadek).

• Funkcja i znaczenie – eliminowanie sukcesji beztestamentowej, utrwalenie znaczenia familii, lub przerzucenie długów na niewolnika – zwierciadło obyczajów.

Treść testamentu. Podstawienie testamentowe:

• Ustanowienie dziedzica – na początku (Titius heres esto). IV – jakiekolwiek słowa. Udziały współspadkobierców – części ułamkowe (całość spadku – 12 uncji).

• Ustanowienie dziedzica z terminem, lub warunkiem à ograniczanie nie dodane. Dopuszczalny – warunek zawieszający (trudności, gdy był potestatywny i negatywny à stymulacyjne zobowiązanie zwrotu w razie niedotrzymania warunku – cautio Muciana).

• Podstawienie (substitutio) – powołanie dziedzica „podstawionego”:

o Podstawienie pospolite – substytut, lub szereg substytutów. Na końcu – niewolnik.

o Podstawienie pupilarne – ojciec ustanawiał, kto będzie dziedziczył po dziecku, gdyby zmarło jako osoba sui iuris.

o Podstawienie jak gdyby pupilarne – Justynian zezwolił ascendentom na ustanowienie spadkobierców dla swoich descendentów chorych umysłowo.

• Wydziedziczenie – musiało być dokonane w przepisanej formie.

• Dalsza treść – cząstkowe przysporzenia majątkowe – zapisy, wyzwolenia niewolników, powołanie opiekunów i rozmaite polecenia.

Zdolność testamentowa:

• Zdolność do sporządzenia testamentu – kwalifikowana odmiana zdolności do czynności prawnych. Później – Latyni i peregryni z commercium, osoby podległe władzy, kobiety, niewolnicy państwowi – do połowy peculium.

• Zdolność dziedziczenia z testamentu – zdolność prawna, a ponadto: niewolnicy (własnego trzeba było wyzwolić). Instytucje kościelne – IV (Konstantyn W.)

• Testament nieważny i bezskuteczny:

o Nieważność – niewłaściwa forma, nieuprawniona osoba. Testament tracił znaczenie przy capitis deminutio testatora, urodzeniu pogrobowca, czy adopcji.

o Bezskuteczność – testament, na podstawie którego nikt nie dziedziczył.

o Odwołanie testamentu – sporządzenie nowego, w prawie pretorskim – zniszczenie dokumentu. Prawo justyniańskie – po 10 latach, wobec 3 świadków, lub przez oświadczenie złożone do akt publicznych.

Kodycyl:

• Dyspozycje pośmiertne w listach (dopuszczone przez Augusta). W kodycylu nie można było ustanowić dziedzica, ani dokonać wydziedziczenia. Kodycyl niepotwierdzony – tylko fideikomisy. Klauzula kodycylarna w testamentach.

Dziedziczenie beztestamentowe w Ustawie XII tablic:

• Dziedziczenie beztestamentowe – charakterystyka – po kimś, kto nie pozostawił testamentu, albo pozostawił testament nieważny lub bezskuteczny.

• Sui heredes – osoby wolne, podlegające bezpośrednio władzy ojcowskiej spadkodawcy, „dziedzice domowi”. Sui heredes tego samego stopnia dzielili się według głów, przy nierówności – według szczepów.

• Proximi agnati – agnaci najbliższego stopnia.

• Gentiles – współrodowcy, noszący to samo nazwisko. Krewni w linii żeńskiej nie wchodzili w rachubę, powołanie do spadku było jednorazowe.

Dziedziczenie beztestamentowe w edykcie pretorskim:

• Unde liberi - potomstwo agnacyjne, emancypowane, uxor in manu. Dzieci – według głów, dalsi potomkowie – według szczepów. Na emancypowanego nałożono obowiązek wprowadzenie zdobytego majątku do obrachunku spadkowego.

• Unde legitimi – dziedzice według ius civile.

• Unde cognati – kognaci do 6 stopnia – wszyscy, z 7 stopnia – prawnucy rodzeństwa. Bliżsi stopniem wykluczali dalszych, równi – dziedziczyli według głów.

• Unde vir et uxor – małżonkowie.

Dziedziczenie beztestamentowe w prawie justyniańskim :

• II – SC Tertullianum i SC Orfitianum – prawo dziedziczenia matki po dzieciach i dzieci po matce.

• Justynian – Nowela 118 z 543 i 127 z 548 à kognacja i równouprawnienie płci. Cztery klasy, z których każda następna wykluczała poprzednią:

• Zstępni – podlegli władzy i emancypowani po ojcu, czy po matce. Żyjący wykluczali swoich zstępnych, w miejsce zmarłych wstępowali ich następcy – podział według szczepów.

• Wstępni, rodzeństwo rodzone, dzieci po zmarłych braciach i siostrach.

• Rodzeństwo przyrodnie i dzieci.

• Krewni boczni

• Nowela 53 z 537 i 117 z 542 – kwarta ubogiej wdowy.

• Spadki nie objęte przez nikogo przypadały państwu, po duchownym – kościołowi, po żołnierzu – jednostce wojskowej.

Formalne dziedziczenie przeciwtestamentowe:

• Ochrona rodziny:

o Na mocy prawa ogólnie obowiązującego powoływano do spadku najbliższe osoby spadkodawcy – wbrew jego odmiennej woli wyrażonej w testamencie.

o Wymóg zdecydowania o sukcesji w sensie pozytywnym lub negatywnym, pod koniec republiki – minimalnego zaopatrzenia.

o Najbliżsi członkowie rodziny agnacyjnej i kognicyjnej.

• Ochrona przed pominięciem:

o Sui – powołanie do spadku lub wydziedziczenie (synowie – imiennie, pozostali – formuła ogólna, objęcie przyszłych członków familii).

o Skutki pominięcia – w przypadku syna lub nowego członka familii – testament tracił znaczenie

o Pretorowie – wszyscy liberi – imienne wydziedziczenie – wszyscy męscy potomkowie.

o Justynian – imienne wydziedziczenie wszystkich do Noweli 115.

• Querela inofficiosi testamenti. Zachowek (pars legitima):

o Testament ważny, ale niezgodny z powinnością à obalenie

o Formalnie przeciw dziedzicom ustanowionym w testamencie (w rzeczywistości – woli testatora) – 5 lat:

§ Zaczepić testament mogli zstępni, rodzice i rodzeństwo, gdy testator odsunął je od dziedziczenia na rzecz „osoby bezecnej”. Konkretne prawo – dziedziczący ab intestato, przy braku innego środka. Sąd oceniał powody wydziedziczenia.

§ Uprawniony, który nie otrzymał nawet minimalnego udziału w spadku. Zachowek – w stosunku do części, jaką otrzymałby uprawniony przy dziedziczeniu beztestamentowym – do Justyniana – 1/4. Jeżeli sąd uwzględnił skargę testament upadał. W przypadku umniejszenia majątku – dochodzenie strat obdarowanych za pomocą querela inofficiosae donationis i querela inofficiosae dotis.

• Reformy justyniańskie:

o Querela inofficiosi testamenti – tylko dla dziedziców koniecznych zupełnie pominiętych. Przysporzenie mniejsze od zachowku – actio ad supplendam legitimam.

o Wysokość zachowku dla zstępnych – 1/3 części należnej ab intestato, więcej, niż 4 dzieci – 1/2.

o Nowela 115 z 542 – możliwość pomijania i wydziedziczania krewnych w linii prostej ograniczona do przypadków niewdzięczności i niegodności.

Nabycie spadku i jego skutki:

• Nabycie ipso iure – sui heredes – z chwilą śmierci spadkodawcy (długi spadkowe – beneficium abstinendi)

• Nabycie przez oświadczenie woli:

o Cretio – formalne oświadczenie dziedzica o przyjęciu spadku, składane ustnie wobec świadków – oznaczony termin pod rygorem wydziedziczenia.

o Nuda voluntas – jakiekolwiek nieformalne oświadczenie lub

o Podjęcie funkcji dziedzica

o Przeciąganie decyzji o przyjęciu spadku – pretor wyznaczał „czas do namysłu”. Możliwość odrzucenia spadku.

o Prawo pretorskie – ścisłe terminy (krewni w linii prostej – rok, inni – 100 dni).

• Spadek leżący – usucapio pro herede – możliwość zawłaszczenia spadku bez popełnienia furtum, cesarze II w zlikwidowali niepożądane działanie instytucji.

• Transmisja powołania – dziedziczenie samego powołania do spadku. Jeśli powołany do spadku zmarł przed objawieniem woli przyjęcia, powołanie nie przechodziło na jego dziedziców. Justynian – roczny termin.

• Niegodność – przewinienia wobec spadkodawcy, lub naruszenia ostatniej woli à extra ordinem (fiskus).

Ochrona prawna spadkobierców:

• Kontynuacja osobowości spadkodawcy:

o Majątek spadkowy zlewał się z majątkiem dziedzica – podmiot praw rzeczowych, wierzyciel i dłużnik.

o Odstąpienie spadku – in iure cessio hereditatis zanikło w III w., sprzedaż spadku.

• Ochrona prawa do spadku:

o Hereditas petitio – actio in rem podobna do rei vindicatio à dziedzic zmierzał nie do uzyskania pojedynczych rzeczy spadkowych, ale spadku jako całości. Legitymacja czynna – heres prawa cywilnego, ex testamento, czy ab intestato. Legitymacja bierna – pro herede possessor, pro possessore possessor, od Justyniana – posiadacze fikcyjni à zakres restytucji uzależniony od dobrej czy złej wiary pozwanego.

o Interdictum quorum bonorum – interdykt z kategorii interdicta adipiscendae possessionis – nabycie nowego posiadania

• Wielość dziedziców:

o Wspólnota dziedziców – consortium à actio familae erciscundae.

o Przyrost – jeżeli jeden uczestnik odpadł, zwolniony udział przyrastał do pozostałych, proporcjonalnie do ich wielkości.

o Zaliczenie na dział spadkowy (collatio) – emancypowani, córki z tytułu posagu – wniesienie majątku do podziału spadkowego. V i VI – bezpłatne przysporzenia, darowizny. Justynian – descendenci ex testamento.

• Odpowiedzialność za długi spadkowe:

o Separatio bonorum – oddzielenie majątków – odrębny zarząd spadku – tylko dla wierzycieli spadkowych.

o Beneficium inventarii – 531 – Justynian – odpowiedzialność za długi spadkowe tylko zinwentaryzowanym majątkiem.

Zapisy testamentowe (legata):

• Pojęcie:

o Cząstkowe przysporzenia ze spadku bez odpowiedzialności za długi spadkowe – instytucja ius civile.

o Ustanowienie legatu – w testamencie – 4 rodzaje:

§ Legat windykacyjny – testator przenosił własność kwirytarną jakiejś rzeczy własnej wprost na legatariusza (rei vindicatio).

§ Legat damnacyjny – zawiązanie stosunku obligacyjnego o charakterze jak gdyby kontraktowym pomiędzy legatariuszem jako wierzycielem a dziedzicem jako dłużnikiem (actio ex testamento).

• Ograniczenia legatów. Lex Falcidia:

o Sukcesja beztestamentowa, rozdrobnienie majątków.

o 40 p.n.e. – kwarta falcydyjska wolna od obciążeń – zachęta dla dziedzica do przyjęcia spadku (od wartości spadku w chwili śmierci odliczano długi spadkowe, koszty pogrzebu, wartość wyzwolonych niewolników). Ograniczenie przez Justyniana.

• Funkcja i znaczenie – alimentacja wydziedziczonych – legat corocznej renty, legat służebności osobistej, legat posagu zwrotnego na rzecz żony, legat peculium, legat alimentacyjny, legat polegający na darowaniu długu.

Fideikomisy

• Pojęcie:

o Twór prawa cesarskiego

o Prośba do dziedzica lub legatariusza o wydanie przysporzenia majątkowego wskazanej osobie (August – extraordinaria cognito).

o Praetor fideicommissarius – sprawy o fideikomisy, namiestnik.

o Nie wymagały żadnej określonej formy – IV zrównanie z legatami

• Fideikomis uniwersalny – spadkodawca zwracał się do dziedzica z prośbą o wydanie całego spadku wskazanej osobie à powiernik, wykonawca, lub dziedzic tymczasowy. Fideikomisariusz uniwersalny – odpowiedzialność za długi (hereditatis petitio fideicommissaria).

• Funkcja i znaczenie – zacierał przeciwieństwa między sukcesją testamentową i beztestamentową, uniwersalną i syngularną.