Ledda Gavino

WE WŁADZY OJCA

7 stycznia 1944 znalazłem się po raz pierwszy w szkole, trzy miesiące później niż moi koledzy. W tym roku koń­czyłem sześć lat i zgodnie z przepisami nauczycielka mu­siała przyjąć mnie do pierwszej klasy. W rzeczywistości jednak miałem dopiero piąć lat. W pierwszych dniach dzie­ci często mi dokuczały i naśmiewały się ze mnie. Wszyscy, zarówno chłopcy jak i dziewczęta, byli ode mnie starsi. Wielu z nich powtarzało klasę. Umieli więcej ode mnie: znali już dobrze litery, potrafili je czytać i pisać. Na szczę­ście, siedziałem w ławce razem z Pizzente, który był mo­im rówieśnikiem i przyszedł do szkoły tego samego dnia co i ja. Z naszego powodu nauczycielka musiała wrócić do nauczania alfabetu- Początkowo Pizzente był równie nie­śmiały jak ja i pełen obaw. Wkrótce zmienił się jednak całkowicie, przyjął wyzywającą postawę i zachowywał się jak rozzuchwalony uczeń, który gotów nauczyć się wszystkiego, tylko nie czytać i pisać.

Utkwiło mi w pamięci, że ten kolega ze szkolnej ławki był wielkim bałaganiarzem: nigdy nie nosił teczki ani ze­szytów i nie uważał na lekcjach. Co więcej, często, gdy nauczycielka uczyła dzieci poprawnej wymowy, porusza­jąc przy tym wyraźnie ustami, a ja w skupieniu rysowa­łem literki, odwracał się ostrożnie, rozpinał rozporek i sie­dzącym koło niego dzieciom pokazywał ptaszka. Był to z jego strony akt odwagi. Chciał w ten sposób udowodnić, że nikogo się nie boi. Klasa była tym poruszona. Nauczyciclka, nie mogąc sobie z nim poradzić, biła go, tajała i stawiała do kąta. Jednak postępowała tak tylko wtedy, kiedy było to nieodzowne. Natomiast gdy Pizzente rozpra­szał uwagę zaledwie kilkorga dzieci, nie przeszkadzając pozostałym w pilnym śledzeniu lekcji, wolała nie reago­wać. Właśnie w takich chwilach Pizzente czuł się bardzo mocny.

Zdarzało się, że nauczycielki -nie było w klasie. Wówczas wchodził na ławkę i rozbudzał naszą ciekawość, komentu­jąc ekshibicjonistyczne pokazy wybuohami śmiechu. Na­wet uczniowie, którzy już dobrze znali alfabet, nie śmiali się tak zuchwale jak on. Niektórzy chłopcy naśladowali go. Zgorszone dziewczęta nie potrafiły jednak ukryć swe­go zainteresowania. Większość dzieci, do których ja rów­nież należałem, wstydziła się i nie pochwalała tego, co się działo. Ja natomiast czułem się niemal winny, jakbym sam był sprawcą tych czynów. Zuchwałe zachowanie me­go kolegi nie tylko mnie denerwowało, ale często spra­wiało, że stawałem się jeszcze bardziej nieśmiały. Poza tym musiałem nadrobić stracony czas, usunąć powstałe nie z mojej winy braki i dogonić inne dzieci. Dlatego nie mogłem sobie pozwolić, żeby Pizzente rozpraszał moją uwagę. Podczas przerw prosiłem koleżanki i kolegów, aby uczyli mnie poprawnej wymowy spółgłosek i samogłosek, które opanowali już dość biegle w mowie i w piśmie.

Mimo najlepszych chęci nauczycielki i moich, pozosta­łem w szkole niewiele dłużej ponad miesiąc. Zabrano mnie z niej, nim stałem się normalnym uczniem. Nauczycielka polubiła mnie. Dzięki wytrwałej nauce alfabetu zyskałem sympatię wielu dzieci, które początkowo naśmiewały się ze mnie. Ale wydarzenia i bieg czasu działały na moją niekorzyść. Pewnego ranka, w lutym, kiedy nauczycielka kazała mi pisać na tablicy, do szkoły wpadł ojciec jak grom z nieba. Miał spojrzenie wygłodzonego sokoła i biło z niego moralne przekonanie, że jeat moim panem. Wtarg­nął z hałasem do klasy. Zbliżył się bez słowa do katedry i pozdrowił nauczycielkę oschłym „dzień dobry"? Odpo­wiedziała mu, a on stał przed nią sztywny i zakłopotany. Na jego widok zapanowała w klasie absolutna cisza. Oj­ciec .natychmiast przystąpił do rzeczy.

W swym pasterskim stroju wyglądał dumnie i impo­nująco: barchanowe spodnie, welwetowa kurtka, buciory i sztywny beret.

Początkowo nie potrafił ukryć swego ogromnego znie­cierpliwienia. Oczy mu błyszczały.

— Przyszedłem po chłopca. Jest mi potrzebny do pilno­wania owiec. Należy do mnie. A ja jestem sam. Kjedy wyjeżdżam do Siligo, żeby odstawić mleko do mleczarni albo zabrać zapasy żywności, nie mogą zostawiać nie strze­żonego stada. Muszę też uprawiać na kawałku pola zboże dla własnych potrzeb. Pracują ciężko, żeby żyć uczciwie i nie okradać bliźniego. Chociaż Gavino jest jeszcze mały, pilnował owiec, ja zaź będę uprawiał zimię, przycinał pędy winnej latorośli i pracował przy gaju oliwnyktóry już zacząłem¹ sadzić... Sama pani widzi, że nie mogę robić tego wszystkiego pilnując jednocześnie owiec. Nie strzeżone, mogłyby zniszczyć mi winną latorośl lub zboże, a przecież nie możemy cały rok pozostać bez chleba. Ga- vino będzie pilnował owiec. Ja zajmę 6ię innymi pracami, żeby zdobyć wyżywienie dla jego młodszego rodzeństwa... Nie mam pieniędzy, żeby zapewnić im środki utrzymania. Gotówka, jaką otrzymuję za owcze mleko, wystarcza za­ledwie na kupno ubrania i tego, czego my, pasterze, nie wytwarzamy. Ziemniaki, zboże, cebulę, groch mifezę pro­dukować sam... Przykro mi, że go zabieram, ale bez niego nie mogę sobie poradaić. Taka była zawsze nasza paster­ska dola. Bandyci są wszędzie i pani dobrze o tym wie.

— Gavino jest jeszcze za mały. Jakże będzie mógł strzec owiec przed bandytami? Jego obecność nie zda się na nic... Tu nauczy się życia, zanim będzie musiał się z him zmie­rzyć. Jeszcze nie urosły mu skrzydła do lotu.

— Cóż pani wie o naszym życiu? Pasterze fruwają bez skrzydeł. — Jego głos brzmiał zdecydowanie. — Do pilno­wania owiec chłopiec nie musi być duży. Co do bandytów, wystarczy czyjaś obecność. Jeśli zajdzie potrzeba, z pew­nością wystarczy mu siły, żeby mnie zawołać. Moja za­groda nie jest zbyt duża. Ale owce w pogoni za lepszą trawą lub żołędziami szybko zmieniają pastwisko. Często, j żeby schronić się przed wiatrem, zaszywają się w doli- j nach i niespodziewanie znikają. Gdy pracuję na jednym | krańcu mego pola, a owce oddalają się na przeciwny, 1 bandyci i lis łatwo mogą wyrządzić mi szkodę... Lis! Tak! I Lis! Z jego strony jesteśmy stale narażeni na ogromne I niebezpieczeństwo. Jest szczególnie groźny dla małych | owieczek. Porywa je. Jagnię dla takiego biednego jak ja j pasterza to nie byle co. Niech pani sobie wyobrazi, że my, pasterze, wbrew temu, co się mówi, nie żywimy się mię- I sem jagnięcia. To tylko złodzieje jedzą go do syta. Za pie- j niądze otrzymane za jagnię mogę kupić chleba i makaro- I nu i żywić rodzinę przez dziesięć dni... Dlatego muszę ] dbać o małe, które urodzą się w mojej owczarni Nie bę­dzie on pierwszy i ostatni... Ja również spędziłem dzieciń- £ stwo w podobny sposób. Dzieciństwo! Ba! Musiałem stać 9 się przedwcześnie dorosły, a starsi wykorzystywali mnie, ' żebym pilnował owiec w środku zimy, chroniąc je przed 9 atakami lisa... Sam też musiałem zajmować się stadem, -j chociaż wówczas potrzebowałem bardziej matczynego niż T. owczego mleka.

Zapanowało ogólne milczenie, jakby nikt nie był w sta- i nie sprzeciwić się sile jego woli. Nauczycielka i uczniowie ! wsłuchiwali się w tę okrutną ciszę.

— Potrafię zrobić z niego dobrego pasterza. Nauczę go, jak się uzyskuje mleko, ser i mięso. Nie może zostać w szkole. Musi myśleć o tym, żeby się wyżywić. Kiedy do- j rośnie, zanim pójdzie do wojska, zrobi piątą klasę jak wielu innych pasterzy. Nauka jest dla bogatych: służy ; lwom, a my jesteśmy jagniętami..

Koledzy słuchali gwałtownych i ostrych słów mojego ' ojca, niczym pierwszych grzmotów zwiastujących burzę, ^: jaka miała przetoczyć się nad ich przyszłym życiem.

Stałem przed tablicą cały sparaliżowany, jakby mowa ojca przygwoździła mnie do podłogi. Nie mogłem nic zro­bić przeciwko tej okrutnej rzeczywistości. Płakałem tylko i trzymałem się kurczowo nauczycielki z nadzieją, że z ho

-

ryzontu zniknie groźny błysk, który zapłonął w oczach ojca, i ucichnie grzmot, który wydobywał się z jego ust, a teraz roznosił się po klasie i raził umysły uczniów ni­czym ponura wizja przyszłości.

Stałem oparty o nauczycielkę, z głową pochyloną na prawe ramię. Szybko gdzieś zniknął ów straszny błysk, a grzmot, który zdawał się zapowiadać okrutną przyszłość, ucichł, przetaczając się na lasy i pola. Widziałem już je oczami wyobraźni. Nauczycielka pozwoliła mi trochę po­płakać, ale zaraz. zaczęła przekonywać mnie do smutnej rzeczywistości. Tłumaczyła mi:

— Zostaniesz pasterzem. Ojciec nauczy eię doić owce i krowy. Są bardzo ładne, wiesz o tym? Na polach rosną kwiaty, trawa i tyle drzew, a na nich pełno ćwierkają­cych i śpiewających ptaków. Wiją gniazdka w krzakach, na ziemi, na drzewach. Znajdziesz ich tyle, ile zechcesz! Tu w Siligo nie ma tego wszystkiego!

Mówiła -te słowa szeptem, głaszcząc mnie po włosach i starając się ukoić mój płacz. Wycierała mi łzy 9woją chusteczką. Ojciec stał sztywny w swym pasterskim ubra­niu. Czekał, aż pogodzę się z prawdą, którą zbyt wcześnie poznałem. Jednakże przez jego powierzchowną pewność siebie przenikało zakłopotanie. I jakby chciał je w sobie przezwyciężyć, usiłował, popychając mnie do wyjścia, usprawiedliwić się przed nauczycielką i uczniami, których oszołomiły jego słowa.

— Jest mi potrzebny, bez niego nie zdołam utrzymać rodziny. Ot co! Gdyby rząd opłacał mi człowieka do pil­nowania owiec albo pomógł mi w inny sposób, pozwolił­bym mu się uczyć. Chłopiec jest mój. Czego chce ten ich cały rząd? Żebym wysyłając go do szkoły, naraził pozo­stałe dzieci na głodową śmierć? Nie, o nie! Zabieram chłopca i będzie mi pomagał, bo nie mogę postąpić ina­czej. Ciekaw jestem, co mi zrobi to podłe prawo? Mam spokojne sumienie. To prawo nie jest w porządku wobec mnie. Chce wprowadzić obowiązkowe nauczanie. Obowiąz­kowa jest tylko bieda.

Słyszą-c wciąż jeszcze głos ojca, ze łzami w oczach spojrżałem uważnie po raz ostatni na klasę, jakbym chciał ją ze sobą zabrać. Szybko przebiegłem wzrokiem po ław­kach. Pożegnałem w myśli wszystkich kolegów, utrwalając ich obraz w pamięci. Jeszcze raz zerknąłem na przedmio­ty, które najbardziej przemawiały do mojej wyobraźni: tablicę, katedrę, mapy.

— Do widzenia pani.

— Bądź dzielny, Gavino! — wyszeptała nauczycielka. Jej uśmiechnięta twarz znikała powoli za drzwiami.

Po wyjściu z klasy poczułem się nagle jak zając wypło­szony z nory, ścigany przez psy, pod obstrzałem myśli­wych, których nie widzi. Ich kule dosięgają go i ranią. Gdy schodziłem po schodach ratusza, gdzie mieściła się szkoła, w mojej głowie dźwięczały słowa i zdania wypo­wiedziane przez tatusia: — Będzie pilnował owiec, gdy ja będę uprawiał ziemię pod zboże... przycinał pędy win­nej latorośli... żeby wyżywić jego młodsze rodzeństwo... Jest z nich najstarszy i musi myśleć o tym, żeby urośli i nie pomarli z głodu...

Kochałem moje siostry i braci i nie chciałem, żeby umarli z głodu. Przez chwilę wyobraziłem sobie, że grozi im niebezpieczeństwo, a oni proszą mnie, żebym posłuchał ojca. Dlatego też po krótkim płaczu pogodziłem się z no­wą rzeczywistością i nie czułem do ojca żalu. A czas, któ­ry minął od opuszczenia szkoły do przyjścia do domu, po­zwolił mi pogodzić się z koniecznością wyjazdu.

— Mariantóó!! Mintóó! — zawołał ojciec, wchodząc do domu.

— Jestem — odpowiedziała ze strychu zaniepokojona mama. Naszykowała zapasy żywności dla ojca i dla psa i ładowała je do wełnianej torby.

— Przygotuj Gavina. Pośpiesz się! Zabieram go ze sobą w pole — krzyknął ze wściekłością. Mama nic nie odpo­wiedziała. Być może, wiedziała o tym wcześniej. W niecałe pół godziny zmieniłem zupełnie wygląd: barchanowe spod­nie, buciory i kurtka. Przypominałem orawdziwego paste

-

rza! Tymczasem ojciec osiodłał osła. Otworzył gwałtownie drzwi i wpadł do domu. — Jesteś gotowy? — W odpowie­dzi skierowałem się bez słowa do wyjścia. Objuczony osioł czekał na wymarsz. Przywiązany do kółka w murze, bił kopytami o ziemię, tłukąc się w porośnięty gęstą sierścią brzuch. Machał przy tym ogonem, szykując się do drogi. Ojciec odwiązał go z postronka. Przytrzymał. Położył, na ziemi powróz i posadził mnie na grzbiecie zwierzęcia. Chwyciwszy osła lewą ręką za grzywę, sam szybko na niego wskoczył i usadowił się wygodnie w siodle. Wypro­stował się i zwisającymi nogami poszturchiwał zwierzę. Machając powrozem wprawił w ruch nasz „pojazd" i skie­rował go ku drodze wiodącej do owczarni.

Siedząc na grzbiecie osła, wsłuchiwałem się w milczeniu w jego trucht i kołysałem się zgodnie z rytmem jego kro­ków, obijając się o plecy ojca. Odziany w welwetową kurtkę, wydał mi się po raz pierwszy silny i dobrze zbu­dowany. Wkrótce potem przejeżdżaliśmy obok szkoły. Ileż myśli kłębiło się wówczas w mojej głowie? Ale nie by­łem już uczniem. Stałem się pasterzem. Osioł wciąż stukał kopytami, pozostawiając w tyle szkołę i mych kolegów, których na zawsze zachowałem w pamięci. Odwróciłem się i z grzbietu zwierzęcia patrzyłem na szkołę. Podskakując przy każdym jego ruchu, odnosiłem wrażenie, że szkoła cała drży, jakby słowa ojca poruszyły nią niczym trzęsienie ziemi. Wkrótce nawet szczyt jej dachu zniknął z mego po­la widzenia. I tylko głęboko w wyobraźni utrwalił mi się jej żywy obraz. Pozostawiając za sobą ostatnie chaty Si- ligo, znaleźliśmy się po jakimś czasie w otwartym polu.

Osioł dreptał szybko po piaszczystej i wysypanej żwirem drodze. Stawiając ostrożnie kopyta między kamieniami, pospiesznie oddalał się od Siligo: wiózł mnie zupełnie tak samo jak żarcie dla psa, paszę dla świń czy nasiona, któ­rymi ojciec zasiewał ugór. Ja też czułem się podobny do ziarna. Miałem wzejść samotnie na naszym polu, zgodnie z rządzącymi tu prawami przyrody, obowiązującymi zresz­tą wszystkich sardyńskich pastuszków.

Dzień był piękny i przejażdżka bardzo mi się podobała

.

Siedząc na ośle i kołysząc się w rytm jego kroków, odno- |.j siłom wrażenie, że dalekie doliny i góry poruszają się, 1 jakby wykonywały powitalny taniec.. Bardzo mnie to ba- I wiło. Jednak obraz Siligo szybko odżył w mojej pamięci. 1 Słowa nauczycielki i mego ojca dźwięczały mi w uszach. | Ale miały już dla mnie zupełnie inne znaczenie: napawały • I mnie otuchą i dodawały odwagi.

Po drodze od czasu do czasu spotykaliśmy pasterzy. Po- J zdrawiali ojca utartymi zwrotami, często tylko coś mru­cząc lub czyniąc powitalne gesty, aby nie przechodzić obok siebie w milczeniu. Na tej drodze musieli się ze sobą spo­tykać, zbliżali się wzajemnie i zapominali, przynajmniej j na chwilę, o nieufności, jaką zwykle do siebie żywili.

Niekiedy wręcz rodziła się przyjaźń. Wprawdzie zdarza- ło się to rzadko, ale niektórzy nie ograniczali się do zwy­czajowych pozdrowień, do jakich zmuszały; ich okolicz­ności.

— Będziesz mógł wreszcie spokojnie uprawiać ziemię — powiedział jeden z nich. — Teraz, gdy jest was dwóch, będzde wam dużo łatwiej, w jedności siła... A poza tym chłopak nabierze od dziecka dobrych nawyków, nie wy- kolei się i nauczy się naszego zawodu.

— Ba! Wcześnie się zabrałeś do poskromienia źrebaka. Miejmy nadzieję, że będzie posłuszny — powiedział inny pasterz, oddalając się na swym ośle w przeciwną stronę. . Nie przestał mówić, dopóki nie zniknął nam z oczu.

— Jak możesz takiego małego chłopca wywozić na po­le? — zapytał jeszcze inny. — Chcesz go oderwać od matki niczym cielę od krowy?

Ojciec, zajęty swoimi sprawami, nie zwracał uwagi na tę gadaninę. Opętany manią pracy, popędzał osła, uderza­jąc go buciorami.

Po półtoragodzinnym truchcie dotarliśmy do naszej cha­ty tfa początku pokazał się moim oczom jej nieruchomy słomiany dach. Otaczające ją drzewa, które kołysał wiatr, wydawały się ją pieścić swym gęstym listowiem. Powitał nas szczekaniem pies Rusigabedra, wybiegając nam na­przeciw. Skakał i merdał ogonem. Stawał na tylnych ła

-

pach i węszył jedzenie. Wreszcie nasz „pojazd" zatrzymał się na podwórku przed chatą. Ojciec zszedł z osła i posta­wił mnie na ziemi. Chata, której dotąd nie miałem okazji zbyt często oglądać, wydała mi się ładna. Pobiegłem, żeby ją lepiej zobaczyć. Wszedłem drzwiami wychodzącymi na południe i moje spojrzenie spoczęło na suficie i stropie, które pokrywała sadza. Ze środka kamiennego paleniska unosił się do komina dym. Pozostawiony przez tatusia ogień nie wygasł: żarzyły się węgle i popiół. Dmuchając rozniecił go i rozgrzaliśmy sobie skostniałe z zimna ręce.

— Teraz rozpalimy ogień i przygotujemy sobie jedze­nie — powiedział tatuś. — Chodźmy po drzewo.

Przynieśliśmy drzewa, a Rusigabedra towarzyszył nam przez cały czas. Ojciec poszedł zdjąć ładunek z osła, przy­wiązanego do dębu. Uwolnił go od ciężaru i puścił luzem. Zaraz sięgnął po torbę z zapasami. Przytrzymując ją rę­kami, oparł o brzuch i wniósł do chaty. Następnie położył na ziemi. Pies szalał z radości. Ojciec rzucił mu placek z otrąb, który Rusigabedra chwycił zębami stojąc na tyl­nych łapach. Wyjął również nasze zapasy. Odgrzał na ogniu chleb i starannie przygotował obiad.

Po pierwszym posiłku w chacie nadeszła pora na po­znanie naseego gospodarstwa. Tak oto rozpoczynała się pasterska szkoła. Na początku ojciec nauczył mnie, jak orientować się w polu i w lesie. W czasie tego obchodu starał się za wszelką cenę utrwalić w mojej pamięci cha­rakterystyczne cechy naszego pola. Zwracał mi uwagę na dęby, które wyróżniały się kształtem, wysokością, pochy­leniem czy też jakimiś wadami, jak dziury lub garby. Na głazy lub krzaki. Dzięki doświadczeniu potrafił pokazać mi istniejący między nimi związek: zwracał moją uwagę na ich miejsce w krajobrazie, żebym mógł, gdy znajdę się sam lub gdybym zabłądził, określić stałe punkty orien­tacji.

— Musisz poznać każdy skrawek naszego pola i lasu, dobrze zapamiętać znaki szczególne drzew, jeżyn, dębów,

całego terenu i jego ukształtowanie. Pozostaniesz tu sam i musisz umieć się orientować w każdym miejscu, gdzie się znajdziesz. Widzisz ten gruby dąb, tara daleko? Nazy­wa się s'dt;ure manna. A tę dolinę nazywają su addiju de su palone. A tamto pokryte lasem wzgórze nosi nazwę su montiju de su carrasu. A ta mała polana to su pianu de su aladerru. Góra, która rozpościera się nad nami, to Monte Santu. A te dwie skały u jej podnóża nazywają się sa rocca de thiantina i sa rocca de su nidu de s'intusu (skała sępiego gniazda). Miejscowość nazywa się Badde- vrustana. Jak widzisz, nasi przodkowie nazywali po swo­jemu poszczególne miejsca na tej ziemi. Te wszystkie punkty nie tylko posłużą ci do orientacji, ale także po­zwolą ci, jeśli cię o to spytam, określić mi dokładnie, gdzie znajduje się stado, osioł ozy inne zwierzęta. Teraz na przykład nasze owce pasą się na issu addiju de s'am- pidda, a osioł na sa tuppa de sos suesos.

Słuchałem uważnie, niczym oczarowany, objaśnień ojca i jego „naturalnej matematyki". Jego usta przypominały mi kuźnię, w której wykuwa się rzeczywistość, a ja obser­wowałem jej cudowne powstawanie. Ojciec wydawał mi się twórcą tego świata, który budował za pomocą słów. W czasie pierwszej lekcji dotarliśmy do issu addiju de issa ampidda, do naszego stada liczącego 19 owiec i psa.

Taki był wówczas nasz dobytek. Oprócz tego posiadaliś­my jeszcze kilka jagniąt. Ojciec wziął jedno z nich na ręce, żebym mógł go dotknąć i je pogłaskać. Miało miękką -i poskręcaną w loki wełnę. Oddychało z trudem. Serce tłukło mu się pod żebrami. Beczało i dyszało. Kiedy przy­ciskałem je do piersi i głaskałem, jedna z owiec, przeraź­liwie becząc, kręciła się koło nas niespokojnie.

— To matka — ojciec skorzystał z okazji, żeby uzupeł­nić lekcję., Wypuściłem z rąk jagniątko, a ono natychmiast podbiegło do owcy i wepchnęło swój pyszczek pod jej wy­mię, energicznie je podbijając. Bodło ją gwałtownie. Ssało żarłocznie i przyciskało silnie wymię językiem. Matka pyskiem pieściła jego zadek. Owieczka z podniecenia krę­ciła ogonkiem. — Właśnie teraz ssie — objaśnił tatuś.

Początkowo, gdy ojciec udawał się do Siligo, żeby od­stawić mleko lub przywieźć zapasy, nigdy nie zostawiał mnie samego w owczarni. Zabierał mnie zawsze ze sobą i często zostawiał we wsi na jeden lub dwa dni. Postępo­wał tak, chcąc stopniowo i bez wstrząsów przyzwyczaić mnie do samotnego pasterskiego życia. Dni spędzone na wsi napawały mnie radością. Odnawiałem przyjazne sto­sunki z kolegami z Siligo, ale potem ojcu nie przychodziło łatwo zabierać mnie z powrotem do owczarni.

— Wracasz ze mną na pole?

— Nie.

— Czy wiesz, że znalazłem w krzakach gniazdo kosa z czterema jajami?

— Jak wyglądają? Powiedz mi.

— Zielonkawe, z orzechowymi plamami.

— Pokażesz mi je?

— Dobrze. Jak wrócimy wieczorem, zaraz pójdziemy je zobaczyć. Gniazdo jest duże i bardzo ładne.

— Az czego zbudowane?

— Na zewnątrz z siana; w środku wyłożone sierścią i wełną, jaką gubią owce przedzierając się przez jeżyny i zarośla... Znalazłem też na ziemi gniazdko skowronka: są w nim pisklęta.

Ojciec tak obudził moją ciekawość, że w tym dniu zu­pełnie zapomniałem o kolegach z Siligo. Dzięki tym spo­sobom, nim zdołałem się zorientować, wywoził mnie do owczarni.

W pierwszych miesiącach, kiedy przygotowywał mnie do życia w polu, unikał ostrych środków. Wyjeżdżając co •dwa lub trzy dni do Siligo po zapasy żywności, zabierał mnie ze sobą do naszego domu we wsi, gdzie matka po­rządnie mnie myła i mogłem trochę odpocząć. W ten spo­sób pobyt na wsi urozmaicał mi życie wśród pól. Do ow­czarni wracałem coraz niechętniej. Wkrótce, by pobudzić moją fantazję, nie wystarczały już gniazdka skowronków, kosów czy srok, z kropkowanymi i różnokolorowymi ja­jami, które tatuś znajdował przypadkiem, kiedy pasał owce. Przestały mnie cieszyć i ciekawić

.

Był to okres wicia, gniazd, ale wówczas widziałem już ich wiele i znałem prawie wszystkie gatunki miejscowych ptaków. A on przecież nie mógł stworzyć nowych i dlate­go nie udawało mu się już tak łatwo zwabić mnie do ow­czarni. Poza tym coraz bardziej ograniczał moje pobyty w Siligo i oczywiście nie był w stanie wymyślać nowych przynęt, które przyciągałyby mnie do samotnego życia pasterza. Jeśli początkowo zainteresowanie przyrodą od­ciągało mnie od rozrywek, jakich wówczas dostarczało mi Siligo, to teraz monotonia życia w polu budziła we mnie tęsknotę za światem, z jakim się rozstałem.

W taki to sposób nastąpiło oderwanie od wiejskiego środowiska, przymusowe opuszczenie szkoły i w konsek­wencji zsyłka do Baddevrustany, oddalonej o 8 kilomet­rów od Siligo. Jakkolwiek ojciec stosował różnego rodzaju zachęty, godziłem się z tą sytuacją tylko z miłości do me­go rodzeństwa, któremu w przeciwnym razie groziłaby śmierć głodowa. Nie mogłem jednak ulegać biernie woli ojca. I choć dzieci są bezsilne wobec dorosłych, to przecież protestują, żałośnie płacząc. Oczywiście nie byłem temu winny, że zachęty ojca nie odnosiły już pożądanego skut­ku. On przecież musiał odzwyczaić mnie od domu. W trze­cim miesiącu jego metody wychowawcze stały się surow­sze. Przystąpił do drugiego etapu. Gdy udawał się do Sili­go, zaczynał mnie zostawiać już samego ze stadem. Nie chcąc jednak, żebym zbyt silnie odczuwał oderwanie od rodzeństwa i mamy, raz w tygodniu zabierał mnie na wieś. Teraz nie zostawiał mnie już w Siligo i tego samego dnia, a niemal zawsze jeszcze przed południem, musiałem wracać z nim do owczarni. Tak oto moje obcowanie z ro­dzeństwem i innymi dziećmi ograniczało się do jednej lub co najwyżej dwóch godzin. Ten krótki czas wystar­czał mi, żeby umocnić łączące mnie z nimi więzi niero­zerwalnej przyjaźni. Dlatego też nie zdarzało się, żebym rozstawał się z nimi nie płacząc.

O ustalonej godzinie ojcif c siodłał osła i wzywał mnie do odjazdu. Od radości i zabaw natychmiast przechodzi­łem do płaczu i wyrażałem protest z próżną nadzieją prze

­

konania tatusia, aby pozostawił mnie w Siligo. Byłem ni­czym jagnię, które należało przenieść do obcego stada, żeby je odzwyczaić od ssania matki. Nadszedł bowiem czas, żeby owcę doił pasterz i żeby małe żywiło się trawą i gałązkami. Beczałem z bólu jak i ono. Ojciec z całą su- • rowością wprowadzał dobrze mu znane metody wycho­wawcze, które kiedyś, być może, stosowano wobec niego. Był nieczuły na mój płacz. Pewnego razu udało mi się podstępem wywieść go w pole. Schowałem się. Gdy na­deszła godzina odjazdu i usłyszałem jego wołanie, nie wyszedłem z kryjówki, zachowując się jak osioł, którego wzywa pan, żeby go osiodłać. Ojcu było spieszno do ow­czarni i nie mógł poświęcić wiele czasu na szukanie mnie. Wyjechał więc sam, a ja przez całe popołudnie, aż do je­go powrotu, mogłem uganiać się z kolegami po Siligo, poznając dzięki nim nowe zabawy. ■

Podczas jednej z takich wypraw przyłączyłem się do grupy starszych chłopców'. O ojcu całkowicie zapomnia­łem. Gdy biegałem z tymi urwisami, którym udało się uniknąć szkoły jak mnie owczarni, dotarliśmy do szopy jednego z chłopców.

— Chodźcie, chłopaki! — zawołał nas Antonio.

— Co się stało?

— Wejdźmy do. szopy i zobaczmy, kto się dziś pierw­szy spuści. Ostatnio zwyciężył Baingio, ale jestem cieka­wy, co będzie dzisiaj?

— Chodźmy powiedział Juanne jf§| dzisiaj ja was • wyzywam.

Weszliśmy do szopy całą gromadą. Usiedliśmy na ziemi wokół okrągłego muru. Starsi porozpinali rozporki ku ogromnemu zdziwieniu młodszych, którzy, równie jak ja, nie wiedzieli, co tamci będą robić.

Patrzyłem zażenowany, podobnie jak dwaj czy trzej in­ni chłopcy w moim wieku albo jeszcze ode mnie młodsi. Onieśmielenie nie pozwalało nam odejść. Przyglądaliśmy się rozpoczynającym się zawodom.

— Jesteśmy gotowi... Niech nikt wcześniej nie zaczyna.

— Nie bawię się... Zacząłeś przed innymi... Zatrzymaj I się!

— Dobrze. Zaczynamy od początku!

— A więc śmiało. | Siedząc w tej niewygodnej pozycji, wszyscy onanizowa- j li się na wyścigi przynajmniej przez pół minuty. Później zaczęli się sprzeczać.

— Wygrałem.

— Jak to? Przecież ja skończyłem wcześniej. Podniosłem i rękę przed tobą!

Dwa dni później ojciec powrócił do Siligo i okropnie | mnie pobił, a następnie wywiózł do owczarni. Gdy pozo- i] stawałem sam ze stadem, chciałem powtórzyć zabawę :■] chłopców, którą nabiłem sobie głowę. Schroniłem się przed wiatrem za krzak i zacząłem bawić się ptaszkiem. Odczu- . łem miłe łechtanie. Zrobiło mi się tak przyjemnie, że położyłem się na ziemi niemal omdlały. Leżałem na tra- j wie uszczęśliwiony. Po trzech czy czterech minutach po­wtórzyłem tę samą czynność: znów odczułem błogość. - W głębokiej ciszy jedynie dzwonki owiec przypominały mi, że jestem pastuszkiem. Tego popołudnia zabawiałem się w taki sposób co najmniej dwadzieścia razy, chowając się w różnych miejscach, jakie mogłem sobie wybrać, kie­dy chodziłem za owcami. Nie mając jeszcze sześciu lat i będąc pastuszkiem zaledwie od trzech miesięcy, znala­złem jedyną prawdziwą rozrywkę, której mogłem odda­wać się w samotności. Od tego czasu ciągle się to powta­rzało. Kiedy nie miałem nic do roboty, ukrywałem się w ulubionych krzakach i nikt mnie nie mógł pozbawić moich trzydziestu czy czterdziestu przyjemności dziennie. Przynajmniej raz w tygodniu ojciec zawoził mnie do Sili­go. Wykorzystywałem tę okazję, aby spotkać się z tą samą grupą chłopców. Pewnego razu, gdyśmy się wspaniale ba­wili, usłyszałem głos ojca, który nawoływał mnie do od­jazdu. Wybuchnąłem gwałtowniejszym niż zwykle płaczem i tupałem nogami. Wówczas nie odczuwałem jeszcze lęku wobec ojcowskiej władzy. Ale tym razem, znudzony, być może, szukaniem dla mnie wciąż nowych zachęt lub prze

-

świadczony, że nadeszła pora wprowadzenia z największą ' surowością zasad pasterskiego wychowania, ojciec prze­obraził się nagle we władcę. Dogonił mnie i zaczął tłuc, bijąc na przemian po twarzy, smagając batem i bezładnie kopiąc do chwili, gdy otępiały z bólu zawołałem: — Nie będę więcej płakał... Pojadę z tobą...

Blady na twarzy, sapiąc, chwycił osła za powróz. Mocno mnie uniósł i rzucił na grzbiet zwierzęcia, niczym torbę z żywnością albo worek z paszą. Wskoczył na siodło. Ści­snął energicznie osła nogami i bez słowa ruszył w drogę.

Nie pomogło bicie i łajanie. Ledwie minęliśmy ostatnie domy wsi i pojawiły się pierwsze pola, strach i wręcz przerażenie, że będę musiał pozostać wśród nich zupełnie sam, opanowały moje myśli i wywracały mi wnętrzności. Uległem mieszanym, sprzecznym uczuciom, zmiennym i przelotnym, które ze sobą walczyły. Strach przed samot­nością. Nie dające się pokonać przerażenie przed (znanym mi już) gniewem ojca i przyjemność zabawy z rówieśni­kami w Siligo, o której teraz marzyłem na grzbiecie osła. Te myśli skłębione w szalonej walce przygnębiły mnie. Zacząłem popłakiwać. Nie wiedziałem, co robić, bo prze­cież groził i bił mnie tylko dlatego, że płakałem. Odwracał się na siodle i upominał mnie, uderzając w twarz. Osioł, jak" zwykle, biegł truchtem po białej drodze. Chciałem uciekać. Przestałem płakać i przygotowywałem się do zsu­nięcia się na ziemię. Myślałem, że w stukocie kopyt zwie­rzęcia ojciec nie usłyszy, jak się poruszam, i że zostanie uśpiona jego czujność. Ześliznąłem się z grzbietu. Spadłem jak worek uderzając tyłkiem o ziemię. Umierając z bólu, natychmiast cicho się poderwałem. Zacząłem biec w kie­runku Siligo ze wszystkich sił, rozpaczliwie. Ojciec usły­szał jednak, że spadłem. Poza tym miałem krótkie nogi i na tym zakończyła się moja próba ucieczki. Wkrótce mnie dogonił i bił po twarzy dłońmi i pięściami. Mimo płaczu i protestów posadził mnie z powrotem na grzbiecie osła i ruszyliśmy w drogę. Tego dnia byłem najwidoczniej uparty i na wszystko zdecydowany. Z pewnością przera­żało mnie, że znów zostanę sam w tym lesie pełnym zwie

-

rząt i różnych stworzeń, których wówczas jeszcze się ba­łem. Samotność w nie kończącej się ciszy doprowadzała mnie do rozpaczy. Nowa fala walczących ze sobą myśli wystarczyła, żebym podjął jeszcze jedną próbę.

Zsunąłem się z osła po raz drugi i upadłem na ziemię. Osiągnąłem tylko to, że runął na mnie grad ciosów. Moje mizerne ciało musiało znosić wychowawcze tortury. By­łem zbuntowany i nieposłuszny. Nadeszła jednak moja godzina i tatuś musiał odłączyć mnie od matki i ujarzmić. Byłem uparty niczym jedno z tych niesamowitych jagniąt, które przerzucone nagle do obcego stada, szamoce się i ogłusza wszystkich przeraźliwym beczeniem. Przeskaku­je przez ogrodzenie w poszukiwaniu matki i dlatego pa­sterz musi je spętać. Nie byłem jeszcze spętany i mogłem swobodnie pobekiwać i skakać. Zeskoczyłem na ziemię z osła po raz trzeci. I wówczas - ojciec związał mnie.

Widział z pewnością, jak postępowano w podobnych przypadkach z buntującymi się chłopcami, dlatego po­stanowił mnie skrępować. Wyciągnął postronek. Na po­czątku zdzielił mnie nim kilkakrotnie, żebym poznał, czym to pachnie, a następnie obwiązał mnie nim w pasie. Zo­stałem jego niewolnikiem. Przeklinając postawił mnie na ziemi. Wskoczył na osła, ruszył z impetem i wściekle wy­krzykiwał. Pragnąc odzyskać stracony z mojego powodu czas, ściskał bez przerwy zwierzę nogami i zmuszał je do szybszego niż zwykle biegu. Czynił tak również po to, żeby napędzić mi strachu. Musiałem biec równie szybko jak osioł i starałem się nie potknąć, żeby 6ię nie prze­wrócić.

W ten sposób przebyłem znaczną część drogi. Na moje szczęście, dogoniliśmy wkrótce innych pasterzy, którzy jadąc na osłach, żywo z sobą rozmawiali Ich uwagi skło­niły ojca do ustępstwa. Zawstydzony, że zastosował naj­wyższą karę, rozwiązał mnie 1 posadził na grzbiecie osła. Na tym skończyły się tego dnia moje udręki. Wystrzega­łem się, żeby więcej nie płakać. Tak rozpoczęło się moje okrutne życie w odosobnieniu.

Niemal nikt nie zaglądał do Baddevrustany. Wyjąte

k

stanowili bandyci, którzy udawali się do Barbagii lub stamtąd wracali, oraz myśliwi szukający dzikiej zwierzy­ny. Do -tych ostatnich odnosiłem się zawsze bardzo nie­ufnie. Oczywiście ojciec nie wymagał jeszcze, żebym pra­cował samodzielnie. I tak już dużo osiągnął, bo zaledwie po trzeSfmiesiącach zostawałem sam z psem, czekając na jego powrót. Nadszedł maj i wiedziałem, że węże zaczy­nają się. budzić z zimowego snu. W dzieciństwie, kiedy by­łem w Siligo, słyszałem na ich temat wiele strasznych historii.

Teraz wszystko nabierało ostrzejszego charakteru. Lek­cje stawały się surowsze, bez pobłażania. Przyszła pora przejścia do praktyki. Okres wstępny wymagał jeszcze wiele czasu. Ale ojciec chciał, żebym przynajmniej nie­które czynności wykonywał już samodzielnie.

Pierwsza prpba, jakiej mnie poddał, polegała na prze­pędzeniu owiec z jednego pastwiska na drugie.

Pewnego majowego popołudnia, chcąc zapewne przeko­nać się, czego zdołał mnie nauczyć i co sam potrafię robić, polecił mi zapędzić owce do ogrodzenia, gdzie wkrótce miał je doić.

Nie mogłem się jeszcze otrząsnąć z wrażenia, jakie wy­warł na mnie jego bezwzględny rożkąz, i wszedłem na pierwszą lepszą ścieżkę, prowadzącą w stronę stada pa­sącego się daleko nfe wzgórzu.

Jak zwykle szedłem boso. Latem chłopcy nie nosili butów, oszczędzając ich na zimę. Na skutek chodzenia po gałęziach, suchej ziemi i ostrej trawie, skóra pod moimi stopami stwardniała i zrogowaciała. Na piaszczystej, zy­gzakowatej ścieżce nie było suchych gałęzi ani kamieni. Jednakże tu i tam wdzierały się na nią gęste, wybujałe na wiosnę gałęzie jeżyn. Poza tym z rosnących wzdłuż niej krzaków spadały kolce, które wiatr i kopyta owiec wy­mieszały z piachem. Ja zaś szedłem pospiesznie i stawia­łem stopy niefrasobliwie, dlatego też od czasu do czasu musiałem przerywać swój marsz. Zatrzymywałem się, o

-

Po tym wstępie, kiedy szalejąc z wściekłości, nie szczę-

pierałem przebitą stopę o kolano i stojąc na jednej nodze l

|wydobywałem kolec. Wyciągałem go energicznie, starając 1

się go nie złamać. Zanim go wyrzuciłem ze ścieżki, nie 1 chciałem bowiem, żeby zranił mnie po raz drugi, spraw- ' d za lem jeszcze, jak uczył mnie ojciec, czy wyszedł cały. '

Wbijając sobie kolce w stopy i wyciągając je, często kulejąc, dotarłem wreszcie do stada, które pasło się tak głęboko zanurzone w wysokiej trawie, że niemal nie moż- i na go było dostrzec. Widziałem, jak wyginały się pączki I i trawy pod wełniastymi i wyładowanymi brzuchami zwie- \ rząt. Zaszedłem je, jak mnie uczył ojciec, z przeciwnej strony ogrodzenia. Owce zbiły się w stado i ruszyły.

Nagle ujrzałem na ziemi pełznącego węża. Był zielonka­wy w czarne plamy. Posuwał się ścieżką w moją stronę. Musiał tędy przejść i coraz bardziej się przybliżał, wpra­wiając mnie w ogromne przerażenie. Nigdy,dotąd nie wi­działem węża i nie przypuszczałem, że mogę się tu na niego natknąć. Bardzo się przestraszyłem i omal nie stra­ciłem przytomności. ^Uciekłem ze ścieżki, skacząc po gałę­ziach i ostach, na nic nie patrząc i nie zważając, że ka­leczą mi nogi i kłują stopy.

Nie czułem nawet wbijających się w stopy kolców. Bieg­łem instynktownie w stronę ojca, który usłyszał mój płacz i szedł ku mnie, przedzierając się przez gęste zarośla;

— Co się stało? — spytał zdziwiony.

— Wąż!... Zaganiając owce, zobaczyłem węża.

Ojciec, który nie chciał stracić okazjfi pragnął pouczyć mnie, jak powinienem się zachować w podobnym przy­padku, podszedł i udzielił mi lekcji. Zamiast mi współ­czuć, zdjął skórzany pasek i bił mnie nim długo po gołych nogach, pokaleczonych kolczastymi gałęziami, żebym bar­dziej lękał się paska niż węży.

— Nie powinieneś bać się węży! Nie są groźne. Nie ro­bią nic złego. A nawet gdyby były bardzo niebezpieczne, też nie powinieneś się ich bać. Pastwisko jest nasze i mu­simy go bronić: korzystać z niego, wypasać na nim sta

-

dził mi razów 1 pouczeń, trochę się uspokoił. Popychał mnie w kierunku stada i dalej prowadził swoją lekcję już w bardziej umiarkowanym tonie.

— Jak spotkasz węża, powinieneś zaopatrzyć się w kij lub w to, co ci wpadnie w rękę (zawsze powinieneś cho­dzić uzbrojony, a nie tak, jakbyś szedł się załatwić... zre­sztą tu trzeba trzymać kij w garści, nawet gdy się idzie za swoją potrzebą). Jeśli wąż nie ucieka i przeszkadza ci, powinieneś go zabić... Ładnie byśmy wyglądali, zaniedbu­jąc wszystko z powodu jakiegoś tam gada!... Nawet diabła trzeba przegonić, gdyby przyszedł na nasze pole i prze­szkadzał nam ze swoim orszakiem. Tak, nawet samego diabła! Musisz zawsze doprowadzić stado do owczarni, choćbyś miał po nie iść aż do piekła. Gdzie widziałeś tego węża?

— Tam.

— Chodźmy!

Dotarliśmy błyskawicznie do tego miejsca. Ojciec trzy­mał w rękach olbrzymi kij i kroczył przodem niczym władca, gotów nawet gryźć kamienie, żeby mi udowodnić, że to pole należy tylko do nas.

Węża już nie było. Ale przerażenie wciąż mnie nie opu­szczało. Drżałem na samą myśl, że mógłbym go znów zo­baczyć.

„A jeśli na niego trafię, kiedy ojciec pojedzie do Siligo? Przecież musi tu gdzieś być! Kto wie, czy nie ma tu jesz­cze innych węży, ukrytych pod kamieniami albo w ja­mach!" *

Te myśli raziły mnie jak zadawane ciosy. Gdy zbliżaliś­my się do stada, tatuś obrzucił mnie przenikliwym spoj­rzeniem. Wszystko zaraz zrozumiał. Chciał przeprowadzić lekcję do końca, kierując się swym doświadczeniem i u- kazując mi prawdę, zniszczyć w mojej wyobraźni tego potwora o przerażających kształtach, straszniejszych niż w rzeczywistości, którego obraz utworzyłem sobie na pod­stawie tego, co o nim słyszałem.

Orientując się doskonale w sytuacji, ojciec odgadł mo­je myśli bardzo szybko. Wyczuł lęk, jaki zbudziło w

e

mnie pojawienie się węża, zostawił stado i poprowadził W mnie w kierunku rowu, gdzie węże miały swą kryjówkę.

Przetrząsał krzaki i przewracał kamienie niczym rozsza-jE lały żywioł. Przeszukiwał pospiesznie każde wgłębienie wij ziemi i każde miejsce, gdzie — o czym wiedział z doświadczenia ;— mogą gnieździć się węże. Węszył niemal za nimi jak pies goniący dziką zwierzynę. Sparaliżowany stra-j-j chem, a jednocześnie zaciekawiony, obserwowałem, co się dzieje. Krzaki drżały, jakby rozpętała się straszna wichu-S ra, a kamienie spadały, jakby wzgórze chciało je zrzucić^ ze swego grzbietu. Zgodnie z wolą ojca, nie uczestniczy-- 1 lem w jego gwałtownych poszukiwaniach. Stałem spokoj-||j nie do chwili, kiedy ujrzałem straszliwego węża, takiego 1 samego jak przedtem, zwiniętego pod głazem, który ojciec* I usiłował przewrócić, wytężając wszystkie siły. — Oto on! Zabij go!

Wąż, znalazłszy się niespodziewanie pod gołym niebem,'fi I wyprostował krętą spiralę - swego ciała. Cofnął się. Nagle * się wyprężył i wypełznął ze swej kryjówki. Ojciec trzy-- 1 mał kij w rękach, ale go jeszcze nie uderzył. Teraz, gdy 1 miał Węża przed sobą, pragnął skorzystać z okazji i po- I kazać mi, jak wygląda rzeozywistość. Dał mi znak, żebym I .z bliska oglądał jego pasterskie widowisko. Wąż, kurcząc ■ się i wyciągając na przemian, chciał umknąć, ale on mu I nie pozwalał, zagradzając drogę kijem.

— Widzisz, że jest nieszkodliwy. Jeśli chcesz, możesz I go zabić albo darować mu życie... Z kijem w ręku jesteś 1 panem. "Wystarczy, że mu zagrodzisz drogę... Widzisz? I Patrzł. Co ci może zrobić? Nic!

Wydawało się, że się bawi i że sprawia mu przyjemność P przedłużanie tej sceny. Cisnął mi w ręce drugi kij i po- V wierzył mi gada, wszystkiemu bacznie się przyglądając, fa Dotykałem go kijem tak samo jak ojciec i szybko zro- E zumiałem, jak łatwo trzymać go na uwięzi. Tatuś z jedrnrj j strony, ja z drugiej, zagradzaliśmy mu na wyścigi drogę t kijem, a on wciąż ponawiał próby ucieczki. W końcu do- | prowadziliśmy go do rozpaczy. Desperacja i instynkt sa- r mozachowav£czy sprawiły, że skurczył się, ile tylko mógł,

zmniejszając się o połowę i przybierając przerażający kształt sinusoidy: był to ostatni manewr węża.

Jego szyja stała się krótsza, a jednocześnie proporcjo­nalnie zgrubiała. Z pyska wypływała piana, wysuwał bez ustanku swój rozwidlony język.

Przejęty ponownie strachem, odsunąłem się na bok, po- . zostawiając go ojcu. Wąż wycofywał się w ostatniej próbie ucieczki. Ale gdy ojciec raz jeszcze zagrodził mu drogę kijem, gad zdecydował się ~na wszystko. Przeszedł do ata­ku. Ruszył gwałtownie do przodu, nacierając na ojca i usi­łując w swej niemocy wywołać postrach, który nie mógł jednakże wywrzeć wrażenia na wytrawnym pasterzu. Być może, ojciec nie chciał dłużej żartować z wężem i posłu­giwać się niebezpiecznym gadem, żeby uczyć mnie odwagi. Lekcja trwała zresztą wystarczająco długo.. Gniewne i gwałtowne przeobrażenie skurczonego węża ze zgrubia­łą szyją i wyciągniętym, nabiegłym krwią pyskiem wywo­łało w moim ojcu równie brutalną reakcję, popychając go do agresji , i gwałtu. Nastąpiło starcie. Ojciec nagle, ze­sztywniał, zdzielił gada kijem w łeb i zaraz zmiażdżył obcasem swego lewego buciora, podczas gdy wąż okręcił mu się wokół nogi, jakby chciał ją zgnieść rozpaczliwymi skurczami dogorywającego ciała. Ojciec kopnięciem od­rzucił go daleko, a później zadowolony podniósł go z zie­mi. Następnie zawiesił na kiju i szedł ku mnie z£ zmiaż­dżonym potworem.

— Widziałeś, jak się to robi?... Biada ci, jeśli jeszcze będziesz bał się węża lub czego innego... — I, jakby dla podsumowania swojej lekcji, cisnął na moją pierś krwa­wiącego gada.

—- Weź go na kij i zabierz ze sobą: damy go kotu... A teraz chodźmy doić owce.

-— Aj! Aj! — krzyknąłem idąc za nim.

— Co się stało?

-Jestem cały podrapany... Oj! Oj!

— Eh! Widzisz, coś sobie narobił?... Czego się boisz? Uciekałeś jajc głupi, nie zważając na jeżyny i osty, ra­niąc sobię nogi i stopy. Stój, Trzeba opatrzyć "rany«

.

— Czym?

— Uryną. Gdy brak innego środka, ona jest najlepszym lekarstweml

— Teraz mi się nie chce — powiedziałem mu. Wsty­dziłem się przy nim sikać. — A poza tym, nie chcę... opa­trywać ran...

Ale i tę sprawę, jak zwykle, szybko rozstrzygnął.

— Poczekaj — powiedział, też trochę zażenowany.

Skrył się za krzakiem. Odwróciwszy się do mnie ple­cami, nasikał na podstawioną prawą dłoń i posmarował mi uryną największe rany.

— Szczypie.

— Wiem! Teraz, w razie potrzeby, będziesz mógł tak robić — powiedział, powtarzając zabieg dwa albo trzy razy. — Chodźmy! Szybciej!

Ojciec, jak zwykle, wcześnie rano jeździł do Siligo od­wożąc mleko tuż po dojeniu. Zostawałem sam w lesie, gdzie wylęgały się węże, sroki na dębach skrzeczały bez końca, a jedynymi towarzyszami były mi drapieżne ptaki i lisy. Często przywoził upraną przez mamę odzież, w którą się przebierałem. Przypominam sobie, że kiedy zdej­mowałem stare ubranie, było nie tylko przepocone i za- brudzone, ale poplamione krwią. ,Pchły, które wówczas żerowały na moim ciele, brudziły mi odzież odchodami. Taki smutny koniec spotykał moją krew, którą pasożyty ze mnie wysysały, przetrawiały i z lubością wydalały.

Tak więc, ile razy zmieniałem odzież, mogłem ustalić, z plam powstałych z mojej krwi i z odchodów pcheł, miej­sca ich popasu. Na mojej bieliżnie pozostawały ślady udręki, jaką musiałem znosić w dzień i w nocy. A gdy w naszym cywilizowanym świecie pasterzom często bra­kowało chleba we dnie, one miały strawę nawet w no­cy.

Gdy o zmierzchu wyciągaliśmy się na słomie, pchły wy­chodziły na żer, przemierzając najbardziej żyzne wzgórza i doliny. Przebiegały po moim ciele walcząc ze sobą

o

miejsca, gdzie skóra jest najdelikatniejsza, a krew najsma­czniejsza i tatwa do wyssania.

W takich warunkach ciężko było zasnąć. Czułem, jak mnie gryzą, ciągną krew, biegają po moim ciele i ciągle zmieniają miejsce w poszukiwaniu lepszego „pastwiska". To na piersiach, to na ramionach, to znów pod pachami lub na żebrach, zależnie od kaprysu czy apetytu.

Wierciłem się nieustannie i w ciemności wyobrażałem sobie₍ że piją moją krew. Szamotałem się, jakbym chciał je z śiebie pozrzucać. Jednakże pchły znały dobrze swoje „kwitnące łąki", a to, że wiłem się z bólu, prawdopodob­nie podniecało tylko ich nienasycony głód. Leżąc na sło­mie w mroku, który powoli górował nad słabym świat­łem ognia gasnącego w palenisku, wyobrażałem sobie ich wieczerze, toasty i zabawy: ich miłosne gry.

Było to okropne i często wywoływało we mnie dre­szcze obrzydzenia. Każdego wieczoru, zanim sen przerwał tę okrutną męczarnię, czułem się tak, jakbym był dla tych wstrętnych i żarłocznych natrętów jednocześnie stołówką i pastwiskiem. A one, za to, że je żywiłem, odpłacały mi się pokrywając odchodami moje ciało. Na szczęście, byłem jeszcze mały i dosyć szybko zapadałem w sen. Często wie­czorem padałem ze zmęczenia i kiedy ojciec rozkładał mi słomę i przykrywał mnie starą, nigdy nie praną derką i szmatami, które kładł osłu pod siodło, natychmiast ogar­niał mnie sen. Pchły wychodziły ze swych kryjówek i mo­gły hasać po mym uśpionym ciele do chwili, gdy ojciec wydoiwszy owce i przygotowawszy się do wyjazdu do Siligo, budził mnie o świcie i wydawał polecenia.

Każdej nocy musieliśmy obaj z ojcem znosić takie mę­ki. Próbowaliśmy jakoś temu zaradzić. Ojciec wykorzy­stywał swoje doświadczenie i przypominał sobie, co robili starzy pasterze w podobnej sytuacji. W pogodne dni od samego rana rozkładaliśmy na murach i krzakach w po­bliżu chaty derki, sienniki i różne łachmany, którymi się przykrywaliśmy, i trzepaliśmy je starannie kijami. Leżał

y

na słońcu przez wiele godzin. Wieczorem, zanim zapadł I zmrok, wypowiadaliśmy pchłom wojną. Dokładnie prze- i glądaliśmy derki, zaglądając w każde załamanie, gdzie I szczególnie lubią się ukrywać.

— Bądź uważny, gdy będziesz je łapał. Skaczą i cho-rl wają się w fałdy; są sprytne — mówił mi ojciec — zaled- I wie dotkniesz derki, wyskakują i chowają się... Te, które I teraz uciekną, będą cię gryzły w nocy... Musisz być bardzo I uważny.

Doskonale sobie z nimi radził. Chwytał je i rozgniatał ] paznokciami kciuków. I oczywiście wtedy, gdy urządzaliś- I my polowanie na te ciche, umykające pijawki, spędzaliś- I my noc spokojnie i mniej nas gryzły w czasie snu. Nie- I stety, ojciec nie miał czasu, żeby codziennie na nie polo- I wać. Jego dziką zwierzyną i jedynym terenem łowieckim 1 był bowiem gaj oliwny. A poza tym pchły rozmnażały I się szybko, zwłaszcza w ciepłe dni wiosny i lata, i tortu- I rowały nasze pogrążone we śnie ciała.

Ojciec rzadko zabierał mnie do Siligo. Zdarzało się to 1 raz na dwa lub trzy miesiące. Wówczas zmieniałem ubra- 1 nie. Matka postępowała bardzo ostrożnie, żeby nie zapchlić I domu. Kazała mi stanąć w pobliżu ognia, gdzie w wielkim I miedzianym kotle gotowała wodę. Starała się za jednym 1 zamachem ściągnąć ze mnie ubranie i, zwinięte, wkładała I do kotła z wrzątkiem. Tymczasem szykowała mi kąpiel 3 w miednicy. Ta smutna, a jednocześnie zbawienna opera- 1 cja przenosiła mnie do czasów mego krótkotrwałego dzie- I ciństwa w Siligo. Siedząc w miednicy i poddając się ner- 9 wowym ruchom rąk mojej matki, przychodziły mi na myśl 9 sceny z okresu wojny, kiedy matki zajmowały się odwsza- ■ niem swoich dzieci. Brano nas po trzech lub czterech ■ i przystępowano do akcji. Kładliśmy się na ziemi. Pod a głowę podsuwano nam gazetę i zaczynało się przeszukiwa- Jj nie włosów. Wszy razem z gnidami spadały ną papier. Tera: a moje ubranie przypominało mi tamte gazety, które po zwi- ■ nięciu wrzucano pośpiesznie do ognia.

— Te pchły wcale nie są lepsze od wszy z okresu woj- I ny — mówiła mama. — Żarłocznie wysysają krew

.

— Ale teraz nie powieaz mi, tak jak dawniej, że prze­chodzą na mnie od chłopców, o których nie troszczą się matki. Przecież nie bawię sią z zapchlonymi dziećmi. Nie­stety! Teraz jestem sam! A jednak mam pełno pcheł, zna­cznie więcej niż wtedy... Więcej niż wówczas, gdy bawiłem się z dziećmi kumy Franciszki, która nie miała nafty, żeby nią polać zawszone głowy swoich dzieci.

Teraz, kiedy matka czyściła mnie z pcheł, moja głowa nie była taka podrapana i obolała i nie śmierdziała naftą, jak wówczas, gdy tępiono wszy. Stanowiło to jedyną po­ciechę. Ubierałem się i odczuwałem miły zapach czystej odzieży, która przyjemnie mnie łaskotała.

Nadszedł środek lata. Okres, kiedy pasterze z Logudoro zmieniają pastwiska (w tym regionie czynią to tylko raz w roku, gdyż w zimie, że względu na łagodny klimat, nie jest to konieczne, jak w środkowej części wyspy). Uda­ją się na równiny: na ścierniska.

W porzuconej Baddevrustanie pozostają jedynie lisy i ptaki polujące na szarańczę. Nie opuściło jej tylko nasze stado. Ojciec nie chciał wynajmować pastwiska na lato. Oszczędzał pieniądze. W tym roku za wydzierżawienie łąki w Baddevrustanię zapłacił prawie tyle, ile uzyskał ze sprzedaży mleka. A trawę niemal całkowicie wyżarła sza­rańcza. Natomiast właściciel żądał za nią wcz_eśniej uzgod­nionej zapłaty. Ojciec z trudem zdołał mi kupić nowe buty.

Naszemu małemu stadu w Baddevrustanie nie działo się źle, pod warunkiem, że poiliśmy je dwa razy dziennie. Latem, jak zwykle, wyprowadzaliśmy je z ojcem w nocy, żeby się napasło zmiękczoną od rosy trawą: resztkami, których nie pożarła szarańcza. Spaliśmy pod gołym nie­bem, układając się pod drzewami, żeby uniknąć porannej rosy. Lubiłem podziwiać księżyc w pełni, pośrodku nie­ba. Gdy zaś pojawiał się na widnokręgu, patrzyłem jak na wspaniałe widowisko. Wydawało mi się, że dnieje.

Jedynym niebezpieczeństwem, które zagrażało naszemu zdrowiu, były komary.

Na szczęście, ojciec zaopatrzył się w chininę i częst

o

|wieczorem podawał mi ją z kawałkiem chleba lub z czerJ

woną dojrzałą gruszką. Opowiadał, że na malarię umąrł<| wielu znanych mu pastuszków, którzy nie zachowali śród-: ków ostrożności.

W polowie września powrócili ze ściernisk wszyscy oko-, liczni pasterze. Nocą, gdy z oddali dochodziły głosy lisów^ często słyszeliśmy z ojcem dzwonki różnych stad. Zwracał moją uwagę mówiąc, że ton każdego dzwonka brzmi ina| czej oraz że poszczególne stada wydają odmienne dżwię-. ki. Powinienem umieć je rozpoznawać. To było ważne? Po głosie dzwonków powinienem odróżnić jedno stado od drugiego, gdyby weszło do naszego ogrodzenia lub gdyby je gonili złodzieje. Każdy pasterz powinien umieć poznać cudze stado po dzwonkach, mówił mi tatuś, żeby bronić się i wzajemnie sobie pomagaći

Gdy skończyło się lato, znów sypialiśmy w chacie. Lep­sze pchły niż zimowe chłody. Po zapadnięciu zmroku je­szcze przez kilka godzin pozostawialiśmy stado na pa­stwisku, po czym zapędzaliśmy je do zagrody, skrupulat­nie licząc wszystkie sztuki. Obaj z ojcem spaliśmy czujnie, gotowi zerwać się na szczekanie psa.

Z pierwszymi deszczami skończyły się letnie upały i na­deszła moja pierwsza pasterska jesień. Pola zazieleniły się, a owce zaczęły się kocić. W ciągu dziesięciu dni nasze stado, ku mojej wielkiej radości, zaroiło się od małych. Razem z ojcem budziliśmy się wcześnie rano, żeby ich do­glądać. Sprawdzaliśmy jednocześnie, czy nie urodziły się nowe jagniątka. W tym okresie tatuś wstawał w nocy dwa albo trzy razy, opiekował się małymi, które dopiero co przyszły na świat i uczył je ssać. Często, przemarznięte, nie potrafiły pić matczynego mleka i mogły zasłabnąć lub nawet zdechnąć. Przynosił je wtedy do chaty, ogrzewał przy ogniu, a gdy zaczynały dawać znaki życia, karmił. Otwierał im pyszczek i wyciskał do niego mleko z wy­mienia matki lub innej owcy, gdy nieszczęśliwym trafe

m

matce zabrakło pokarmu. Czynności te wykonywał bardzo troskliwie.

Jagniątka rosły szybko. Gdy zaspokoiły głód matczynym mlekiem, gromadziły się w jakimś miejscu i zaczynały biegać po ścieżkach, jakby się chciały ścigać. Ustawiały się w jednym lub w wielu szeregach i pędziły z jednego punktu do drugiego. Pokonywały tę trasę wielokrotnie z wielką radością. Od czasu do czasu, zupełnie jakby się umówiły, rozbiegały się w różne strony, by później znów zbić się w gromadę. Ocierały się o siebie nawzajem i jed­nocześnie wszystkie zrywały się, skacząc po trawie. Przy­pominały stado ptaków. W pogodne dni ukrywałem się za stosem kamieni lub za krzakiem. Z tej kryjówki wsłu­chiwałem się w pobrzękiwanie dzwonków i rozkoszowa­łem się gonitwą jagniąt. Trwała ona dotąd, aż owieczki poczuły głód. Wówczas biegły do stada, dopadały matki i ssały ją żarłocznie. Przyklękając, bodły silnie mordką jej wymię.

Minął listopad z rzadkimi słonecznymi dniami. Chłody stawały się coraz dotkliwsze. Gdy w nocy niebo pokrywa­ły gwiazdy, na ziemię opadała rosa. Mroził ją wtedy zim­ny wiatr i zamieniał w szron. >

Tak więc, kiedy ojciec odjeżdżał rano do Siligo i po­zostawiał mnie samego z owcami zamkniętymi w ogrodze­niu, polecał mi, abym je wypuścił dopiero wtedy, gdy słońce wzejdzie wysoko i rozpuści białą i lśniącą warstwę szronu. Nasza chata stała wewnątrz ogrodzenia. Siedzia­łem przy ogniu, obserwowałem pyski przeżuwających o- wiec, leżących pod murem, i Rusigabedrę, który, zwinięty w kłębek, wsadzał pysk w zadek, żeby się ogrzać. Moja pierwsza pasterska zima nadeszła wraz z przymrozkami. Miałem ją znowu spędzić w tej samej chacie, śpiąc na sianie i owczych skórach. Noce były zimne i często mu­sieliśmy kłaść na derki kapoty i worki, które w dzień chroniły nas od chłodu i deszczu. Nawet szmaty, które wsuwało się oełu pod siodło, służyły teraz za materac albo okrycie. Nie miało znaczenia, czy były mokre. Cho­dziło o to, żeby na derkach powstała warstwa posiadając

a

pewien ciężar i w ten sposób nie przepuszczała zimna. Ciepło wydzielało się samo.

Zimowe dni dokuczały deszczem i ojciec niepokoił się coraz bardziej, że zostawia mnie samego. W tym czasie musiał koniecznie jeździć do Siligo z mlekiem. Był to o- kres kradzieży bydła. Każdego ranka, kiedy oddalał się ścieżką w kierunku drogi prowadzącej do Siligo, powta­rzał mi na cały głos swoje polecenia dwa lub trzy razy, zanim nie zniknął w lesie i głos jego nie umilkł w zbitym gąszczu kolczastych żarnowców i pokrytych rosą jeżyn. Czynił tak raczej po to, by wykurzyć lisy z kryjówki, aniżeli dla przypomnienia swoich rozkazów.

Co więcej, chcąc zastraszyć bandytów, uciekał się do podstępu. Wszyscy wiedzieli, że przychodzi do nas często kum Juanne. W deszczowe dni, gdy burze nie pozwalały pracować na ziemi, bo tak nasiąkła wodą, że nie można jej było ruszyć motyką, ten człowiek przychodził na nasze pole po drzewo. Wykopywał pnie i korzenie ściętych przez tatusia drzew. Ojciec wykorzystywał tę sytuację. Opowia­dał sąsiadom, że płaci kumowi Juanne, aby pilnował stada, dotrzymywał mi towarzystwa i uczył mnie podczas jego nieobecności. _ '

Naturalnie wszystko to było komedią. Ojciec i kum Juanne zgodnie odgrywali swoje role, nawet gdy nie było nikogo obcego. Tatuś tak postępował zawsze, kum Juanne tylko wtedy, gdy wpadał do nas po drzewo.

Tak więc rano, kiedy ojciec wyjeżdżał do Siligo, po naszej posiadłości roznosiły się jego polecenia i krzyki, które wszyscy słyszeli. Zanim zniknął za horyzontem, krzy­czał do mnie: — O hej, Gavf? — powtarzając swoje na­woływania przynajmniej dwa lub trzy razy. Nawet jeśli odpowiedziałem mu zaraz po pierwszym wezwaniu, da­lej krzyczał głośno. — Hop, hop, heeeejJ — i przeciągał końcowe e, które echo roznosiło po dolinach. Chodziło mu o narobienie wrzawy i hałasu. Chcąc, aby słyszeli go ban­dyci, ich miejscowi informatorzy i sąsiedzi, ojciec udawał, że zapomniał mi czegoś powiedzieć. — Pamiętaj o tym

,

gdy przyjdzie kum Juanne! Powiedz mu, że zaraz wra­cam,

— O hej, heeej! — odpowiadałem na zakończenie tej codziennej komedii.

Wiele osób nam wierzyło, chociaż zostawałem sam, na­wet gdy padał deszcz. Kum Juanne zjawiał -ię bowiem tylko wtedy, gdy przyszła mu ochota i gdy potrzebował drzewa.

Kiedy przychodził, były to najpiękniejsze chwile, jakie mogłem w tym lesie, przeżyć. Był sympatycznym człowie­kiem. Opowiadał mi historyjki i wydarzenia ze swego da­wno minionego dzieciństwa. Słuchałem ich z wielkim za­interesowaniem, podczas gdy on w tym czasie pracował kilofem, wyciągając z ziemi korzenie.

Często opowiadał o zdarzeniach, jakie miały miejsce w Baddevrustanie. Bohaterami ich byli moi przodkowie, do czego przywiązywałem dużą wagę. Słyszał je od starszych pasterzy, a przede wszystkim od mojego dziadka ze strony ojca, którego nie znałem (osierocił ojca w wieku jedenastu lat). Oczywiście nie omieszkał mi opowiedzieć również o jakimś dziecinnym wybryku mego ojca.

— Najbardziej interesującą postacią w twojej rodzinie był kum Giommaria Ledda, pradziadek twojego dziadka ze strony ojca. Człowiek bardzo odważny. Było o nim głośno około 1850 roku. Budził postrach całej okolicy, gdzie był swego rodzaju przywódcą. Nikt w Siligo nie ośmielał mu się sprzeciwić, prócz bogaczy i szlachciców, którzy nie mogli sprzymierzać się z takim jak on pa­sterzem i świniopasem. Żaden z pasterzy i chłopów nie cieszył się tak wielkim jak on autorytetem. Prawo, spra­wiedliwość były wówczas dla wsi czymś bardzo odległym. Istniały w Sassari i w Cagliari, ale podporządkowała je swoim interesom zachłanna szlachta: don, książęta, mar- kizi i kawalerowie.

Pasterze łączyli się w wielorodzinne grupy i wzajemnie się bronili. Kum Giommaria stał na czele grupy, która była najliczniejsza nie tylko w Siligo, ale również w oko­licznych wioskach. Lękano się go, kochano i nienawidzono

jak każdego prowodyra. Istniało wówczas wielu rozbój- ników: pasterzy, którzy wzbogacili się na kradzieży. Roz­bójnicy z Mores, których kum Giommaria wielokrotnie zmusił do oddania skradzionego bydła, napadli na niego pewnej nocy w miejscowości Colominzu, w jego szopie. Pilnował świń, które hodował dla szlachcica z Banari na zasadzie dzielenia po połowie uzyskanego dochodu. Słysząc szczekanie psów, odsunął gałęzie, którymi zasłaniał wej­ście do szopy. Wówczas w szopie nie było drzwi, nie! Wyskoczył na zewnątrz, żeby nie dać się schwytać w pu­łapkę. Nie był byle kim, o nie... Nie pozwolił sobie dmu­chać w kaszę... Tych z Mores było razem ze sługami ponad dziesięciu. Rzucili się na niego, chcieli go zabić. Noc była bardzo ciemna. Nie pozostawało mu nic innego, jak tylko przyjmować ciosy, które spadały na niego ze wszystkich stron. Był jednak chytry jak lis. Zdołał wcisnąć głowę pod korzeń drzewa pistacjowego. Wtedy rosły jeszcze drzewa pistacjowe. Teraz spotyka się je rzadko... W ciemności nie zauważyli tego. Zadawali mu ciosy zarówno słudzy jak i ich panowie, aż wreszcie któryś powiedział: — Wystar­czy. Pewnie już umarł ze trzy razy. Sprawdźcie.

Od tej chwili naprawdę udawał martwego. Wówczas jeden z rozbójników postawił go na nogi, uderzył w szczę­ki, a gdy zobaczył, że poruszają się jak kołatka w Wielki Piątek, powiedział: — Nie żyje!

— Jeszcze nie umarł — powiedział inny rozbójnik.

— Ależ tak.

— Nie. Wezmę sztylet i poćwiartuję go!

— Nie będziesz go ćwiartował: nie godzi się szpecić trupa.

— Jeśli chcesz, przynieś szydło i kłuj go, gdzie ci się podoba, ale nie chcę, żeby szpecono zwłoki uśmierconych przeze mnie ludzi.

Wówczas ten okrutny rozbójnik chwycił szydło, zdjął buciory z nóg kuma Giommarii i z wściekłością dzikiego zwierzęcia odgryzł mu mały palec. Zadał mu kilka ran szydłem i popatrzył na niego. Kum Giommaria nie poru

­

szył się. — Nie tyje — powiedział. — Możemy iść. Zdechł, przeklęta dusza!

Rozbójnicy wypędzili świnie z chlewa i udali się w stronę Mores, do swoich owczarni.

Kum Giommaria, który rozpoznał napastników po głosie, podniósł się obolały, bardziej martwy niż żywy. Udał się boso do Paulubeddari, do owczarni brata. Wydaje się to niemożliwe, ale musisz uwierzyć. Opowiadał mi o tym ktoś, kto widział to na własne oczy.

— Macie buciory? — o nie najpierw się zatroszczył.

— Tak. Co się steło? Co się stało?

— Ukradli mi świnie, a mnie dali spokój, myśląc, że nie żyję!

— Ukradli ci świnie? Kto to był? Rozpoznałeś ich?

— Daj mi buciory, no daj. Osiodłaj dwa konie, jedziemy do Banari. Natychmiast. Muszę zawiadomić właściciela.

Osiodławszy konie, popędzili kłusem do Banari. Giom­maria zawiadomił właściciela i powiedział mu, żeby jechał razem z nimi do Mores. Rano, gdy słońce stało już wy­soko, pojawili się w owczarni rozbójników, którzy wzięli kuma Giommarię za potępioną duszę. Szlachcic z Banari zabrał głos pierwszy.

— Ładne z was ptaszki, nie ma co.

— Jesteśmy gotowi oddać wam wszystkie świnie.

— Pewno, że musicie je oddać — powiedział szlach­cic. -

— Oczywiście. Oddamy wam wszystkie, oprócz jednej. Zabiliśmy ją i zrobiliśmy z niej kiełbasy. Zapłacimy za nią, ile zechcecie.

— Oddajcie te, co należą do właściciela — powiedział kum Giommaria. — Moją część możecie sobie zatrzy­mać.

Odwrócił się plecami do rozbójników, których ogarnął ogromny niepokój. I odszedł ze szlachcicem z Banari, obie­cując im w sercu okrutną zemstę.

Kiedy kum Giommaria wyleczył się z ran i powrócił do zdrowia, zwołał swych najwierniejszych przyjaciół. Wy­brał ich z rodzin, wśród których cieszył się niepodważal

­

nym autorytetem, i wyruszył z nimi do Mores. Gdy przy­jechali do owczarni, psy uprzedziły rozbójników o ich przybyciu. Kum Giommaria uderzył na nich ze swoimi _J ludźmi. Hersztami byli dwaj bracia i mieszkali tam ze swy­mi rodzinami w dwóch chatach. Zrozpaczone kobiety wy­szły na dwór trzymając-dzieci na rękach. Jeden z rozbój­ników schował się w chacie pod wywróconym kociołkiem. Drugi zdołał zbiec. Nie mogąc znaleźć żadnego z wino-- wajców, kum Giommaria wpadł w szał.

— Podpalmy chaty. Natychmiast — rozkazał swoim lu­dziom.

— Dzieci są w środku... Na Bogal Zlitujcie się przy­najmniej nad nimi — krzyczały kobiety płacząc.

Wówczas kum Giommaria i jego ludzie skoczyli do sta­da cieląt i wszystkie wyrżnęli. Na ryk cieląt przybiegły krowy; zabijali je jedną po drugiej. Strzelanina nie miała końca. Krwi i powalonego bydła wystarczyło też dla psów połowy Sardynii. Po rzezi powrócili do Siligo, każdy do swojej owczarni.

— Jaki los spotkał dwóch braci i ich przyjaciół? ~ za­pytałem.

— Z biegiem czasu kum Giommaria i jego towarzysze z wszystkimi sobie poradzili. Żaden nie zdołał ujść z ży­ciem. Jeśli ktoś zawinił wobec tego człowieka, płacił włas­ną skórą, ot co. I to było słuszne!

— Opowiedzcife mi jakieś inne wydarzenie z życia kuma Giommarii.

— Eh, znam ich bardzo dużo. W Siligo rządził wówczas don Peppe Mannu. Człowiek wszechwładny i rozpustny jak wszyscy panowie... hmm! Sprawiedliwość dosięgła ich wszystkich... Ten szlachcic polował na córki kuma Giom­marii... Były bardzo urodziwe... Najładniejsze dziewczyny ze wsi. Twój przodek przejrzał zamiary don Peppe i nie bał mu się pokazać kłów. Od tej pory zaczęli się na sobie mścić, co trwało przynajmniej dwa lub trzy lata. Natu­ralnie kum Giommaria zapłacił pierwszy. Był przecież zwykłym świniopasem, chociaż rządził połową Siligo i wy­mierzał sprawiedliwość ludziom ze wsi

.

Pewnego wieczoru, o zachodzie słońca, kum Giommaria wracał do Siligo i przechodził przed domem don Peppe. Na progu stał jeden ze sługusów szlachcica i bezczelnie zaczął się przechwalać.

— Po co ci ten rzemień? — zapytał, zwracając się do kuma Giommarii.

— Mógłbym go zacisnąć na twojej szyi.

— Eh, idź,. idź! Wkrótce wybije twoja godzina — po­wiedział ów nicpoń, pewny protekcji swego pana.

Kum Giommaria nie zapomniał o tej groźbie śmierci. Nadszedł karnawał. Pewnej nocy przebrał się za szlach­ciankę. Zaczaił się za drzewem granatu, które rosło z tyłu za salą balową. Stał tam do chwili, aż pojawił się ów sługus szlachcica don Peppe. Zabił go jednym strzałem z fuzji, wywołując ogromne zaskoczenie tancerzy!

Don Peppe wiedział, co zaszło między tymi dwoma męż­czyznami, a ponieważ zdołał podporządkować sprawiedli­wość swojej władzy, wezwał karabinierów z Banari i ka­zał im na podstawie podejrzenia aresztować kuma Giom- marię. Oczywiście nikt niczego nie widział!

Karabinierzy prowadzili go do koszar i przechodzili przed domem don Peppe, który stał w drzwiach.

— Teraz don Peppe może być spokojny, kazał areszto­wać Giommarię Leddę.

— Z pewnością. Przyjrzyj się dobrze drzewom na Mon­te Santu. Kiedy wyjdziesz na wolność, będą już duże.

— Mam przeczucie, że wrócę wcześniej — powiedział kum Giommaria Ledda, trzymany przez żandarmów. — I wierzę, że pana już wtedy nie będzie.

Słowa jego były wyrokiem. Nie rzucał ich nigdy na wiatr. Don Peppe był człowiekiem bez skrupułów i czynił spustoszenie wśród kobiet z okolicznych wiosek, a zwła­szcza wśród żon i córek pasterzy, którzy u niego praco­wali. Wielokrotnie usiłowali go zastrzelić, zawsze jednak wychodził cało. Krążyły wieści, że był tak zbudowany, że nie imały się go kule.

Pewnej nocy zorganizowali na niego zasadzkę w Par- ruogliari, pomiędzy Banari a Siligo, tamtędy miał bowie

m

wracać do domu. Gdy usłyszeli odgłos końskich kopyt, wzięli go na cel i strzelali do niego złotymi kulami. Złoto J przechodzi przez każdą materię, nawet jeśli jest tworem samego diabła. Podziurawili go jak sito.

— A kto to zrobił?

— Bez wątpienia przyjaciele kuma Giommarii.

— A jego tam nie było?

— Siedział jeszcze w więzieniu, czekając na rozprawę. Wkrótce potem wyszedł, po przeszło dwóch latach więzie­nia, uniewinniony z braku dowodów.

Kum Juanne wciąż opowiadał, karczując bez przerwy pniaki i nie pozwalając sobie na wypoczynek, i tylko w ciszy lasu słychać było od czasu do czasu jego pierdnięcia. W jego towarzystwie dzień mijał mi niepostrzeżenie. Jed­nakże kiedy była ładna pogoda, nie przychodził. Modliłem się, żeby padał deszcz, i często zima wysłuchiwała moich próśb. W ten sposób mogłem znów zobaczyć kuma Juanne, jak pojawiał się na widnokręgu.

— Ciao! Gavine! Co słychać? Nie zmarzłeś?

— Nie. Będziecie mi dzisiaj opowiadać historie o kumie Giommarii?

— Dobrze. Teraz jednak zjedzmy coś w chacie. Później, gdy będę zbierał drzewo...

Kum Juanne wybierał sobie, jak zwykle, jakiś pień i przystępował do karczowania go, kopiąc wokół, żeby wy­rwać korzenie z ziemi.

Gdy go prosiłem, żeby mi opowiadał, nie odmawiał ni­gdy.

— Opowiem ci pewną historię, żebyś zobaczył, jakim szacunkiem i poważaniem cieszył się kum Giommaria w Siligo i w okolicznych wioskach. Jeden z jego przyjaciół, kum Jonbattista, powierzył zimą swemu słudze, tu w Be­stia, swoje niewielkie stado, bez małych, z baranami, żeby miał nad nim pieczę. Sługa był prostakiem ograniczonym umysłowo, ale dobrym pasterzem.: W tym czasie kum Jon­battista pilnował swego mlecznego stada w Baccattinie. Prowadził tam też hodowlę koni. Raz na tydzień przyjeż­dżał do Bestia, żeby dostarczyć słudze zapasów żywnośc

i

i wina i obejrzeć swoje pastwisko. Pewnego dnia, gdy przybył w odwiedziny i macał, jak zwykle, bydło po grzbiecie, chcąc sprawdzić, czy jest tłuste, spostrzegł, że jeden z rozbójników z Mores pędzi na koniu razem ze swoim sługą. Rozbójnik pochodził z rodziny Magari, z ta­kich, co chodzili po owczarniach i mówili: „Musisz mi dać jałówkę." „Musisz mi dać barana, a jeśli nie, wybiję ci całe stado." „Musisz mi dać to, musisz mi dać tamto." Ehi Tak to się wówczas działo. Oj, działo.

— O! Jonbattil — powiedział rozbójnik. — Daj mi bara­na. Muszę zrobić dobry obiad. Jutro przychodzą do mnie ważni goście... Wiesz, jak jest!

— Baran mi potrzebny! Weź to jagnię — powiedział kum Jonbattista, nie chcąc sobie zrażać podobnych lu­dzi.

Wówczas rozbójnik zwierzył się swemu słudze z za­miaru dokonania zemsty: — Jutro o świcie, gdy on wróci do Baccattiny, przyjedziemy tu, zabijemy mu sługę i za­bierzemy barana i jagnięta.

Kum Jonbattista, który oddalił się nieco i przyglądał się z lubością swoim jagniętom, niczego nie słyszał. Ale do uszu sługi dotarł-wydany na niego wyrok.

— A więc, Jonbatti, wrócimy po jagnię innego dnia. Teraz jadę postarać się o barana.

— Dobrze! Dobrze!

Sługa kuma Jonbattisty zaczął płakać niespokojny o wła­sne życie.

— Dlaczego płaczesz? — zapytał kum Jonbattista. — Powiedz!

Sługa bał się mówip, płakał nadal, drżący i mocno prze­straszony.

— Mów, rozkazuję ci — nalegał jego pan.

Nie było wyjścia. Kum Jonbattista wyciągnął sztylet i przystawił mu go do brzucha.

— Jeśli nie powiesz, o co chodzi, zaraz cię zabiję. Mów i basta! Co znaczy twoje milczenie?

— Nie słyszeliście, co mówili?

— Nie

.

— Jutro rano zabiją mnie, zabiorą barana i resztę.

— Ach, więc to tak! Idź szybko do Siligo. Powiedz mo­jej żonie, żeby ci dała prochu, bo lis robi nam szkody.

Pragnąc ratować swoje życie, sługa gnany strachem przebył szybkp drogę do Siligo i zaraz wrócił.

— Pójdziesz do Baccattiny. Dziś w nocy ja tu zostanę —. powiedział kum Jonbattista.

Temu człowiekowi nie brakowało odwagi. Osłaniali się wzajemnie z kumem Giommarią, jak to było w zwy­czaju.

Wcześnie rano, przed świtem, pojawił się Magari ze swoim sługą. Zobaczywszy, że nie ma nikogo (kum Jon­battista ukrył się na odległość dogodną do strzału), roz­bójnik rozkazał słudze zabrać barana.

Kum Jonbattista, zamiast wypalić do sługi, strzelił do . Magariego, który czekał i, siedząc na koniu, przyglądał się, dopóki nie padł na ziemię martwy. Koń rzucił się do ucieczki. Sługa rozbójnika skoczył wówczas na kuma Jon- battistę, który zaczął uciekać: liczył już sobie niemało lat i być może obawiał się fizycznego starcia z młodym ., _ i silnym sługą z Mores. Znał doskonale teren i szybko dobiegł do bagna. Był właśnie przypływ. Wszedł w wodę, starając się ukryć. Uparty sługa ścigał go nadal. Prze­biegły kum Jonbattista zaczął krzyczeć z całych sił:

— o Giommaria Ledda! Poratuj mnie! Poratuj! Ratun- kuuuu!

Gdy sługa usłyszał imię Giommarii Leddy, odwrócił się i zaczął uciekać. Kum Jonbattista wykorzystał ten mo­ment. Wyskoczył błyskawicznie z bagna, załadował fuzję (była to fuzja ładowana w biegu, jednostrzałowa), wymie­rzył do sługi i rozstrzaskał mu kość ramienia.

— Jak widzisz, bano się kuma Giommarii. Z pewnością nie zasługiwał na koniec, jaki go spotkał.

— Dlaczego? W jaki sposób zginął?

— Przyjaciele zaprosili go do owczarni na strzyżenie owiec. Takiej prośby nigdy się nie odrzuca, postanowił więc przyjąć zaproszenie. Rodzina odradzała mu. Coś ta

m

On jednak nie lękał się samego diabła. W Paulubeddari zaufany sługa wraz z bratową perswadowali mu całą noc, żeby go odwieść od tego zamiaru. Dwie godziny przed świtem wyruszył w kierunku Corona Majore.

— Nie idźcie tam — mówiły kobiety czepiając się jego czarnej peleryny.

— Nie idźcie tam, zabiją was. Nie idźcie tam, zabiją was.

Był jednak uparty. Kobiety szły za nim ponad kilometr, aż do Riu Ruzzu. Później oddalił się i więcej nie wró­cił.

Do Corona Majore przybył niejaki Francesco Rassu z Thiesi, morderca opłacony przez kuma Antoniego Luisi z Banari, i udało mu się wkręcić do grona pasterzy strzy- żących owce. A ponieważ pieniądze zawsze zaślepiały wie­lu ludzi, postąpili w taki oto sposób: zaproponowali ku­mowi Giommarii, żeby zabijał jagnięta na obiad. Na ko­niec poprosili go, żeby przytrzymał na pieńku łeb jagnię­cia. Francesco Rassu, który trzymał w ręku siekierę, za­miast uderzyć jagnię, zadał mu cios w głowę. Kum Giom­maria padł martwy. Siligo pogrążyło się w wielkim bólu. Kum Giommaria był bardzo niewygodny dla paniczów z sąsiednich wiosek. Bronił słabych i poskramiał zachłan­ność bogatych.

— Czy karabinierzy aresztowali tych, którzy mordowali ludzi? Teraz, gdyby wydarzyło się coś podobnego, spraw­cy zostaliby ujęci. Jak to? Tyle trupów? A gdzie była sprawiedliwość?

— Mówiłem ci już o tym innym razem. Sprawiedliwość wówczas spała. Oczywiście istniała, ale życie toczyło się tak, jakby jej nie było. Bogaci, a nawet zwykli rozbójnicy kupowali ją za złoto i pieniądze. Sprawiedliwości broniły wówczas zrzeszenia strażników, którzy pilnowali bydła w różnych gminach za wynagrodzeniem, wspólnie z takimi ludźmi jak kum Giommaria, a nawet często z bandytami, którzy nimi zostali ze szczególnych powodów.

— Co to takiego te zrzeszenia?

— To była instytucja utworzona na żądanie ludu z

a

zgodą rządu. Składała się ze strażników, którzy mieli obowiązek pilnow-ać bydła w swojej gminie. W razie kra­dzieży pokrywali właścicielowi szkody. Eh, z pewnością przewinęli ci się przed oczami?

— Nie. Nigdy mi się to nie zdarzyło.

— Zobaczysz ich wcześniej czy później.

— A kto im dawał pieniądze?

— Każdy właściciel wpłacał im swoją dolę. Do nich na­leżało pilnowanie bydła.

Opowiadania te podniecały mnie i pobudzały moją fan­tazję. Często oczami wyobraźni widziałem kuma Giom- marię walczącego ze swymi wrogami. Don Peppe... kum Jonbattista... Wszyscy oni stali się moimi bohaterami. Ja, który nie umiałem czytać, utrwalałem w swej pamięci czyny tych wielkich ludzi, zdecydowanych na wszystko, ponieważ wszystkiemu potrafili stawić czoło. To byli pra­wdziwi mężczyźni i oni ustanawiali prawo dla męż­czyzn.

Ojciec nie bawił długo w Siligo. Jak przystało na praw­dziwego pasterza, nie poświęcał żonie zbyt wiele czasu. Załatwiwszy swoje sprawy, w ciągu czterech godzin był z powrotem. Mimo że zostawiał mnie z psem, obawiał się, że bandyci mogą nam ukraść stado.

Wielu pasterzy, którzy folgowali sobie we wsi przy własnych żonach, po powrocie spotykały gorzkie niespo­dzianki. Nie znajdowali owiec i często zdarzało się, że pa­stwiska wyżarły im stada z sąsiednich zagród.

Pewnego razu mnie również próbowali podejść bandyci. W okolicy było wielu takich jak ja pastuszków, którzy pod nieobecność ojca pilnowali owiec. Dlatego złodzieje zachowywali się podobnie, starając się oszukać chłopaków. Chodziło o to, żeby w jakiś sposób odwrócić uwagę dzie­cka od stada. Zwykle jeden z nich wchodził do. domu lub szedł tam, gdzie znajdował się pastuszek, a inni kradli bydło.

Pewnego dnia poięiwił się przed nasza chata iakiś chlo

-

pak. Słysząc szczekanie Rusigabedry, wyszedłem na dwór. Przybysz przypominał wyglądem jednego z myśliwych, którzy od czasu do czasu przemierzali zarośla.

— Widziałeś zające w tych okolicach? Cały ranek — ciągnął zagniewanym głosem, nie zostawiając mi czasu na odpowiedź — kręcą się wkoło i nie zdołałem wytropić ani jednego... Na pewno niedawno przeehodZili tędy inni myśliwi... Może ich widziałeś, wczoraj albo dziś rano?

— Nie. Często widzę, jak zające wyskakują zza krzaków. Przedwczoraj omal nie rozdeptałem jednego. Nieraz ucie­kają mi wprost spod nóg... Tylko że mój pies coraz wol­niej biega i nie może ich dogonić. Są zbyt szybkie. A poza tym, umykają zawsze w stronę wzgórza... Tylne nogi mają dłuższe i dlatego pod górę biegną szybciej niż na rów­ninie. Tam nikt ich nie dogoni... Jedynie krogulec może ich dopaść, o ile nie ukryją się w zaroślach czy w no­rach.

— A widziałeś, jak krogulec chwyta zające? — ciągnął odbijając piłkę w locie, aby odwrócić moją uwagę.

— Tak. Pewnego razu obaj z tatusiem byliśmy świad­kami, jak krogulec porwał na polu zająca. Widząc, że zbliżamy się niespodziewanie, próbował uciekać ze schwy­tanym przed chwilą łupem. Wzbił się do lotu, ale zając był duży i ciężki i wypadł mu z dzioba i ze szponów. Krogulec chcąc się ratować, musiał odfrunąć z niczym. Zająca zabraliśmy. Nie zdążył jeszcze wystygnąć... Był smaczny i pachnący.

Sztuczka udała się chłopakowi doskonale. Na szczęście Rusigabedra, przywiązany do drzewka na podwórku, nie przestawał szczekać, obrócony w kierunku stada. Począt­kowo myślałem, że chce, żebym go odwiązał. Spuściłem go z łańcucha na wolność. Ale naprawdę tylko pies zro­zumiał, co się działo W owczarni. Ujadając pomknął przez krzaki do stada, z pochylonym łbem i najeżoną ma grzbie­cie sierścią, jak kula wypuszczona z fuzji. Ze wściekłym warczeniem rzucił się na dwóch chłopaków, którzy kręcili się przy naszych owcach, i przepędził ich.

— Popatrz, co za ludzie. Chcieli ci ukraść owcę — po-

wiedział młody myśliwy. Po czym oddalił się udając, że idzie polować.

| Owce pasły się na moich oczach niezbyt daleko od cha­ty. Mogłem więc zobaczyć tych złodziejaszków, którzy zdemaskowani przez psa, nie ośmielili się już szukać łupu w „moim" stadzie i oddalili się znikając za dębami. Za­pewne zamierzali postarać się o owcę w jakiejś innej owczarni, której pilnował podobny do mnie pastuszek. Jednakże, na swoje nieszczęście, mógł on nie mieć takiego psa jak Rusigabedra.

Podohnych grabieży dokonywali zwykle słudzy, kar­mieni byle jak, przeważnie chlebem i wodą, czasem tylko serem, zupą i mlekiem. Pod nieobecność swego pana pró­bowali zaopatrywać się w coraz to innym sąsiedzkim stadzie i w ten sposób wzbogacać skąpe codzienne poży­wienie obfitymi kąskami pieczonego mięsa. Musieli jednak działać z wielką ostrożnością. Nie mogli dopuścić do tego, żeby ich wykryto. Rzuciłoby to złe światło na hoiior ich pana i świadczyłoby nieodparcie, że ich źle żywi. Często nienaganne zachowanie sług zapewniało chlebodawcy spo­łeczny prestiż, pod którego „przykrywką" on sam doko­nywał niekiedy grabieży. Poza tym pracodawca zwalniał i wyganiał przyłapanych na gorącym uczynku pasterzy.

To wydarzenie wstrząsnęło mną. Gdy młody „myśliwy" zniknął w krzakach, zapragnąłem towarzystwa i zawoła­łem psa, który szybko przybiegł i zaczął mnie lizać po rękach. Skoczył mi na piersi. Stając na tylnych łapach, przednimi objął mnie i uścisnął. Lizał mnie po twarzy i uszach na znak zadowolenia. Nie zdołałem jednak utrzy­mać się na nogach pod jego ciężarem. Skacząc, przewrócił mnie na trawę.

Poszliśmy razem na obchód pola. Rusigabedra węszył po ścieżkach i wilgotnych krzakach. Szedłem za nim. Od czasu do czasu pokrzykiwałem w bezkresnej i przeraźli­wej ciszy lasu. Moje pokrzykiwania i pogwizdywania za­chęcały psa do wypędzania lisów z nor, parowów i zarośli. Balem się wówczas tej ciszy i cłjoć mój krzyk, który ją przerywał, wynikał ze strachu, dodawał mi jednak odwagi

.

Strach, który budziła we mnie cisza, sprawia£\że krzy­czałem, dzięki czemu rodziło się we mnie uczucie odwagi i pomagało mi przezwyciężyć tę niezmiernie monotonną grozę.

Teraz wiem już z doświadczenia, że podobnie zachowują się zwierzęta, gdy zagubią się w krzakach biegnąc za pa­nem. Tak na przykład zachowywał się jeden mój szcze­niak, gdy ginął za moimi plecami w jakimś porośniętym krzakami wąwozie.

Kiedy zatopiony w wysokiej trawie i gałęziach nie mógł mnie dojrzeć i słyszał jedynie moje nawoływania, zbliżał się w kierunku, skąd dochodził mój głos, i wył dla doda­nia sobie odwagi. Postępowałem zupełnie tak samo, gdy zostawałem sam z Rusigabedrą.

W pewnej chwili ta ponura i nieprzenikniona cisza zni­kła jak pod wpływem czarów. Z dala dochodziły donośne, wiosenne porykiwania naszego osła. Rusigabedra natych­miast mnie zostawił i wybiegł wierny na spotkanie pana, który wracał z zapasami żywności. Poszedłem w stronę chaty i czekałem, aż wynurzywszy się zza krzaków, poja­wi się na tle drzew ojciec, ściskając, jak zwykle, nogami boki osła.

Wyprzedzał go Rusigabedra. Przybiegł do mnie na po­dwórko przed chatę. Lizał mnie po rękach, okazując wi­doczną radość z powrotu mego ojca, który przywiózł żyw­ność w tym samym co zwykle worku. Djmagił się w ten sposób, żebym ja także dzielił z nim jego zadowolenie. Skakał wesoło i lizał mnie po rękach, jakby chciał powie­dzieć, że razem powinniśmy się cieszyć z przyjazdu tatu­sia, naszego pana, i z przywiezionego chleba.

Kiedy już mogłem go usłyszeć, pytał, siedząc jeszcze w siodle: — Jak było dzisiaj? Wszystko dobrze?

Wówczas powiedziałem mu, co się wydarzyło, a on bar­dzo zaniepokojony przypomniał mi, że jego lekcje okazały się przydatne.

Nadszedł luty i zima szalała śniegiem i mrozem. Kum Juanne nie przychodził tak często jak w grudniu albo w styczniu. Był chory. Cierpiał na reumatyzm. Jedynym moim towarzyszem był porywisty wiatr. W nocy siedzibą była mi chata, zbudowana w stylu nuragów wystawiona azy lepiej od nas i posiada węch, który pozwala mu wy­kryć to, czego nie widzi.

— Kum Juanne mówił mi, że strażnicy pilnują bydła, to dlaczego bandyci nie boją się pokazywać tak jawnie?

— Po pierwsze, nie wszystkie wioski posiadają strażni­ków. Siligo ich nie ma. Zależy to od zarządu gminy. Po drugie, bandyci nie boją się strażników. Po trzecie, byli to zapewne pasterze z naszego sąsiedztwa, którzy chcieli zdo­być owcę, żeby ją sobie upiec. Chlebodawcy morzą ich głodem. Ale ty powinieneś być zawsze czujny. Musisz ciągle pokrzykiwać, żeby wszyscy słyszeli, że nasza ow­czarnia nie jest opuszczona.

— Niedawno przechodził wuj Salvatore. Powiedział mi, że w nocy ukradli mu całe stado. Pasterza, który je pil­nował, związali kolczastym drutem. Znaleziono go w kącie owczarni dziś rano, gdy słońce wzeszło już wysoko; Był cały okryty szronem i skostniały z zimna.

— Słyszałem już o tym. Trzeba być czujnym, oj trzeba! Czułem się spokojniejszy wieczorem, gdy tatuś wracał

ze wsi, nawet jeśli musiałem ulegać kaprysom owiec i iść za nimi tam, gdzie rosła lepsza trawa lub były słodsze żołędzie. Pracował przy gaju oliwnym, gdzie kopał ziemię, przewracał skiby i wyrywał chwasty i krzaki.

Często, nie zwracając nawet specjalnie uwagi, słyszałem z daleka odgłosy jego zawziętej pracy: rytmiczne uderza­nie motyki wbijanej w twardą ziemię, a przede wszystkim znajome zgrzyty przy kopaniu, kiedy nieopatrznie uderzy się motyką w Ukryty kamień albo gdy się ją czyści, trąc jej wewnętrzną stroną o pierwszy lepszy głaz

.

na wszystkie wiatry, które wdzierały się doSjej wnętrza przez szpary w murze. Moja bliska sercu chatiknie zdo­łała jednak uchronić mnie przed lodowatym wichrem,, któ­ry wiał, hucząc całymi nocami, jakby groził, że pócjvi^e jej słomiany dach i uniesie ze sobą. Często budziłem się z zimna, mimo że polano nieustannie się tliło. Wydawało mi się, że w jego drżącym świetle tańczą narzędzia, które za dnia towarzyszyły nam w pracy.

Z nadejściem pierwszych okrutnych chłodów, jakie przyniósł ze sobą luty, nabawiłem się strasznego przezię­bienia. Spalała mnie gorączka. Ojciec pozostawił mnie przez kilka dni na słomianym sienniku, gdzie leżałem po­walony chorobą, z brzuchem rozpalonym jak ogień. Ocze­kiwał poprawy po zastosowanych przez siebie lekach, któ­rymi wyleczył mnie jesienią ubiegłego roku. Wtedy także stosował znane mu metody: gorące mleko z cukrem, trochę chininy. Ale jego zdaniem, najlepszym lekarstwem była rozpalona cegła, owinięta w papier i szmaty, którą przy­kładał mi do obolałego brzucha. Mama, pozostająca na wsi, martwiła się o mnie, on jednak był przekonany, że mnie wyleczy, podobnie jak mu się to udało--jesienią. W Siligo stara kuma Fiorentina zażegnywała moją choro­bę, jak to czyniła już wielokrotnie w przeszłości, wypo­wiadając zaklęcia przeciwko rzuconemu na mnie urokowi, tatuś zaś przywiózł amulety i przyczepił je do mego ubra­nia. Niestety, ani filozoficzny kamień tatusia, ani amulety nie zdołały mnie wyleczyć z zapalenia oskrzeli. Oddycha­jąc, wydawałem ochrypłe dźwięki świadczące o silnym przeziębieniu. Pociłem się od gorącej cegły, ale tempera­tura nie spadała. Głowa mi pękała, a krew w żyłach wezbrała niczym woda w potoku w czasie gwałtownej ulewy. Gdy pod koniec tygodnia tatuś przekonał się, że stosowane przez niego środki nie przynoszą poprawy, po­stanowił zawieźć mnie do Siligo.

Pewnego wieczoru, po wydojeniu owiec, okręcił mnie w przechodzone marynarki i łachmany, w których spędzi­łem tyle zimowych dni, posadził na ośle i wyruszyliśmy w drogę do Siligo

.

mnie do nich. Moją ciekawość podniecały jedynie cisza pól i odkrywanie tajników przyrody. Chciałem wrócić do nich jak najprędzej.

Miałem szczęście. Pokonałem gorączkę i szczęśliwie prze­brnąłem przez pierwszy rok oderwania od domu. Wielu pastuszków nie zdołało tego przeżyć. Moi rówieśnicy ginęli jak jagnięta, które przyszły na świat w mroźną zimową noc, a pasterze nie nauczyli ich ssać, kiedy wyszły z łona matki. Pierwszy rok wypasu owiec stanowił okres praw­dziwej próby. Kto go przetrwał, mógł żywić nadzieję, że nie umrze w dzieciństwie.

Tym razem moje pragnienie powrotu do przyrody zbie­gło się z wolą ojca. Wyznaję, że nie mogłem doczekać się chwili, kiedy do niej wrócę. Przywiązałem się do wszyst­kiego, co tam zostawiłem. Nauczyłem się czuć i rozumieć jej ciszę, która rok temu napawała mnie lękiem. Nie było na ziemi niczego droższego i milszego od naszych pól z drzewami i pagórkami, Rusigabedrą i owcami. Teraz stanowiłem część naszego pola. Odrodziłem się wraz z nim. Wszedłem w świat zwierząt, minerałów i roślin, wyro­słem w nim i nie mogłem już poza nim istnieć. Głęboka cisza lasów i łąk, przerywana zimą jedynie podmuchami wiatru, piorunami czy burzą, a wiosną śpiewem ptaków, nie wydawała mi się już niema. Ciągle się w nią wsłu­chując, nauczyłem się ją rozumieć. Przemówiła do mnie swym tajemniczym językiem. Dlatego miałem wrażenie, że wszystko żyje, mówi i pozostaje w ciągłym ruchu. Zna­łem ten świat, czułem się z nim związany uczuciowo i w swej fantazji mogłem się z nim porozumiewać. Działo się tak, jakbym znał prawie wszystkie dialekty przyrody i mówił nimi tak biegle, że samotny mogłem w głębokiej ciszy nawiązać z nią kontakt. Były to jedyne rozmowy, jakie wówczas prowadziłem.

Z tą chwilą wykład mego ojca o naturalnej matematyce stał się czymś normalnym i spontanicznym. Wzorem sta­rych pasterzy, nie tylko nauczyłem się nazw poszczegól­nych miejsc na naszym polu, ale poszedłem ich ślade

m

dalej i nawet nie zdając sobie z tego sprawy, ja takie nadawałem nazwy naturze.

Każde drzewo, krzak, owca, każde miejsce lub ukształ­towanie terenu na naszym polu i otaczających nas górach otrzymywało ode mnie zdrobniałe, podyktowane uczuciem imię. Ukrywałem je potajemnie w ciszy, w jakiej każda rzecz przemawiała do mnie na swój sposób i była jak żywa.

W mojej fantazji przenosiłem nazwy rzeczy i osób, spo­tkanych w czasie krótkiego dzieciństwa w Siligo, na ota­czającą mnie rzeczywistość. Czyniłem tak, kiedy obserwo­wałem ją z chaty albo wtedy, kiedy podążałem do lasu.

Całą istniejącą wokół mnie przyrodę, od drzew po szczy­ty górskie, od skał po pieczary, od owiec do innych zwie­rząt, przyrównywałem do osób lub rzeozy, które miałem okazję już gdzieś zobaczyć. W tym osamotnionym życiu przyroda stanowiła dla mnie nieokreślone „ty", jedyne przyjacielskie „ty", z którym mogłem porozumiewać się bez wstydu i lęku. Każdy element otaczającej mnie rze­czywistości kojarzył mi się z nazwą, która go ożywiała i sprawiała, że przemawiał do mnie swym własnym języ­kiem. Górę widniejącą w dali nad skałami nazwałem ku­mem Puli nar im (stary pasterz z sąsiedztwa, którego zoba­czyłem przypadkiem, gdy poił owce). Pochyłe drzewo na naszym polu było teraz dla mnie Su Gobbe (biedny gar­bus, znany mi jeszcze z Siligo, kaleka od dziecka, kiedy to baran wziął go na rogi). Ta intymna rozmowa, jaką prowadziłem z przyrodą, w gruncie rzeczy była milcze­niem, ale dla mnie stała się czymś bliskim i naturalnym, jakby milczeniem była rzeczywistość, a rzeczy jej słowa­mi. Podobnie, rozmawiając z ojcem, posługiwałem się na­zwami i obrazami, jakie sobie w tej ciszy wymyśliłem. Zwierzętom i rzeczom nadawałem imiona, które odpowia­dały skojarzeniom, jakie nasuwały mi się, kiedy na nie patrzyłem.

Ojciec, Toamawiając u mną, wchodził bez trudu w świat mojej twórczej fantazji. Nie zapojnnial je^s&za swego sa­motnego dzieciństwa, które przeżył w tych samych co ja miejscach i w podobnych warunkach. Być może on także Ijnadawał imiona rzeczom, które ciągle oglądał, wsłuchując się w ich milczenie. Łatwość, z jaką zapamiętywał naiw­nie wymyślone przeze mnie nazwy, oraz sposób, w jaki je później stosował w rozmowie ze mną, świadczyły o tym, że jego dzieciństwo było podobne do mojego i pozostawiło trwałe ślady w jego wewnętrznym świecie i sposobie my­ślenia doświadczonego pasterza.

Ozęsto wygłaszałem monologi. Pozostając w samotności spostrzegłem, że im więcej rozmawiałem sam ze sobą albo w milczeniu porozumiewałem się z przyrodą, słowa coraz bardziej traciły na znaczeniu. Języka i krtani, oddechu i strun głosowych używałem po to tylko, żeby krzykiem i wrzaskiem odstraszyć lisy. Dlatego też, jeśli niespodzie­wanie musiałem porozumiewać się z ojcem w „cywilizo­wanym języku" albo, co gorsza, rozmawiać z kimś innym, ozułem się bardzo zakłopotany. Nie odzywałem się prawie nigdy. I choć w sąsiedztwie były inne chaty i inne ow­czarnie, a w nich pastuszkowie, to jednak nie mogłem do nich ohodzić. Przeszkadzał mi w tym ojciec. Zabraniała tradycja. Ojcowie nie pozwalali, żeby ich synowie spoty­kali się ze sobą. Obawiali się, że przejmą od siebie wady i, zajmując się zabawą, pozostawią stado nie strzeżone.

Zdarzało się czasami, że my pastuszkowie spotykaliśmy się potajemnie. Jednakże gdy rozwśoiekleni ojcowie do­wiadywali się o tym przypadkowo, nie szczędzili nam ra­zów. Dlatego lęk kazał nam siebie unikać. Gdy niespodzie­wanie jeden natknął,się na drugiego, rzucał się do uciecz­ki, przemykając chyłkiem wzdłuż granicznych murów.

Obawę przed takim spotkaniem wzmagało również i to, że sąsiadujący ze sobą pasterze prawie nigdy nie żywili do siebie przyjaznych uczuć. Byli powaśnieni z różnych powodów. Zwykle główną przyczyną wzajemnej do siebie niechęci było to, że często owce z jednej owczarni wycho­dziły poza obręb właąnego pastwiska i dostawały się na cudze. Nie chcąc narazić się dorosłym, mali nie powinn

i

sią byli nawet domyślać istnienia sąsiednich owczarni, a jeśli już o nich wiedzieli, powinni je traktować jako za­rzewie wrogości.

Latem następowała pewna zmiana. Na pola wychodziły ekipy do walki z komarami, spryskujące płynem DDT bagna, kanały, domy i owczarnie.

Nie zmienialiśmy w lecie pastwiska naszemu stadu, po­zostawaliśmy woiąż w Baddevrustanie, mogłem więc ob­serwować tych dziwnych przybyszów, ich samochody i na­rzędzia, jakich używali do dezynfekcji i wykrywania w bagnach złośliwych komarów.

Istniał jednak powód, który sprawiał, że latem sytuacja ulegała zmianie.

Nasze pole, podobnie jak całą okolicę, pokrywała wów­czas szarańcza. Zalewając łąki i uprawną ziemię, wdzie­rała się wszędzie, niczym rzeka, której nie można zatrzy­mać. W pierwszym okresie mego wiejskiego życia nie ist­niały przeciwko tej pladze środki zapobiegawcze. W mojej szczęśliwej niewiedzy ta inwazja, która dla wszystkich oznaczała głód i pomór, dla mnie stanowiła okazję do za­bawy i zetknięcia się z ludźmi.

Nie można było chodzić po drogach i ścieżkach. Dosłow­nie zasypywały je stosy szarańczy: prawdziwa warstwa piasku albo żwirowatego pyłu. W pewnych godzinach, o ściśle określonej porze, zaczynało się widowisko, które mnie porywało. Niebo zmieniało kolor. Z lazurowego sta­wało się matowe, zadymione. Horyzont zaciemniała dziw­na mgła. Zachodziły zmiany w atmosferze, a chmury sza­rańczy gromadziły się na pogodnym niebie. Wybuchała nagle najstraszniejsza z burz, bez grzmotów i błyskawic. Szarańcza spadała z góry miiiadami. Następowało zaćmie­nie słońca i przez dwie lub trzy godziny nie było nic wi­dać, zupełnie tak, jakby je przesłaniał dym szalejącego pożaru. Wielu pasterzy przywiązywało do drzew albo do kłosów pszenicy amulety, żeby zażegnać szarańczę, ale nie odnosiło to żadnego skutku.

Wypoczywając w południe w cieniu dębu, wśród owiec, zabawiałem się obserwacją tej niszczycielskiej fali, która spadała w środku lata pod promieniami słońca. Ze wzro­kiem utkwionym w jakiegoś szarańczaka śledziłem go do chwili, aż wylądował na ziemi. Podobnie czyniłem zimą, kiedy patrząc przez okno domu w Siligo, często rozkoszo­wałem się śniegiem. Wyznaczałem sobie wzrokiem punkt na ziemi albo na dachówce sąsiedniego domu. Oczekiwa­łem niespokojnie, aż przysypią go płatki śniegu, którymi dla zabawy kręcił wiatr.

W takd więc sposób spędzałem porę południa, patrząc na kamienie i krzaki, kiedy z nieba spadała na nie sza­rańcza. Śledziłem ich powolne znikanie, .jak wtedy, kiedy zimą okrywały je śnieg. Jednakże owady spadały całymi gronami, gęstsze i szybsze od śniegu, ale podobnie jak on zmieniały wygląd dolin i ziemi, okrywając wszystko swą jednaką szatą. Zapełniały bruzdy i rowy wirującym, nie dającym się powstrzymać gradem. Jedyna różnica, jaka mnie uderzała, polegała na tym, że płaszcz śnieżny był nieruchomy ć błyszczący bielą, podczas gdy ten, utworzo­ny przez szarańczę, falował jak pola pszenicznych kłosów pod podmuchem wiatru, zgodnie z gwałtownym ruchem żarłocznych owadów. Ziemia wprawiona została w wir, w taniec. Zupełnie tak, jakby pokrywał ją ożywiony śnieg, który poruszał się i przesuwał w wygłodniałym tańcu.

W pierwszym dniu, kiedy wszystko pokrywała szarań­cza i nie było widać krzaków ani kamieni, pole przypomi­nało dywan. W dwa lub trzy dni później z tego żarłoczne­go płaszcza zaczęły wystawać gołe kamienie i poogryzane krzaki — pozostałości strasznego pożaru lub żarłocznego biwaku. Po tygodniu płaszcz ten stopniowo się osuwał, zapadał, tworząc olbrzymie, sąsiadujące ze sobą place. Wydawało się, że pole jest zaorane, gotowe do siewu. Wi­dać było jedynie ziemię pokrytą kurzem i doszczętnie ogo­łoconą jak zabronowany ugór.

W końcu zmieniły również wygląd krzaki jeżyn i drze­wa korkowe, skały i mury. Tak więc i głazy mogły zmie­nić swoje „okrycie" j zgolić §.obję ,jbrodę". Mech, który

przedtem je porastał, został całkowicie wyżarty. Drzewa korkowe, odcinające ae swymi czerwanokrwistymi pi>iami (niemal jakby miały świadczyć o cierpieniu i -nędzy śro­dowiska), podobnie jak wszystkie drzewa, nosiły na swej korze rany powstałe w wyniku tego szerzącego się głodu. W istocie szarańczaki pożerały wszystko: nie pomijały tru­jących traw ani roślin. Dokonywały całkowitego spusto­szenia. Wszystko zostawało oczyszczone w wyniku tej wi­zyty głodu.

Szał był proporcjonalny do temperatury powietrza. Pro­ces niszczenia ustępował dopiero o zmierzchu, choć nie ustawał głód. Wieczorny chłód i wiatr utrudniały ruch szarańczakom i sprawiały, że skrzydła ich drętwiały, od­bierając im siły do jedzenia. Całą noc pozostawały zwalo­ne na siebie, w ciszy, nieruchome, do późnego ranka.

O świcie, zwłaszcza kiedy ustępowała rosa, ich masa wydawała się nieruchoma. A gdy przypadkiem nabrałem jej w garść, widziałem, że szarańczaki z trudem poruszają łapkami i pyszczkiem.

W tym czasie świnie z każdej zagrody (a także psy, lisy i drapieżniki) wychodziły żywić się szarańczą. Rano w cią­gu dwóch godzin, nie narażając się na bieganie i zmęcze­nie, szybko zaspokajały głód, jakby piły szarańczę z zie­mi. Nie musiały uciekać się do polowania. Ale i w upalne godziny, gdy odczuwały głód (ich właściciele nie mieli zbyt dużo paszy), też wychodziły na żer. Zawierzały swe­mu instynktowi. Teraz nie było łatwo chwytać szarańczę. Udawało się to jedynie zręczniejszym i szybszym zwie­rzętom. Biegały na oślep. Leciały naprzód bez konkretne­go kierunku i celu, z pyskiem otwartym jak z pułapką. Pędzące świnie zmuszały owady, by podrywały się do lo­tu, i wtedy wpadały często w ich wygłodzone pyski, które mechanicznie poruszały się w nieustającym rytmie. Otwie­rały się i zamykały, żeby połknąć szarańczę, która niefor­tunnie w nie wpadła, lub też czatowały i polowały na nią.

W ten sposób dziwną igraszką losu, mimo braku paszy w tamtych czasach, przynajmniej w lecie pasterze mieli tłuste świnie. Oczywiście, z innymi zwierzętami był pro

-

blem. .Owce z trudem dźwigały swoje szkielety owinięte w wyleniała skórę, pasąc się na skrawkach miedzy ocala­łych przed żarłocznymi owadami, jakby zapomniały lub może nie chciały niszczyć granicznego pasa. Często wi­działem, jak nasze owce wdrapywały się i padały na wzgórzach, gdzie zazwyozaj szarańcza nie docierała. Śmier­telny głód powodował, że z trawożernych owce stawały się stopniowo owadożerne. Była to prawdziwa tragedia, która zmieniała ich właściwą naturę. Często widywałem, jak Pacifico objadał się szarańczą zmieszaną z niewielką ilością siana zmiękczonego poranną rosą. Silne wrażenie sprawiał widok owiec walczących z bezlitosnym głodem. Ze łbem spuszczonym nisko, wiedząc już, że nie znajdą w polu nic innego, pochłaniały to ruchome pastwisko owadów, ten letni śnieg okrutny i żarłoczny. A kiedy go przeżuwały, wydawało się, że rzucają wyzwanie samej na­turze, jakby mówiły do szarańczy: — Ty mi zjadasz tra­wę, a ja zjadam ciebie.

Głód doprowadzał ludzi do rozpaczy, a elementarne środki zaradcze skierowane przeciwko tej pladze nie od­nosiły skutku. Ogrodnicy otaczali ogrody pochodniami z gałęzi przetykanych słomą lub sianem i powoli je palili. Dym był dość skutecznym środkiem. Ale tam, gdzie znaj­dowało się bydło, nie można było stosować tego systemu. Pozostawała jedynie siła fizyczna. Rano, korzystając z te­go, że szarańcza była bezwładna i zalegała pola, również L pasterze wychodzili na polowanie, naśladując świnie.

Zaopatrzeni w duże płachty, zużyte worki i miotły z wrzosu, przypuszczali atak na pola, aby zwalczać wroga. Rozwijali płachty. Wymachiwali miotłami, krzyczeli i zwi­jali się jak w ukropie. Szurając nogami, czyniąc zamęt, napędzali szarańczę, która przesuwała się wolno, unosząc się niepewnie, niemrawo. Gdy płachty już się zapełniły, brali je za rogi, zwijali, zsypywali owady do worków, za­wiązywali, załadowywali na osły i dostarczali do odpo­wiednich gmin. Chcąc zachęcić ludzi do polowania, gmin-

na administracja wynagradzała „myśliwych" od ilości do­starczonych kilogramów. W te smutne po ramki można było oglądać woiąż to samo widowisko: świnie, psy i wiele innych zwierząt, zaskrońce, wrony i lisy uganiające za szarańczą.

Walka pasterzy z plagą wyglądała nie mniej żałośnie. Współzawodniczyli w polowaniu z zaskrońcami i wronami. Napełniali i wiązali worki tragicznie wypchane szarańczą. Te same worki, które przez tyle lat napełniali pszenicą i owsem. Wszyscy byli pochłonięci polowaniem, worki ustawiali za sobą niczym snopki na pszenicznych ścierni­skach, tym razem zżętych i omłóconych przez owady. Drogi ożywiały się od wędrujących osłów, dźwigających bez przerwy do gmin pełne worki. Ten wysiłek nie przy­nosił większego pożytku. Szturm, jaki na pola przypusz­czały świnie i inne zwierzęta, naśladowany niejako przez pasterzy, nie rozwiązywał niczego. Wyglądało to tak, jak­by ktoś wybrał z morza wiadro wody. Szarańcza rozmna­żała się w przerażającym tempie. Ziemia wylęgała ją wszędzie. Z dnia na dzień, pod działaniem słońca, otwie­rały się tysiące jaj. Cała ziemia wydawała się olbrzymim potokiem szarańczy. Od wewnątrz wprawiały ją w wir pękające jaja, a z zewnątrz bombardowana była przez owady, które w upalną porę spadały na nią jak grad. I jak w czasie burzy ziemia tryska wodą, choć wali na nią ule­wa z nieba, tak teraz płynęła szarańczą. W ten sposób pasterze, nie zdając sobie z tego sprawy, mieli do czynie­nia nie z bagnem, ale z morzem szarańczy. W swym upo­rze i wściekłości pragnęli je osuszyć wiadrami, wylewając ich zawartość do tego samego morza.

Pasterze zamartwiali się coraz bardziej. Nie wiedziano, co robić. Uciekano się do egzorcyzmów. Staruszki wymyś­lały dla poszczególnych pól zaklęcia przeciwko urokowi, a wiele amuletów rozmieszczano na polach lub rozwiesza­no na drzewach, jak w wypadku każdego innego nieszczę­ścia. Szarańcza podważyła dawne przesądy, szła naprzód mimo zaklęć i odozynań i niszczyła wszystko, a często dochodziło nawet do tego, że zjadała amulety rozwieszo

-

ne w zbożu lub w winnicy, jakby chciała wykazać, że jest ponad tę wszystko. W dni odpustów w różnych parafiach proboszcz modlił sią, nakłaniając wiernych, by czynili tak samo.

Co gorliwsi sprowadzali wielokrotnie księdza na pastwi­ska lub zasiane pola. Proboszcz, zawsze gotowy spełnić prośby wiernych, nie kazał na siebie czekać. Kierował się z orszakiem w stronę lasów i pól. Procesja zatrzymywała się przy zasiewach lub przy pastwisku. Wszyscy zaczynali się modlić ze skupieniem w oczach i z rękami wzniesio­nymi do nieba, a na ziemi pasła się szarańcza.

Dziewczyny i ministranci śpiewali pieśni okolicznościo­we wspomagani przez żony i siostry właścicieli. Pro­boszcz tradycyjnym gestem nawoływał wszystkich do ci­szy. Wymawiał błagalne prośby po łacinie, wzmacniając ich znaczenie święconą wodą. Na zakończenie ministranci mieli za zadanie zebrać dla niego i dla parafii dary od pasterza lub rolnika, który prosił o błogosławieństwo. A później w drogę do następnego pola.

Opowiadają, że w jednej z sąsiednich wiosek na Św. Nar­cyza, po procesji we wsi, wierni ponieśli wizerunek swo­jego patrona na pobliskie pola. Po rytualnych modlitwach i należnym błogosławieństwie, pozostawili go na wzgórzu dla przepędzenia szarańczy. Wzgórze dominowało nad ?yz- ną i urodzajną pszeniczną doliną. Proboszcz pobłogosławił dolinę, udzielając któregoś z rzędu błogosławieństwa- Ob­ficie pokropił ją święconą wodą, 9; następnie na czele orszaku wyruszył na wieś. Dzień był upalny. Wczesnym popołudniem szarańcza spadła gradem na polanę i drew­niany wizerunek świętego. Po dwóch dniach przybyli wierni, by odnieść figurę do kościoła. Spostrzegli z wiel­kim zdziwieniem, że świętemu brakowało jednej ręki i że cały był poogryzany.

W końcu podjęto skuteczniejsze i lepiej pomyślane środ­ki. Gminne administracje zaangażowały specjalne ekipy do walki z szarańczą, które latem wychodziły na pola. Jednakże ich interwencja, chociaż następowała niezwłocz­nie, okazywała się nieskuteczna od samego początku. Cho

-

dziło bowiem o działanie o ograniczonym zasiągu, podob­nie jak w przypadku płacht używanycn przez pasterzy. Te ekipy zostały wyposażone w benzynowe miotacze płomie­ni, które stosowano w miejscach, gdzie gromadziła się szarańcza. Ale jaja, jakie nosiła i żywiła ziemia, były nieprzebrane, i mimo że pola zostały zamienione w czarne place i pokryte palącymi się 9tosami, następnego dnia za­pełniały się nowymi, jeszcze bardziej wygłodzonymi owa­dami, które przyfruwały lub też wylęgały się z ziemi.

Podobnie przedstawiała się sytuacja z „zatrutymi otrę­bami", które pasterze mieli rozsypywać na własnym polu. Tu także chodaiło o działanie o charakterze zlokalizowa­nym. Zdarzało się, że wyczerpywała się benzyna, kończyły się zatrute otręby, a szarańczy ciągle przybywało niczym za sprawą ozarów. Spadała z nieba lub wylęgała się z zie­mi z ubiegłorocznych jaj.

Jej cykl biologiczny trwał od maja do lipca. W tym okresie dokonywała całkowitego spustoszenia! W ciągu ostatnich dni swego życia składała jaja w ziemi, którą dosłownie dziurawiła swoim zaostrzonym odwłokiem, żeby je w niej umieścić, nbserwowałem tę operację z zacieka­wieniem. Samioa ustawiała się w twardym i możliwie so­lidnym miejscu. Wyostrzonym odwłokiem powoli próbo­wała zrobić szczelinę, silnie opierając się na łapkach. Gdy tylko skierowała odwłok ku ziemi, cztery samce ustawiały się po jej bokach i podtrzymywały ją prosto, kierując i popychając ją do dołu tak, by ogon wszedł jak najgłę­biej w ziemię. Tak podtrzymywana, z odwłokiem wydłu­żonym z wysiłku i do połowy wetkniętym w ziemię, wy­dzielała soki i wkrótce budowała rodzaj kapsułki, niedo­stępnej dla zimnej wody i chłodu, i składała w niej jaja, nie ruszając się wcale. Po operacji szarańczaki, które mia­ły jedynie za zadanie popychać i podtrzymywać samicę podczas składania jaj, oddalały się pojedynczo, pozosta­wiając ją, aby wypełniła do końca swój obowiązek.

Wzdłuż ścieżek, które przemierzałem idąc za stadem w gęstej chmurze kurzu, mogłem obserwować ostatnią operację, jaką wykonywały przed śmiercią grupy szarań

-

Dopiero w czterdziestym szóstym roku zastosowano sku­teczniejszą operację polegającą na okresowym i rotacyj­nym skrapianiu pastwisk arszeniklem. Zatruwano je wie­lokrotnie, kolejno, jedno po drugim, pnzysiółek po przy­siółku. Działano w tern sposób na obszarrze całej gminy, aby pasterze mogli wyżywić własne stada, nie narażając ich na niebezpieczeństwo zatrucia. Po drobnym deszczu lub po upływie pewnego czasu, zamknięte pastwiska zno­wu nadawały się do wypasania. Trucizna była bardzo sil­na. Straszna. Żaden szarańczak, który znalazł się na polu, przyfrunął na nie lub wylągł się z kapsułki, nie mógł przeżyć. Wreszcie pola zmieniały stopniowo wygląd, jakby pokrywały się śniegiem czerwonego wulkanicznego koloru. Był to „śnieg" martwej, spalonej przez arszenik szarańczy. Nie falował i nie igrał już z ziemią w orgii żarłocznego tańca.

Nawiązałem znajomości z członkami tych brygad. Pra­wie wszyscy pochodzili z Siligo, a niektórzy z nich byli moimi kuzynami. Jednakże nie mogłem się cieszyć ich przelotnym i przejściowym towarzystwem. Na skutek wie­loletniej samotności stałem się bardzo nieśmiały wobec innych. Jedynie z daleka, a często ukrywając się w krza­kach, żeby nie być zauważonym, obserwowałem ich za­chowanie i pracę oraz przysłuchiwałem się żartom.

Mimo że byłem zawsze od nich daleko i przypatrywałem

czy. Po dwóch stronach ścieżki lub innego przejścia tych pięcioosobowych grupek było pełno jak okiem sięgnąć.

Czasami wybierałem sobie którąś z nich, żeby zobaczyć, co sdę z nią stanie po upływie dwóch lub trzech godzin. Kiedy ponownie tamtędy przechodziłem, stwierdzałem, że odwłok samicy, starannie podtrzymywanej przez czterech jej towarzyszy, zagłębiał się coraz bardziej w ziemię. Czę­sto zauważałem, że grupka już się rozwiązała. Czasami zabawiałem się, kopiąc ziemię, żeby wydobyć kapsułkę z jajkami, lub też rozgniatałem nogą te działające grupki, dopóki się nie zmęczyłem

.

się im na odległość, zdołałem się czegoś nauczyć. Pozosta­jąc sam, starałem się ich naśladować. Gdy minął okres walki z szarańczą, moje życie stało się znów takie jak dawniej. Zamknąłem się ponownie w ciszy.

Kiedy przechodził jakiś myśliwy, usiłowałem zniknąć za wszelką cenę. Jeśli nie miałem na to czasu, zagłębiałem się w zarośla, pochylałem za głazami lub za stosami ka­mieni czy też kryłem się we wgłębieniu dębu. Często na­rażałem się na niebezpieczeństwo, że psy wezmą mnie za dziką zwierzynę. Nie mogłem jednak zachowywać się ina­czej. Nie byłem w stanie z nikim rozmawiać. Wstydziłem się ludzi i lękałem się ich. Znałem jedynie owce, nasze pole i jego milczenie, które w swojej tajemnej mowie nie mogło kpić sobie ani żartować ze mnie, jak to często robili znający dobrze mój los bogaci myśliwi, przed któ­rymi nie udało mi się w porę uciec.

Po skończeniu siedmiu lat i niemal po dwóch latach spędzonych wśród owiec, w moim życiu dokonała się re­wolucja. Mogłem już, gdy ktoś posadził mnie na osła, utrzymać się na nim o własnych siłach. Potrafiłem też samodzielnie trafić z Baddevrustany do Siligo.

Ojciec mógł już podjąć ryzyko wysyłania mnie samego z mlekiem do mleczarni. Było to dla mnie duże osiągnię­cie. Dawało mi okazję do częstych kontaktów z rodzeń­stwem i matką. Przynajmniej przez kilka godzin mogłem się cieszyć ich towarzystwem, zjeść gorący posiłek przy stole. Ojciec również był zadowolony i dumny z mojego wyczynu. Miał on dla niego ogromne znaczenie. Mógł pracować przez cały dzień w gaju oliwnym, czego gorąco pragnął. Oczywiście uprzednio musiał wydoić owce, po­sadzić mnie na osła i wyprawić w drogę do Siligo.

Pamiętam doskonale ów wielki dzień. Rano, gdy osioł został już objuczony (bańki z mlekiem, worek i trochę drewna dla ogrzania domu), ojciec usadowił mnie w sio­dle, włożył mi w ręce lejce i wyprawił w drogę. — Uwa­żaj tylko, żebyś nie spadł, a o drogę się nie martw, zn

a

Ją osioł. Pozwól mu iść, którędy zechce — powiedział oj. ciec, gdy oddalałem się od chaty. — Trzymaj się dobrze siodła i ściskaj mocno osła nogami. Jeśli będzie chciał biec, ciągnij za lejce i uważaj, żebyś się z niego nie zsu­nął. ^;>

Osioł szedł ścieżką i nie potrzebowałem nim kierować. Tego dnia wyjazd z lasu i wejście na główną drogę do Siligo wydawały mi się znacznie trudniejsze niż kiedykol­wiek dotąd. Ileż razy zwierzę musiało się wspinać pod gó­rę i schodzić w dół! Byłem jednak zadowolony. Jechałem do Siligo. Kołysałem się na ośle i czułem się prawdziwym wieśniakiem. Miałem wrażenie, że naprawdę nim kierują. Wressacrie zwierzę weszło na główną drogę. Tu już ozułem się raźniej, bo przecież w razie trudności mogłem zawsze spotkać przechodzących chłopów czy pasterzy. Dzień był ładny. Czułem poprzez kapotę, . w którą byłem odziany, jak grzeje słońce.

W miarę zbliżania się do Siligo rozpoznawałem znajome miejsca: sa cheja de mesu mandu, sa riu de idda noa i issa iscia. Wiedziałem już, jak stąd trafić na wieś. Ura­dowany dotarłem do mleczarni. Nie potrafiłem jednak zsiąść z osła. Czułem się w siodle tak, jakby umieszczono mnie w miejscu, z którego nie ma zejścia. Na szczęście, pasterze, przyjaciele ojca, wyjęli mi lejce z ręki, przywią­zali zwierzę i zsadzili mnie z niego. Odwiązali bańki z mlekiem i zanieśli je do mleczarni. Odmierzyli mleko, a bańki z serwatką załadowali na osła. Posadzili mnie na siodło i wyprawili w drogę do domu. Cieszyłem się ogrom­nie. Mama zdjęła mnie z osła i przywiązała go do kółka. Wreszcie mogłem wejść do domu, żeby się rozgrzać. W pa­lenisku płonął ogień. Mama nakarmiła mnie. Przygotowa­ła kąpiel, wydając, jak zwykle, walkę ■ pchłom. Przebra­łem się i przez godzinę mogłem hasać po Siligo.

Jednak nie zawsze tak się działo. Osioł był stary i zdzi­waczały. Coraz trudniej jeździło mi się na nim do Siligo. Wczesne grudniowe poranki były bardzo zimne. Kiedy po wydojeniu owiec ojciec umieszczał mnie na siodle, często słońce nie pokazało się jeszcze na niebie. Po pogodnej nocy występował rano przymrozek i wydawało się, że pola pokryte są śniegiem. Półtoragodzinna jazda na tym „zna- rowionym i krnąbrnym" ośle była wówczas dla mnie prawdziwą męczarnią.

Siedząc nieruchomo w siodle, odczuwałem dokuczliwe zimno. Nie mogłem jednak ryzykować i schodzić na zie­mię, żeby przejść dla rozgrzewki kilka kroków. Musiał­bym wówozas odbyć całą drogę pieszo. Ale na tym się nie kończyło.

Gdy przypadkiem spadałem z siodła albo kiedy zsuwałem sią z niego cały skostniały z zimna, słowem z chwilą, kie­dy znalazłem się na ziemi, zwierzę zatrzymywało się, nie szło dalej i ustawiało się w poprzek drogi. Musiałem więc walazyć z zimnem, nie schodząc z osła. Już po kwadransie marzły mi stopy i gołe nogi wystające spod podwiniętych spodni. W połowie drogi, w Riu Ruzu, nogi tak mi lodo­waciały, że piszczałem i płakałem z rozpaczy, chowając się pod kapotę tatusia. Ze zsiniałą twarzą, skurczony i pochy­lony w siodle, poddawałem się rytmowi kroków zwierzę­cia i tylko dzięki sile bezwładu utrzymywałem się w sio­dle z gołymi i popękanymi z zimna rękami.

Moje krzyki i płacz rozchodziły się po dolinach pokry­tych szronem albo spowitych we mgle. Często budziłem litość w jakimś pasterzu, który kierując się ludzkimi uczu­ciami, przychodził mi z pomocą. Pewnego ranka, gdy pola pokrywał szron, popiskiwałem z bólu, jaki mi sprawiały zlodowaciałe nogi. Nagle jakiś pasterz wyskoczył ze swej zagrody. Był to Tonni. Zagrodził mi drogę. Zatrzymał osła i zaniósł mnie do swej chaty. Kazał mi się rozgrze­wać stopniowo, z dala od ognia. Poczęstował mnie szklan­ką ciepłego mleka z odrobiną soli. — Nie podsuwaj zbyt­nio zmarzniętych rąk i stóp do ognia, bo będą cię strasz­nie bolały... Trzeba je powoli rozgrzewać albo lepiej... włóż ręce do garnka z serwatką. Właśnie robiłem twaróg, gdy usłyszałem, że skomlesz jak zabłąkany pies... Jak się czu­jesz?

— W ręce już mi ciepło, ale stopy...

— Za chwilę ci przejdzie. Ale... czy ojciec nie mógł po

-

jechać z mlekiem? — powiedział do mnie pochylony, dmuchając w ogień.

— Przycina pędy winnej latorośli i pracuje przy gaju oliwnym — powiedziałem, dochodząc powoli do siebie.

— No tak! — ciągnął dalej krzątając się po izbie. Gdy już dobrze się rozgrzałem, Tonni posadził mnie na grzbie­cie osła i wyruszyłem do Siligo. Z moich ust unosiła się niemal namacalna strużka pary. Był to dla mnie szczęśli­wy dzień. Prawie zawsze musiałem pokonywać bez zatrzy­mania cały etap. Przyjeżdżałem do mleczarni całkiem przemarznięty, zesztywniały. Nie byłem nawet w stanie ześliznąć się z grzbietu osła. Pasterze wiedzieli o tym. I gdy tylko pokazałem się, ściągali mnie z siodła i zano­sili do ognia, gdzie podgrzewali mleko.

Często podróż wyglądała znacznie gorzej. Nie tylko mar­złem na grzbiecie osła, ale musiałem pokonywać inne jesz­cze trudności: starcze dziwactwa zwierzęcia. Osioł był „narowisty" | wykorzystywał moją słabość. Ocierał się

0 krzaki i zarośla, żeby pozbyć się ciężaru. Często kładł się na ziemi, chociaż trzymałem się rozpaczliwie siodła

1 lejc, albo przewracał się specjalnie, żeby zrzucić mnie, zlodowaciałego, ze swego grzbietu. Spadałem na drogę i nie pozostawało mi nic innego, jak iść dalej pieszo. Pła­kałem i krzyczałem, łudząc się nadzieją, że ktoś mnie usłyszy. W takich chwilach, gdy zwierzę wypoczywało le­żąc wyciągnięte na ziemi, pomagał mi dróżnik, kum Zi- rominę. On to stał się wówczas moim opiekunem. Spoty­kałem go na swej drodze, a on spieszył mi zawsze z po­mocą.

Pewnego razu, gdy zbliżałem się do Capiana, wydarzyło się coś, czego się ciągle obawiałem. W moim kierunku jechali na koniach karabinierzy. Osioł szedł wolno, jakby na przekór żwawym krokom ich koni. Zaskoczony tym spotkaniem, wyobrażałem sobie, że mnie schwytają i aresz­tują. Przypomniał mi się pewien epizod, o którym zapo­mniałem albo wydawało mi się tylko, że o nim nie pa­miętam. Wspomnienie tamtego wydarzenia ożyło we mnie tak gwałtownie, jakby miało miejsce teraz i jakbym ni

e

siedział wcale na grzbiecie osła. Działo się to podczas woj­ny. Nie ukończyłem jeszcze czterech lat, gdy pewnego dnia wpadli do nas karabinierzy z nakazem rewizji i nie pytając o pozwolenie, zabrali się do przeszukiwania domu.

— Gdzie pani trzyma zapasy? — zapytał brygadier.

— Na strychu — odpowiedziała mama.

Brygadier wszedł z żandarmami i oglądał zgromadzoną tam żywność.

— Weźcie pół wieprza.

— Litości! — zawołała mama. — Jestem sama. Mąż służy w wojsku. Muszę wyżywić dzieci.

— O, proszę pani, to nie moja wina!... Spełniam jedynie swój obowiązek. Niech się pani uspokoi: zostawiamy po­łowę wieprza tylko dlatego, że mąż pand jest tam, gdzie jest. Ale są ludzie, którzy wieprzowiny nie jedzą od lat. To wszystko idzie na front... Dla biedaków przelewających krew w naszej obronie. Weźcie także trochę zboża — ciąg­nął brygadier. — A nie ukryła pani czegoś, jak to robi teraz wielu, chowając zapasy w pieczarach na polu albo zakopując je w ziemi w słojach? Grozi za to duża kara. Zarekwirowanie zbożia...

— Nie. Wszystko, co mam, jest tutaj.

— Oby tak było. Pani mąż mógłby mieć z tego powodu nieprzyjemności.

Oczami wyobraźni widziałem karabinierów niosących połowę wieprza i ogarniał mnie coraz większy strach. Dro­ga była prosta i długa, ale odległość między nami wciąż malała. Gdy zobaczyłem, że dzieli nas tylko pięćdziesiąt metrów, całkiem straciłem głowę. Ześliznąłem się z grzbie­tu osła. Porzuciłem zwierzę i zacząłem uciekać biegnąc po wysypanej żwirem drodze w stronę Baddevrustany. Dogonił mnie kum ZLromine, który właśnie wracał rowe­rem z Siligo i wyprzedził jadących na koniach żandar­mów. Tak byłem przerażony, że zupełnie nie czułem mrozu.

— Dlaczego biegniesz? Dlaczego uciekasz i płaczesz? Co oi się stało?

— Zobaczyłem karabinierów — powiedziałem zrozpa­czony.

— Ale... czy zrobiłeś coś złego? Czy coś przeskrobałeś?

— Nieeee! Nieeee! Nie. Nic nie zrobiłem.

— To dlaczego się boisz?

— Karabinierzy zabierają wszystko. Zaaresztują mnie i wsadzą do więzienia... Jednego razu przyszli do nas na wieś i zabrali nam pół wieprza!

— Co ty opowiadasz? Wtedy była wojna. Teraz ścigają tylko bandytów... Zatrzymaj się. Przecież ja tu jestem, czyż nie tak?

Słuchając kuma Ziromine zacząłem biec wolniej. Zagro­dził mi drogę rowerem. Zszedł na ziemię. Wziął mnie za rękę i zatrzymał. Wkrótce karabinierzy przejechali obok nas. Być może zrozumieli, o co chodzi. Na szczęśoie nie zatrzymywali się. Dróżnik zaprowadził mnie do osła, któ­ry korzystając z okazji, położył się na drodze. Kum Ziro­mine zmusił zwierzę kopniakami, żeby się podniosło wraz | ładunkiem, który ułożył możliwie jak najlepiej, i wy­prawił mnie w drogę.

Zwierzę wyraźnie się starzało i z biegiem czasu robiło się coraz bardziej kapryśne. Ojciec wkrótce temu zaradził. Udał się na targ zwierząt, żeby kupić młodszego osła. Za­nim wyjechał, poprosił o zastępstwo kuma Costantinu, któremu pod opiekę powierzył stado, psa i mnie.

Kum Constantinu był bardzo sympatyczny. Zawsze u- śmiechnięty i rumiany, z cygarem w ustach, które żarzyło się przesłonięte popiołem (żeby nie zgasił go wiatr lub deszcz i żeby nocą nie zwracać na siebie uwagi). Był do­brze zbudowany i bardzo lubił pociągać z flaszki. Tego wieczoru, gdy przybył do owczarni i ojciec przekazał mu dobytek, a na dworze zaczynało się już ściemniać, poszliś­my wydoić owoe. Przyprowadziłem je z pastwiska i za­goniłem do ogrodzenia, oddzielając niemleczne sztuki, ba­rana i jagnięta.

Zmrok schodził z gór zamazując wszystko. Była pełnia księżyca. Drzewa i zarośla rzucały w jego blasku długie cienie. Stado w zagrodzie, oczekując na dojenie, przeżu

­

wało pokarm. W wieczornym podmuchu rozchodziły się wyziewy ulatujące z pysków owiec i górowały nad innymi zapachami. Kum Costantinu zagrodził wejście płotkiem i przeszedł górą z wiadrem w ręku. Wszedł do środka. Po­chylił się trzymając wiadro pomiędzy kolanami. Przykuc­nął, jakby usiadł na stołku. Głośno pierdnął. Na mój chi­chot odpowiedział śmiechem. W półmroku odbijała się wyraźnie jego twarz z czerwonymi policzkami. Pochylił głowę. Zabrał się do pierwszej owcy. Chwycił ją za wymię. Splunął na wskazujący palec i na kciuk i zaczął ją doić.

Pozostając na zewnątrz ogrodzenia słyszałem, jak chlu­pie mleko tryskając z wymienia. Zwilżając sobie od czasu do czasu palce pianą, kum Costantinu obszedł całą za­grodę dojąc jedną owcę po drugiej. Bawiłem się dobrze w jego towarzystwie i nie żałowałem, że nie ma tatusia. Spaliśmy razem.

Okrywał mnie w nocy. Przy poctuszce stawiał sobie beczułkę z winem. Kładł się, przykrywał się, ogrzewał mnie swoim oiałem i palił cygaro. Często w ciszy budziło mnie jego głośne gul-gul-gul. Kum Costantinu pił łap­czywie ze swej beozułki.

Po trzech dniach wieczorem na podwórku przed chatą pojawił się wreszcie ojciec. Przyjechał na dużym czarnym ośle, pokrytym gęstą sierścią, przypominającym z wyglądu konika.

Osioł był bardzo wysoki i odnosiłem wrażenie, że będzie go trudno dosiąść. Na szczęście był dobrze ujarzmiony i łagodny. Biegał szybko i mogłem być pewien, że nie bę­dzie się zatrzymywał ani kładł na drodze. Co więcej, mo­głem teraz ścigać się z innymi pasterzami. Nasz Pacifico, tak go nazwał ojciec, był wówczas największym i najpięk­niejszym osłem w Siligo. Czułem się dumny, że na nim jeżdżę.

Chociaż już podrosłem i nie sprawiało mi trudności od­wożenie mleka do mleczarni, to jednak nie każdego dnia jeździłem na wieś. Ojoiec musiał również załatwiać swoj

e

sprawy: odwiedzić dzieci i żonę. Dlatego też często uda­wał się do Siligo. W zasadzie przyjeżdżałem do domu na godzinę dwa lub trzy razy w tygodniu. Poza tym nadal pozostawałem sam z owcami. Pędziłem je na pastwisko leżące za naszym polem. Przede mną zawsze biegły psy. Idąc za nimi, krzykiem i wrzaskiem wypełniałem ścieżki i doliny. Chciałem sobie w ten sposób dodać odwagi i prze­pędzić lisy, które zwłaszcza w deszczowe dni stawały się groźne, zapuszczając się na równiny w poszukiwaniu po­żywienia.

Kiedy padało, moją ruchomą chatą był „nieprzemakal­ny zielony parasol". Kryłem się pod nim, podążając zgod­nie z upodobaniami i zwyczajami stada, które dowolnie zmieniało miejsce w poszukiwaniu pokarmu albo dla o- chr-ony przed wiatrem. Woda spływała na parasol gwał­townie i obficie. Osłaniałem się nim przed atakami wi­chury i przed zacinającym deszczem. Owce z pochylonymi nisko łbami zatrzymywały się w jakimś parowie albo w innym zacisznym miejscu. Chcąc dodać sobie otuchy, czę­sto nuciłem jakąś sardyńską piosenkę, której towarzyszył szum spadających na parasol kropli.

'Acollu Jattende die ponzende grinas in marę e deo ancora a toeare, bellą, su pettus a tie...¹

Na tle głosów rozszalałej przyrody: piorunów i spły­wającego z gałęzi deszczu, z którym igrał wiatr, śpiew w tonacji „re", typowy na Sardynii w okolicach Logu- doro, brzmiał cudownie i pomagał mi zabijać czas. A dzień był długi i szybko pogrążałem się w głębokiej samotno­ści. I podczas gdy przyroda prowadziła swój hałaśliwy dialog z niebem i ziemią, pisała go wodą, wiatrem i mrozem, a kropki i wykrzykniki znaczyła błyskawicami i grzmotami, zapadałem w taki stan, że tworzyłem z nią biologiczną jedność. Plusk deszczu w lesie, grzmoty

i Oto oni pogodny dzień, /świt jaśnieje nad morzem,/ a ja Jeszcze nie mogę, /ślicznotko, dotknąć twej piersi..

.

i wiatr były wówczas jedynymi słowami, jakie mogłem słyszeć. Czułem się z nimi dobrze.

Gdy stado zmieniało pastwisko, chodziłem za "im kry­jąc się pod liściastym dachem drzew korkowych, przez który prawie nie przechodziła woda. Ich pnie o krwi­stym kolorze przypominały wieże, a pod ich rozłożystymi konarami mogło się schronić całe stado. Tupiąc nogami z zimna, nuciłem pod tymi olbrzymimi, pomarszczonymi i pokrzywionymi drzewami, inną jeszcze piosenką.

Sos anzones currende currene a totta ima poi torrana a s'ama. Sos anzones currende se beru chi mi oma dae intro'e ucca dua tia chórrere intendere. Currene a totta vua se beru chi mi arna tia chćrrere intende dae intro'e ucca dua. Poi torrana a s'ama dae intro'e ucca dua tia chśrrere intende se beru chi mi arna

Nawet w najbardziej ponure dni słońce zjawiało się wcześniej czy później i powracał spokój. Na górskich szczytach rzedniała mgła i wyłaniała się z niej przyroda. Wówczas na okolicznych polach rozbrzmiewały inne głosy. Przyroda uspokajała się, a każda owczarnia zaczynała przemawiać własnym językiem: szczekaniem psa, uderza­niem siekiery w drzewo, rykiem osła lub beczeniem owiec.

Sąsiednie stada opuszczały miejsca, gdzie schroniły się przed deszczem. Otrząsały się z wody i rozchodziły się po pastwiskach. Przy akompaniamencie dzwonków odbywał się taki sam, co zazwyczaj, koncert. Przysłuchiwałem się

i Jagnięta w biegu, /pędzą z wielkim zapałem,/ potem wracają do stada. /Jagnięta w biegu,/ jeśli mnie kochasz, tz twoich pięknych ust/ chciałbym usłyszeć te słowa. /Biegną ze wszystkich sił,/ Jeśli mnie kochasz, /chciałbym usłyszeć te słowa/ z twoich pięknych ust. ID o stada wracają potem,/ z twoich pięknych ust, /chciałbym usłyszeć te słowa,/ jeśli mnie kochasz

.

mu i niemal bezwiednie zaczynałem odróżniać jedno stado od drugiego.

W pobliskich owczarniach z chat unosił się dym i snuł się na horyzoncie. Pasterze ogrzewali się i sposobili do stawienia czoła następnej burzy, jaką przemówi przyroda. W czasie tych przerw, gdy po burzy następował spokój, a natura przestawała dokuczać mrozem, wiatrem i śnie­giem, szedłem z psami obejrzeć strumyki i źródła wypry­skujące w różnych miejscach na polu, które nasiąkło de­szczem i spływało wodą. W mojej wyobraźni każdy stru­myk stawał się rzeką. Każda kałuża, dołek, sadzawka czy wypełnione wodą szczeliny w skałach wydawały mi się morzem, którego nigdy nie widziałem. Mogłem je sobie jedynie wyobrazić na podstawie mgliście ukształtowanych pojęć, w wyniku usłyszanych przypadkowo rozmów.

Ilekroć się wypogadzało, przebiegałem doliny i wzgó­rza i obserwowałem, jakie zaszły w nich zmiany. Doko­nując takiego przeglądu, często zatrzymywałem się i w pa­nującej wokół ciszy nastawiałem uszu z nadzieją, że usły­szę, jak w trawie wytryska jakiś nowy strumień. Biegłem natychmiast go zobaczyć, zanurzyć w nim ręce i czuć, jak woda przepływa mi między palcami, chwytać płynące li­ście i gałązki. Największą radość i przyjemność sprawiało mi odkrywanie tych „rzek" i „jezior" na terenie naszego gospodarstwa. Często zazdrościłem innym, że ich pola miały większe jeziorka i rzeki niż nasze. Nie mogłem tam pójść. Zabraniał mi tego ojciec. Pola te należały do naszych nieprzyjaciół.

Mój dialog i zabawa z naturą końozyły się z chwilą, gdy usłyszałem ryk osła oznajmiający przyjazd ojca lub gdy ujrzałem jego postać na horyzoncie. Jego obecność sprawiała, że zarówno ja sam, jak i otaczająca mnie przy­roda stawaliśmy się cisi i niemi. Każde z nas zamykało się w skorupie własnego milczenia. Czuliśmy się jak dwa ślimaki, które wobec nieprzewidzianej przeszkody, jaką stanowił dla nas ojciec, przerywają zabawę i chowają się skurczone w swych skorupach, żeby wyjść z nich dopiero przy następnej burzy i pożywić się miękką trawą rosną

­

cą wzdłuż kanałów i sadzawek. Jego obecność wyrywała mnie z życia, jakie sobie stworzyłem, i przenosiła w jego świat. Do pracy.

Zdarzało sią czasem, zwłaszcza kiedy ojciec czuł sią źle albo bolała go głowa, że przerywaliśmy pracę. Wów­czas chodziliśmy w odwiedziny do jakiegoś pobliskiego pasterza. Pozwalało mi to na ciekawe obserwacje. Dawało okazję do poznania ludzi. Mogłem dowiedzieć się o róż­nych wydarzeniach i kolejach człowieczego losu. Tak więc pewnego wieczoru zaszliśmy do chaty właściciela dużej owczarni.

Wybiegło nam naprzeciw siedem psów, strzegących za­wistnie, niczym władcy, swojego dobytku. Z podwinię­tymi ogonami, z najeżoną na grzbiecie sierścią przeciągle ujadały. Właściciel, który dopiero co wrócił ze wsi, zdej­mował ładunki z konia: jego słudzy czekali w milczeniu. Pozdrowił, jak zwykle, mego ojca. Znali się dobrze. Roz­mawiając z nim, nie przerywał swoich czynności. Zdjął torbę przyczepioną do siodła i postawił ją na ziemi przed psami i sługami, którzy zerkali na nią i kręcili się nie­spokojnie. Właściciel wyjął przywiezione zapasy i rozdzie­lił je na trzy kupki: jedną dla siebie, drugą dla psów, trzecią dla sług. Zauważyłem natychmiast, że były tam trzy rodzaje chleba: biały dla właściciela, dla sług z otrąb i jęczmienia, a z samych otrąb dla psów.

W końcu właściciel dał znać najstarszemu słudze, który wiercił się niespokojnie, bo chciał zobaczyć, co będzie jadł, żeby zabrał zapasy. Pasterz zaniósł wszystko do chaty. W tobołku znajdował się garnek, w którym było coś w rodzaju zupy (z pewnością resztki potraw spożywa­nych Codziennie na wsi). Postawił go na trzech kamie­niach na ogniu. W tym czasie jego towarzysze rozwiązali worek i zaczęli łamać na kawałki jęczmienny chleb. Na­drobili go już sporo. Kiedy zupa zaczęła się gotować, najstarszy sługa chwycił worek za uszy, wywrócił go nad garnkiem i powoli przesypał do niego podrobiony chleb.

Przyglądałem się tej scenie stojąc na progu chaty, oparty o mur, który osłaniał ją od wiatru. Czułem się ja

k

•intruz. Tatuś i właściciel owczarni, pozostając jeszcze na zewnątrz, rozmawiali o pastwiskach i bydle. Wygłodniali słudzy próbowali co jakiś czas smaku zupy i wymieniali między sobą zadowolone spojrzenia.

Kiedy jadło się już uwarzyło, byłem świadkiem sceny pełnej rozpaczy i okrucieństwa. Najstarszy ze sług zdjął garnek z ognia i postawił go w rogu izby. Pozostali słu­dzy ustawili się wokół naczynia, z którego unosiła się smuga pary przypominająca kształtem belkę podtrzymują­cą chatę. Usadowili się, każdy jak mógł najwygodniej, czekając, aż strawa ostygnie, żeby rzucić się na nią i wre­szcie najeść się do syta gorącego posiłku, który rzadko spożywali.

Nagle wszyscy skoczyli do łyżek wiszących na ścianie chaty. Na nieszczęście, okazało się, że jednej zabrakło. Nie starczyło dla któregoś ze sług.

Szczęśliwcy, pochyleni nad garnkiem, czekali przez chwilę na towarzysza. Jednakże nie byli już w stanie oprzeć się głodowi. Najstarszy ze sług zanurzył pierwszy łyżkę w garnku, a w ślad za nim poszli dwaj następni, którzy przez przypadek, czy też na skutek pośpiechu, zdołali zaopatrzyć się w łyżkę. I po zwykłym (bardziej pozornym niż faktycznym) skosztowaniu, smaku potrawy, co miało niby świadczyć o pewnej zwłoce spowodowanej solidarnością i dać towarzyszowi czas na znalezienie łyż­ki, przeszli do ataku. Głód wyzwolił w nich niczym nie poskromioną zachłanność. Wsżyscy trzej pochylali się jed­nocześnie, stukając się głowami za każdym razem, ilekroć zanurzali łyżki w garnku. Jedli żarłoczniej niż zwykle, jakby głód odebrał im zrozumienie dla towarzysza i na­kazywał spożyć strawę wcześniej, nim biedaczyna zdąży coś wymyślić!

Ich nieszczęśliwy towarzysz próbował jeść rękami. Ale gorąca i wodnista zupa nie dawała się zaczerpnąć. Odsu­nięty od łupu, widząc, że głód jego towarzyszy jest sil­niejszy niż ich dobre chęci i że nie mogą już mieć dla niego litości, szukał wszędzie brakującej łyżki. Ogarnięty żądzą zaspokojenia głodu skręcał się i miotał, jakby jeg

o

wybałuszone i wytężone w rozpaczliwym wysiłku oczy posiadały moc jej stworzenia.

Jego towarzysze pochyleni nad garnkiem wydawali dźwięki jak zwierzęta przy korycie. Łykali hałaśliwie strawę, nie gryząc i nie czując smaku tego, co pospiesznie wpychali sobie do ust. Wszystko im się w nich natych­miast rozpływało. Nie ulegało wątpliwości, że mlaskanie i żarłoczność towarzyszy skręcały mu żołądek bardziej niż głód. Wiercił się i nie zaznawał spokoju. Ten hałas drażnił go, wywracał mu wnętrzności.

W pewnej chwili doznał olśnienia. Zrozpaczony, że zo­stanie wyłączany z biesiady (i że znów przez tydzień albo miesiąc nie skosztuje gorącego posiłku, a co więcej będzie musiał pójść spać bez kolacji, co nie byłoby dla niego pocieszające), skierował spojrzenie na sufit. Oczy mu się rozjaśniły. W półmroku chaty błyszczał dzwonek, zwisa­jący ze słomianego dachu, zardzewiały i brudny od potu a tłuszczu owcy, która go nosiła. A więc znalazł łyżkę. Oto ona.

Podskoczył rozpaczliwie i zerwał dzwonek, który wisiał przyczepiony do słomianej strzechy. Smuga sadzy opadła na niego i ha towarzyszy. Jak opętany szaleństwem za­nurzył go desperacko w zupie, zżartej do połowy przez jego towarzyszy (cała ich istota sprowadzała się teraz do ust, łyżki i garnka). Włożył tę swoją łyżkę do ust i mimo że była gorąca, opróżnił ją jednym ruchem i połykając całą jej zawartość, starał się nadrobić straoony czas i do­gonić towarzyszy spożywających posiłek. Ta scena trwała tak długo, aż zupa została całkowicie zjedzona.

Lepsze widowisko nie mogło nadarzyć się chlebodaw­cy. Hałas wywołany przez sługi sprowadził go na próg chaty. Zaśmiał się sarkastycznie, jakby dla przypomnie­nia swojej władzy. Czuł się twórcą tej sceny.

— Co o tym sądzisz? — zapytał, zwracając się do ojca, który również nie mógł powstrzymać się od śmiechu, chociaż odczuwał współczucie dla sługi, który jadł używa­jąc dzwonka zamiast łyżki. Mówiąc to, właściciel prze­szedł w kąt izby, żeby się posilić. Wyjął żywność z wor

-

ka. I znów zauważyłem, że jego chleb jest biały, dosko­nałe i fachowo upieczony przez służące, które trzymał na wsi. Do chleba miał pieczone jagnię. Wyciągnął butelkę wina i różne inne potrawy. Zaprosił nas do jedzenia. Po pańsku, z dala od sług, jak każe zwyczaj. Ojciec przyjął zaproszenie. Również i ja zjadłem kawałek mięsa, któ­rym mnie poczęstował.

Kiedy jadłem, moje oczy zatrzymały się w nieokreślo­nym punkcie. Zdziwione i nieruchome, widziały czarny chleb dla sług. Tak silnie to na mnie podziałało, że biały chleb, który trzymałem w lewej ręce, wydał mi się czar­ny.

Miałem siedem lat. Według mego ojca, powinienem już być prawdziwym pasterzem. Nie mogłem teraz kryć się w krzakach i wygrzewać na słońcu z brzuchem do góry, jak owce przeżuwające pokarm albo jak inne zwierzęta, gdy zapełniły już sobie żołądki. W wolnych chwilach, gdy nie byłem zajęty pilnowaniem stada, wykonywałem w ow­czarni drobne czynności: wywoziłem gnojówkę od świń lub owiec, przygotowywałem wiązki drzewa do Siligo albo naprawiałem graniczny mur.

Oczywiście zawsze się bardzo starałem. Nie szczędziłem sił także i dlatego, że ojca nie można było oszukiwać ani prucować niedbale. Po powrocie kontrolował i oceniał to, co zrobiłem. Prawie zawsze wszystko szło gładko. Ale oj­cowie byli zbyt surowi i wymagali, żeby dzieci stawały się dorosłe na przekór czasowi i były w pracy wydajne na równi z mężczyznami. Dla słabostek nie mieli żadnego usprawiedliwienia. Żądali, aby dzieci były mądre i doj­rzałe.

Odjeżdżając pewnego ranka do Siligo, ojciec polecił mi, żebym wywiózł gnojówkę z ogrodzenia dla owiec. Ledwie zniknął, powtarzając mi, jak zwykle, swoje polecenia i przestrogi, natychmiast poczułem się wolny. Niczym „król" Baddevrustany. I bez wątpienia do chwili jego po­wrotu faktycznie jaim pozostawałem. To poczucie nieogra-

niezonej wolności uczyniło ze mnie olbrzyma! Jak władca przyrody zjadłem mleczną zupą z solą. Na podwórze wy­szedłem silny niczym lew, gotowy rozprawić się z pracą.

Posłuchałem dźwięku dzwonków stada. Owce były spo­kojne. A więc wszystko w porządku. Pasły się. Mogłem pracować!

Chwyciłem wózek i skierowałem się do ogrodzenia. Ale słodki jak miód i melodyjny glos Nicolau (pasterza z są­siedniej zagrody, odległej o 200 metrów od naszej chaty) dotarł do moich uszu i oczarował mnie:

Daghi inasprid'tu dolore flores chisco in totue ammentindemi chi tue lis dedlcas tantu amore gioial In dogni fiore mi pared'de di mirare: appo dispóstu a passarc trlstas sas dies pro de!¹

Ten swojski śpiew w tonacji „re" zachwiał moją pew­ność siebie i spowodował, że zacząłem się wahać, czy wykonać polecenia tatusia czy też pobiec do Nicolau. Pragnąłem bardzo pójść do niego, porozmawiać z nim i posłuchać jego śpiewu. Teraz, gdy ojciec jechał na Pacificu w stronę Siligo, mogłem się wzbić do lotu i po­frunąć tam, gdzie chciałem!

Su don non f id'amore fidi neula passizzera podes ingram Clicera su chi affirmo eo negare.*

„Re-do" Nicolau wystarczało, aby rozpostarł skrzy­dła i wzbił się do lotu. Natychmiast porzuciłem wózek, pozostawiając go na gnoju, i w mig przebiegłem dwieście

i Kiedy rośnie mój ból /szukam kwiatów w dolinach i górach,/ przypominam sobie, że ty /dajesz mi tyle miłości/ i radości. Wydaje nil sle wtedy, /że mogę clę odnaleźć w każdym kwiecie: Idla ciebie postanowiłem/ przetrwać te smutne dni.

i Twoja miłość nie była miłością, /lecz jedynie przelotną mgłą;/ możesz niewdzięczna Oilcero/ temu, co twierdzę, zaprzeczyć

.

metrów po mokrej i wyższej ode mnie trawie. Przesko­czyłem przez mur okalający nasze gospodarstwo i zna­lazłem się w owczarni Nioolau. Śpiewał sercem, ale jego głowa była zajęta pracą, jak przystało na „dobrego pa­sterza". Przesuwał ogrodzenie do dojenia owiec i wzma­cniał mur owczarni.

—Cześć, Gavino! Co się stało, że przyszedłeś?

—Tatuś pojechał do Siligo. Dzisiaj na niego kolej...

—Aha!... Hm!... rozumiem...

Podede ingrata Glicera su -daffirmo deo negareA

Nicolau, jak zwykle, śpiewał i jednocześnie pracował. Sprawiało mi przyjemność słuchanie jego głosu i piosen­ki, poznawanie jej melodii i słów.

—Nie masz nic do roboty? Dziwi mnie, że Abraham nie dał ci żadnego zajęcia.

—Powinienem wywieźć wózkiem trochę gnoju.

—Ach tak, więc... nie zabawiaj tu długo.

In su monte'e Gennargentu bógo sa robba a pdschere a sa asciada'e s'istella. In su monte'e Gennargentu tra nois duos, bella, amore deve nóschere doi custu momentu...»

Ten śpiew był dla mnie wszystkim. Poza nim nie ist­niało nic, ani mury, ani płoty. Gnój mógł poczekać. W najgorszym razie dostanę-, jak zwykle, cięgi. Jedna burza mniej, jedna więcej, zdążyłem się do tego przyzwyczaić- Dla takiej przyjemności warto pocierpieć.

Tak więc czas upływał mi niepostrzeżenie na słuchaniu piosenek Nicolau. Po południu bardzo rozbolała mnie głowa. Nie mogłem

i Czy możesz niewdzięczna Glicero /temu, co twierdzę, zaprzeczyć. t Gdy błyśnie gwiazda /prowadzę stado na wypas/ n* górę Gen- nujentu. /Między nami, moja piękna,/ z tą cbwllą /winna narodzić się miłość/ na górze Gennargentu.

wykonać poleceń tatusia. Próbowałem się zmusić, ale o- stry ból głowy odbierał mi wszelką energię i musiałem położył się na gnoju. Tego dnia wywiozłem zaledwie pięć czy sześć taczek. O piątej po południu dotarł z daleka do mych uszu potężny ryk Pacifica. Zmroził mnie i pogrą­żył w rozpaczy. Próbowałem coś działać i przynajmniej przez ostatni kwadrans nadrobić stracony czas. Skronie mi pękały. Władca wtargnął bezlitośnie na podwórze.

Moje dalsze wysiłki nie miały sensu. Zastał mnie przy pracy, ale jej efektów nie było widać.

Swym posępnym, groźnym i doświadczonym spojrze­niem odkrył moją „winę". Natychmiast się zorientował, że dopiero niedawno zabrałem się do roboty.

— Na nic się nie zda pokazywanie, że pracujesz! Przy­pominasz sobie o moich poleceniach dopiero wtedy, gdy usłyszysz ryk osła.

— Nie! Nie! Chciałem wywieźć gnój, ale dostałem sil­nego bólu głowy. Nie mogłeim sobie poradzić. Teraz też nie mogę wytrzymać!

Ból głowy usprawiedliwił mnie i uspokoił ojca, który chciał się na mnie rzucić. Wydawało się, że na tym się skończy. Alibi, jakim był ból głowy, chwilowo wzięło górę nad pasterskimi zasadami.

Ojciec zaszedł jednak wieczorem do Nicolau i moja kurtka, której zapomniałem zabrać, bo przestraszył mnie ryk osła, stanowiła niezbity dowód, że tam byłem. Nico­lau próbował mnie usprawiedliwić, ale nie zdołał prze­konać władcy. Ojciec oszalał ze złości i postanowił wy­mierzyć mi kairę. Ból głowy, który uznał za pretekst, przestał się już liczyć. Natychmiast po swojemu wytłu­maczył moje nieposłuszeństwo.

— Okłamałeś mnie. Byłeś u Nicolau — powiedział, cis- nąwszy we mnie kurtką. — Ciężko zawiniłeś. Musisz za to zapłacić. — Schwycił pierwszą lepszą gałąź, jaka wpa­dła mu pod rękę, i zaatakował mnie wściekle krzycząc. Postępował ze mną tak samo, jak zwykł to czynić ze zwierzętami, bijąc je gdzie popadnie. Zacząłem uciekać zrozpaczony, starając się umknąć przed jego atakiem, w nadziei, że mu minie gniew. Ganialiśmy się wokół ow­czarni jak szaleńcy.

Zmykałem, chcąc uniknąć jego ciosów, i 'gdy tylko po­czułem się bezpieczniej, odwracałem głowę, żeby zobaczyć, czy burza wreszcie ucichła. Ale wciąż widziałem za sobą chmury i gromy jego złości. Jak wściekły i oszalały pies stale mnie dopadał i zadawał razy. Zaślepiony złością nie patrzył, co robi. Bił i koniec.

Raz za razem walił mnie gałęzią po twarzy. Jego wściekła ręka poruszała się jak wahadło. Ilekroć odwra­całem się, otrzymywałem cios prosto w twarz. Ta „okrut­na młocka" trwała ponad dziesięć minut. Dopadał mnie, gdy próbowałem ukryć się w krzakach i zaroślach albo chować za głazami leżącymi w pobliżu chaty. Bicie trwa­ło dłużej niż zwykle, ale nie znałem przyczyny, która to sprawiła. A działo się tak dlatego, że ratowałem się ucieczką. Nie wiedziałem jeszcze, że należało się poddać i, stojąc w miejscu, przyjmować zadawane przez ojca ciosy. Instynkt sugerował mi ucieczkę. Nie znałem tych reguł. W ten sposób sam doprowadziłem do tragicznego paradoksu. Im bardziej starałem się uniknąć kary, tym gwałtowniej mnie atakował i rzucał się na mnie.

W końcu po dziesięciu minutach „okrutnej młocki", kiedy zobaczył, że mam zakrwawioną twarz, a oczy opu­chnięte i zaczerwienione, ochłonął z gniewu. Jak za spra­wą czarów „mistral" rozpędził deszczowe chmury. Roz­jaśniło się i umilkł ryk lwa, ale tego, co się stało, nie można już było odwrócić.

Początkowo nie zdawał sobie sprawy z tego, co uczy­nił. Pozwolił mi się wypłakać. Stałem zrozpaczony, opie­rając się o głaz. Krzyczał. Miotał przekleństwa, którymi uzupełniał udzieloną mi lekcję, i poszedł przypędzić kro­wę do dojenia.

Po kwadransie przeszedł obok mnie, ciągnąc zwierzę na postronku. Obrzucił mnie krótkim spojrzeniem i gdy zobaczył moją pokaleczoną i opuchniętą twarz, ogarnął go lęk. Lew przeobraził się w jagnię. A ryk w becze­nie

.

— Widzisz na oczy? — spytał zaniepokojony.

— Tak, widzę! Ale... szczypią mnie. Bardzo mnie bolą. Twarz też mnie piecze — powiedziałem przerażony.

Natychmiast przestał zajmować się krową. Wszedł do chaty i wziął jodynę. Opatrzył mi rany i skaleczenia od bicia gałęzią. Pozostawił mnie z rozpaloną i pożółkłą od jodyny twarzą.

— Hej, Nicolau! Hej, Nicolaaa!

— O hej... Abrahamie!

— Przyjdź zaraz.

— Co się stało?

— Muszę natychmiast zawieźć chłopca na wieś. Prze­sadziłem. Jego oczy... martwię się o oczy. Już więcej nie będę bił go gałęzią. Wystarczy rózga albo pas.

— Zrozumiałeś to... nareszcie!

— Proszę cię, wydój mi krowę. Owce wydoję jutro ra­no. Przez jeden wieczór nic się nie stanie. Przypilnuj mi owczarni. Zaraz wracam.

Osiodłał Pacifica. Okrył mnie swoim paltem, okręcił różnymi łachami i wyruszyliśmy w drogę.

— Widzisz na oczy? Widzisz?

— Tak. Tak.

— Zamknij prawe.

— Tak.

— Zamknij lewe.

— Tak.

— Nie powinieneś był uciekać. Biada ci, jeśli jeszcze raz będziesz chciał uniknąć kary, gdy na nią zasłużysz.

— Nie wiedziałem o tym.

Zapadł zmierzch. Ogarnęły nas ciemności napływające z gór, a zwierzę niosło nas do domu. Obaj bardzo cier­pieliśmy.

Tragedia nastąpiła dopiero po przyjeździe do Siligo. Mama rozpoznała mnie z trudem, bardziej po sylwetce i ubraniu niż z twarzy.

Zaczęła płakać.

— Co zrobiłeś? Idę do karabinierów. Złożę na ciebie doniesienie

.

— Wiem. Tym razem moja wina! Wezwij teraz dok­tora. Potniej zobaczymy co dalej. Leć po... doktora! Dok­tora!

— Doktora — powiedziała mama okrywając się czar­nym szalem i pobiegła drogą w mrok.

Wróciła z doktorem Ruju, tym samym, który wyleczył mnie z zapalenia płuc.

— Co się stało?

Jego pytanie pozostało bez odpowiedzi. Zajrzał mi w oczy, zdenerwowany i zaniepokojony, rozszerzając palcami powieki.

— Macie szczęście! Oczy są całe — powiedział, oddy­chając z ulgą. — A rany z czasem wygoją się same. Ale jak można było zrobić coś podobnego! To szaleństwo!

— Wpadł do parowu. Pokaleczył się o jeżyny i kolcza­ste krzaki — powiedziała mama, starając się ratować ho­nor męża, gdy dowiedziała się, że oczy są w porządku.

— Gdzież tam do parowu! To są wyraźnie ślady ude­rzeń!

Ojciec stał przy palenisku. Wyglądał tak, jakby chciał zapaść się ze wstydu pod ziemię. Skulony, słuchał w mil­czeniu gwałtownej reprymendy lekarza. Nie protesto­wał. — Wychowujecie dzieci jak juczne zwierzęta! Uży­wacie rózgi i bata! Nie jest łatwo wychowywać dzieci, ale nie wolno ich bić kijem czy gałęzią. Trzeba im tłu­maczyć za pomocą słów. Abrahamie! Powinienem złożyć na ciebie doniesienie. Nie czynię tego tylko z tego po­wodu, że zdaję sobie sprawę z waszego położenia i nie chcę powiększać biedy, która i tak bardzo daje się wam we znaki. Niech ci to posłuży za nauczkę!

Doktor opuścił dom, zostawiając ojca bardzo przygnę­bionego. Tatuś przypominał teraz psa zbitego przez swego pana.

— Ba, stado jest nie strzeżone. Wracam do owczarni. Mówiąc to wyszedł z domu, żeby dłużej nie znosić przykrej sytuacji.

Matka zaniosła mnie na łóżko, ułożyła na materacu i poduszce. Zapomniałem już, jak wyglądały. Rany n

a

twarzy swędziały mnie jeszcze. Drzemiąc w ciszy pokoju, przeżywałem ponownie najokrutniejaze chwile gwałtow­nego ataku ojca. Skręcałem się mimo woli na poduszce, poruszałem głową i za każdym razem, zanim uderzył mnie gałęzią po twarzy, zamykałem oczy, żeby nie dać się oślepić. Byłem anęczony i obolały. Sen utulił mnie i wyrwał z tych przykrych wspomnień w chwili, gdy starałem się uniknąć razów, które gwałtownie spadały na moje skronie.

Rano, jeszcze drzemiąc, miałem wrażenie, że „przeby­wam" w owczarni. Dziwiłem się, że nie dochodzą do mnie dźwięki dnia wstającego w Baddevrustanie (wsłu­chiwałem się w nie zawsze stojąc na słomiance przed domem, gdy tatuś doił owce). Teraz, kiedy leżałem w łóżku, nie docierało do mnie szczekanie psów i dzwonki stad z sąsiedztwa. Tego ranka przyroda nie uśmiechała się do mnie. Dudki nie śpiewały, kukułki i sroki nie kon­certowały. Wciąż jednak wydawało mi się, że stoję na słomiance przed chatą. Ale wystarczyło, żebym przekręcił się na bok, dotknął pokaleczoną twarzą poduszki, a na­tychmiast wracałem do rzeczywistości. Przypominało mi się oikrutne bicie poprzedniego wieczoru. Matka podeszła do łóżka z filiżanką gorącego mleka.

— Nie możesz wychodzić na dwór z taką twarzą! To wstyd! Dopóki nie wygoją się rany, będziesz siedział w domu. — Przez cały tydzień mama nigdzie mnie nie wy­puszczała. Musiała bronić reputacji męża. Ludzie z pew­nością uważaliby jego zachowanie za skandaliczne. Któ­regoś wieczoru ojciec przywrócił mi wolność. O zmroku odwiózł mnie do owczarni. Na świeżym powietrzu Bad- devrustany moja opuchnięta i poparzona jodyną twarz odzyskała zdrową cerę i normalne kształty. Jedynie na kościach policzkowych pozostały drobne ślady, a we­wnątrz paliły mnie bolesne wspomnienia.

Dotychczas ojciec nie żądał, żebym wspólnie z nim pra­cował. Wystarczyło mu, że przyglądam się uważnie, jak

on wykonuje różne czynności. Kiedy doił owce, zostawa- __|lem po zewnętrznej stronie ogrodzenia, słuchając, jak mleko chlupie w wiadrze. Zazwyczaj stałem przy wyjściu, pilnując owiec, żeby nie pouciekały. Przypędzałem je za­wsze do ogrodzenia postępując zgodnie z jego wskazów­kami. Często udawało mi się je sprowadzić krzykiem. I na moje: eh, eh! eh, le, Ie! le, le! daaaa! ddddd! eh, eh! eh, eh! beh! le, le, le!, jeśli były syte, zbliżały się do mnie i zbierały się same, zadowolone z wykonywanych przeze mnie po mistrzowsku zawodzeń. Tym wołaniom towarzyszyło pogwizdywanie. Skubiąc po drodze trawę, same wchodziły do ogrodzenia. Tatuś stawał przy wej­ściu i codziennie skrupulatnie je liczył. W zagrodzie ow­ce zajmowały swoje miejsca, ustawiając się jedna przy drugiej, pyskami do muru. Był to typowy sposób doje­nia owiec w okolicach Logudoro, całkowicie odmienny od stosowanego w regionie Barbaria. Nasze ogrodzenie, tak jak wszystkie inne na wyspie, posiadało kształt elip­sy. Dlatego też, gdy zwierzęta zajęły swoje miejsca, na środku powstawała przestrzeń podobna kształtem do ogro­dzenia. Właśnie tutaj tatuś zataczał krąg, przechodząc od jednej owcy do drugiej. Lubiłem przyglądać się zaw­sze stojącym tak owcom i memu ojcu, który pochylony, przyciskał głową ogon dojonej owcy, żeby zatkać jej za­dek. Był to jedyny sposób, żeby nie napaskudziła w wia­dro. Tak dojono owce w okolicach Logudoro.

Pies kilkakrotnie przebiegał po wełnianej kołdrze, utwo­rzonej przez zbite ze sobą owce. Następnie zeskakiwał, żeby wypić należną mu porcję mleka (jaką zawsze otrzy­muje pies pasterski) i ponownie wdrapywał się na swój tron, gdzie rozkoszował się, wyciągnięty na Wełnistych, grzbietach dwóch ulubionych owiec. Wdychałem zapach przeżuwanego przez zwierzęta pokarmu i obserwowałem wahadłowy ruch ich pysków: opuszczanie się i podnosze­nie wzdłuż szyi roztartej na miazgę trawy. Zawsze wpra­wiało mnie w stan błogości ich łagodne pobekiwanie i chlupanie w wiadrze ciepłego jeszcze mleka, wytrysku- jącego z wymion. Nie patrząc, wiedziałem, jak stopniowo

podnosi aię w kuble jego poziom. W ten sposób mogłem w odpowiedniej chwili postawić na murze bańkę, do której tatuś przelewał z wiadra mleko.

Od pamiętnego dnia, w którym poniosłem okrutną ka­rę, nie mogłem już stać bezczynnie w przejściu i rozko­szować się zapachem przeżuwanego przez owce pokarmu. Ojciec domagał się, żebym wypełniał przypadającą mi część obowiązków. Musiałem wbić sobie w głowę, że teraz w owczarni jest nas dwóch i że ja również zostałem pa­sterzem. I abym nie miał żadnej wątpliwości, nauczył mnie jedynej ważnej rzeczy, której mi jeszcze brakowało, by stać się prawdziwym pasterzem, a mianowicie doje­nia owiec. Polecił wykonać dla mnie wiadro.

Gdy wszedłem do ogrodzenia po raz pierwszy, owce zbiły się w jedną masę. Przestraszyły się. Nie przyzwy­czaiły się jeszcze do mnie. Niektóre wręcz pouciekały, przeskakując przez mur. Tatuś musiał odwołać się do całego doświadczenia, żeby ponownie zebrać stado i uspo­koić je.

Miałem zaledwie osiem lat, ale nawet dzieci mogą doić owce sposobem stosowanym w okolicach Logudoro. Ta­tuś kazał mi się pochylić i stanąć za owcą najłagodniej­szą i najłatwiejszą do dojenia. Powiedział, żebym wsunął wiadro między kolana i zbliżył się do zadka owcy. Nau­czył mnie, jak należy trzymać wymię i jak przycisRać dójki poślinionymi lub zwilżonymi w mlecznej pianie pal­cami.

Nie było to łatwe. Przez pierwsze dni ciągnąłem dójki zbyt słabo i owca, Mutighedda, skakała i wywracała mnie.

Początkowo, gdy tatuś wydoił całe stado, miałem za­ledwie ćwierć wiadra mleka. Po prostu z trudem trafia­łem do kubła. Mleko tryskało mi na rozporek (który mia­łem wtedy ciągle nim pobrudzony), na nogawki spodni albo obok mnie.

Jednakże po dwóch tygodniach potrafiłem już wydoić Mutigheddę. Wówczas ojciec powierzył mi również Le- pereddę (nazywaną tak, ponieważ miała uszy stojące jak u zająca). Następnie dodał mi jeszcze jedną owcę. Pamię-

-tam, że była czarna. Wszystkie trzy doiło się z łatwością. Wkrótce doiłem tyle, na ile starczało mi sił.

W pierwszym okresie musiałem znosić ich krnąbrność i nieprzewidziane kaprysy, nie byłem bowiem silny ani sprytny. Często, gdy białe i pokryte pianą mleko wypeł­niało już wiadro prawie po brzegi i chciałem je pokazać tatusiowi, zdarzało się, że owca, którą właśnie doiłem, zaczynała wierzgać kopytami i cofała się. I mimo że ze wszystkich sił ciągnąłem ją za wymię, nie zawsze udało mi się ją powstrzymać. Traciłem równowagę. Fikałem kozła. Wiadro przewracało się i mleko rozlewało się na spodnie. Często wierzgnięcie „szalonej" owcy niweczyło wszystkie moje wysiłki. W takich razach musiałem znosić policzki wymierzane mi przez ojca i brać się do dojenia z mokrym tyłkiem.

Jednakże największą przykrość i upokorzenie przeży­wałem wówczas, gdy owca napaskudziła mi do wiadra, a ja tego nie zauważyłem. Doiłem nadal i dopiero po zapachu albo po zielonkawym od rozpuszczonego łajna kolorze mleka orientowałem się, co się stało. Trzeba było wszystko wylać. Wiadro mleka miało wartość dniówki dobrego rolnika. Tatuś mi tego nie wybaczał. Często, wy­lewając po kryjomu mleko i szybko dojąc, żeby nadrobić powstałe straty, zdołałem się uratować^ Ale on prawie zawsze to zauważył. — Co się z tobą dzieje? Prawie nic nie masz... A przecież wydoiłeś tyle owiec... Ach, napa­skudziły ci, ty bydlaku! Zarobiłeś dzisiejszą dniówkę! ■— Po czym bił mnie po twarzy. — A masz, masz, nędzniku! Dajesz się nabierać owcom... jeszcze się nie nauczyłeś. Mówiłem ci. Musisz im przyciskać ogon głową i w ten sposób zatykać zadek. Wciąż fruwasz w obłokach. — Czę­sto zdarzało się, że los mnie pomścił. Owce napaskudziły także w mleko mojemu ojcu, mimo że w przeciwieństwie do mnie myślał tylko o pracy. Wówczas, upokorzony, wyżywał się na nich: — Drańska owco! Podła! Huu! Huul Paskudne, zafajdane bydlel Zaraz dam ci popróbować twego gówna. Masz, zeżryj je. Teraz napcham ci go w oczy, w uszy, wszędzie

.

Pasterskim zwyczajem, dręczył „narowiste" owce. Brał je za tylne nogi, przewracał grzbietem na ziemię i przy- duszał je, stawiając im nogę na szyi. — Masz! Masz! Za­biję cię. Nie pozwolę, żebyś ze mnie kpiła. Hee! Głupia owco.

Były to wspaniałe sceny. Pochylony nad swoją owcą, rozkoszowałem się nimi, pękając ze śmiechu. Oczywiście ukrywałem przed ojcem, że bawiło mnie, kiedy przemawiał do owiec, jakby one rozumiały po sardyńsku. Chciał, o czym wiedziałem, żebym ja również podzielał jego wściekłość. Dlatego chowałem się za owcami. Gdyby za­uważył, że się śmieję, z pewnością nie darowałby mi tego.

Dobrze mu tak. W takim dniu nie mógł mi nic po- _ Wiedzieć, nawet gdyby i mnie przydarzyła się podobna historia. Mogłem więc doić spokojnie. Niejeden raz owce nam obu zapaskudziły mleko. Staraliśmy się to przed sobą ukryć, milcząc albo pospiesznie nadrabiając straty. Czasami jednak ojciec nie mógł się powstrzymać. — Dzi­siaj nas urządziły te bydlęta. Nasrały nam! Wszystko stra­cone! Zakpiły z nas!

Teraz, gdy nauczyłem się już doić, stałem się praw­dziwym pasterzem. Musiałem tylko urosnąć i czekać, żeby mieć więcej sił. Sielankowe życie skończyło się raz na aaw-sze.

Teraz ojciec przystąpił do wychowywania mnie na rol­nika, ozego dotychczas nie czynił. Szybko nauczył mnie kopać w gaju oliwnym i w winnicy. Poświęcał już mniej czasu na przygotowanie mnie do pracy. Udzielał mi wska­zówek pospiesznie i szorstko, do czego zmuszała go sy­tuacja. Sam zresztą kopał jak potępieniec. Praca pochła­niała go do tego stopnia, że ucząc mnie nowych czyn­ności, nie chciał stracić ani minuty i jedynie czasem, przez krótką chwilę, pokazywał mi, jak należy trzymać motykę.

— Prawą dłoń połóż na przodzie styliska, lewą z tyłu

i wykonuj ten ruch... w ten sposób; opuszczając stylisko łatwiej ci będzie wywracać skiby. Jest to sekretny chwyt, który opanowuje się z czasem.

Taką lekcję powtarzał mi najwyżej dwa albo trzy razy. Iteszta należała do mnie. Sam musiałem nauczyć się od ojca zawodu, uważnie i w strachu podpatrując jego taj­niki. Musiałem postępować tak samo jak wtedy, gdy u- czyłem się doić i wykonywać tyle innych czynności. I mi­mo że udzielał mi lekcji bardzo pospiesznie, nic potrzebo­wałem wiele czasu, żeby dobrze kopać i wywracać skiby jak należy. W krótkim czasie ojciec nauczył mnio, jak trzeba zajmować się rolnictwem. Czynił to szybko i po­wierzchownie i nie dbał o gruntowne przekazanie mi swoich doświadczeń. Kiedy przycinał pędy winnej lato­rośli, szedłem za nim, zbierałem gałązki, składałem je w wiązki i układałem w stos.

Gdy szczepił winną latorośl lub dzikie grusze, musia­łem również za nim chodzić. Nosiłem pojemnik z korko­wego drzewa, w którym leżały potrzebne do tego rzeczy: szmaty, brzytwa, glina i sitowie. Nie odzywał się do mnie, a ja za każdym razem musiałem się domyślać, czego po­trzebuje.

Pracowaliśmy od świtu do zmierzchu. Bez przerwy. Na­wet zimą w burze i śnieżyce, gdy nie można uprawiać ziemi, a chłopi siedzą we wsi popijając wino ze swych piwnic, ojciec nie wygrzewał się w cieple jak kot przy piecu. Zawsze wyszukiwał coś do roboty. — Chodźmy naprawić mury. Dziś w nocy wiatr z pewnością uszkodził ogrodzenie. Cudze bydło może wejść na nie. tknięte jesz­cze pastwisko. Chodźmy! Idź z tamtej strony. Ja zobaczę z tej.

— Dobrze! Spotkamy się jak ostatnim razem.

Często nie zdążyliśmy nawet obejść całej zagrody, a już się nawoływaliśmy.

— Ohoo, Gavl! Ohoo, Gavl!

— Heeejl

— Chodź tu. Mur się obsunął. Trzeba go naprawić.

— O, jaka duża wyrwa!

— To od deszczu, który spadł dziś w nocy. Chodzi Bierzmy się do robotyl

On jednak nie uznawał tego za pracę. Nie wytwarza­liśmy bowiem niczego. Naprawialiśmy jedynie uszkodze­nie spowodowane wypadkiem.

Jedyną rzeczą, którą w tym czasie można było wyko­nywać i którą uznawał za pracę, było wycinanie drzew i karczowanie pni w lesie.

— Jak tylko się przejaśni, weźmiemy narzędzia i pój­dziemy ścinać drzewa. Nie zamykajmy się w domu. Przy pracy na powietrzu człowiek jest w ruchu i krew lepiej krąży. — Jego pracowitość i silna wola sprawiły, że wkrótce Btałem się doskonałym drwalem, mimo że z tru­dem trzymałem siekierę w rękach.

Początkowo ścinanie drzew pociągało mnie. Lubiłem patrzeć, jak spadają pochylając swoje wysokie wierzchoł­ki. Ojciec wkładał w tę pracę całe swoje doświadczenie. Trzymając siekierę na ramieniu, przyglądał się drzewu dokładnie. I zanim zabrał się do roboty, niemal zawsze wiedział, z której strony należy je ścinać. Dla większej pewności przypatrywał się bacznie gałęziom i pniowi. Wa­żył w myślach drzewo i ustalał bezbłędnie, w jakim kie­runku się pochyli. Dopiero wtedy robił na pniu niewielkie nacięcie po stronie, na którą miało upaść. Sam ustawiał się w taki sposób, aby walące się drzewo nie wyrządziło mu krzywdy. Obserwowałem uważnie te wszystkie opera­cje. Uderzał siekierą w pień. A w czasie przerw w pracy, które przeznaczał na złapanie oddechu, zawsze mi coś tłumaczył, jeśli uznał to za wskazane: — Nie jest łatwo ściąć drzewo! Najważniejsze to wiedzieć, w którą stronę się pochyla. W jakim kierunku się powali. Musisz ścinać zawsze z przeciwnej strony. Wtedy będziesz widział, jak spada, i nie będziesz narażony na niebezpieczeństwo!... — Tu! Ta! Ta! Ta! odpowiadała mu siekiera uderzając o pień i rozrzucając wokół drzazgi.

— Pewnego razu przyjechał do pobliskiej Thiantiny kum Foriccu, żeby narąbać drzewa i załadować nim pełen wóz. Ton lekkomyślny i niedoświadczony człowiek szybk

o

zabrał się do ścinania drzewa, które wskazał mu chlebo­dawca. Co za osioł, nie popatrzył nawet, w jakim kierun­ku upadnie. Być może, nie wiedział, jak to się robi. Na jego nieszczęście, drzewo rosło bardzo prosto. Nie miał łatwego zadania. Ale los mu nie sprzyjał, bo zabrał się do ścinania drzewa z niewłaściwej strony. Był to człowiek bardzo uparty. Taki, który nigdy się nie cofnie, gdy ooś zacznie, nawet jeśli robi to źle. Pracując w gaju oliw­nym, zauważyłem z daleka, że nieodpowiednio postępuje. „O, ForI! — krzyknąłem do niego. — Tnij z drugiej stro­ny. Z drugiej strony." Ale on nie przestawał machać sie­kierą, dopóki drzewo nie zaczęło sdę na niego walić. Du­reń, zamiast się cofnąć, zaczął biec w złym kierunku. Tam, gdzie spadało. Dosięgło go, nim zdołał uciec. Widząc, co się dzieje, a byłem wtedy na wzgórzu, pobiegłem tani natychmiast. Razem z jego przyjacielem, takim samym jak on głupcem, wyciągnęliśmy go spod drzewa. Położy­liśmy nieprzytomnego na wozie i zawieźliśmy go w bar­dzo ciężkim stanie do Siligo. Zmarł po trzech dniach. Eh... trzeba uważać, oj trzeba. Należy pracować z głową, a nie bezmyślnie. Widzisz, ja wiem, że drzewo spadnie z tej strony. Porobiłem obliczenia. Popatrz na te gałęzie. Hę? Zwisają na tamtą stronę. A poza tym wystarczy dobrze się przyjrzeć, jak rośnie pień! Oczywiście, często się zda­rza, że trudno ustalić, na którą stronę się powali. Wtedy musisz uważać. Gdy tylko zobaczysz, że drzewo zaczyna się chwiać, że ruszają się gałęzie i wierzchołek, nie wol­no tracić zimnej krwi. Jeśli leci na ciebie, wystarczy uskoczyć w bok. Nie pędź nigdy na oślep jak kum Foric- cu. Drzewo spada na ziemię bardzo szybko i jeśli pobieg­niesz w złym kierunku, koniec z tobą.

Pouczał mnie, nie przerywając pracy, a ja czekałem nie­cierpliwie, żeby zobaczyć, jak to wygląda. Chciałem wre­szcie usłyszeć huk i trzask walącego się na ziemię drzewa. Stałem nieruchomy, ale uważny, dopóki ojciec nie wy­mierzył ostatniego ciosu. Dąb zachwiał się od wierzchoł­ka i runął na ziemię rozpostartymi gałęziami. Gdy drze­wo leżało powalone, uzbrojony w nóż i siekierę włączy-

łem się również do pracy, obcinając liście i mniejsze ga­łęzie.

Oczyseczony w ten sposób pień rozciągał się na ziemi w całej swej okazałości i wówczas zabraliśmy się do cię­cia go piłą.

Niełatwo było operować nią z należytą siłą i w spo­sób właśaiwy, poruszać łokciami płynnie i rytmicznie, ład­nie ciąć. Musiałem być wytrzymały, żeby nie wywołać gniewu tatusia i wysłuchać jego pouczeń.

Niemal nikt nie zaglądał nadal na nasze pole. Paste­rze z sąsiedztwa, którzy żyli w nędzy, musieli myśleć o zaopatrzeniu się w żywność i nie mieli czasu nas od­wiedzać.

Poza tym z wiadomych powodów zerwaliśmy prawie ze wszystkimi. Sąsiedzi wzajemnie uważali się niemal za przeciwników. W nocy jeden drugiemu wypasał pastwi­sko, wprowadzając mu owce do ogrodzenia. W dzień, gdy chodziłem za stadem, słyszałem awantury spowodowane takim postępowaniem. Pasterze bili się i kłócili, napeł­niając wrzaskiem całą okolicę. — Dziś w nocy, ty nędzny robaku, złodzieju, przestępco, skurwysynu, nędzniku, nic­poniu, wypasłeś mi pastwisko. Nie pozwolę na to! Niech no cię tylko złapię... rozprawie się z tobą! Już ja cię urządzę na święta. Podam ca jaja na twardo! Wbij to so­bie do łba: ja też mam jądra! Ty durniu!

A przy innej okazji: — Nie po to oszczędzałem pastwi­sko, żeby je wyżarły twoje owce! Pokażę ci, ile ważą mo­je jądra! Ty ohydny przestępco! Zdrajco! Mam większe jądra od ciebiel Rozumiesz? Jeśli cię złapię, oszpecę cię na całe życie! Ukrzyżuję cię. Ty łajdaku. Skorzystałeś z mojej nieobecności. Zapłacisz mi. Zapamiętaj sobie*.; Oddam ci z nawiązką... nie martw się.

Tak wyglądały dni pasterzy, jadowitych jak rozdrażnio­ne osy. A w bezsenne noce pilnowali z fuzją pastwiska albo stada przeżuwającego pokarm. Wyczekiwali, aż któ

-

regoś z nich zmoże z wyczerpania sen, żeby zapędzić owce na jego łąkę.

W dzień zajmowali się uprawą ziemi dla swoich potrzeb. Prawie nigdy nie chodzili na wieś. Ci, którzy posiadali własne pastwiska i stada, zaglądali tam czasem w ciągu dnia. Zdarzało się to jednak rzadko. Słudzy i dzierżawcy, jeśli mieli dobrego pana, wpadali do Siligo raz na dwa tygodnie albo raz na dwadzieścia dni. Niemal wszyscy byli kawalerami. Nie mieli czasu na poznawanie i zdo­bywanie dziewczyn.

Ci zaś, którym udało się ożenić po długich i uciążli­wych perypetiach, musieli się ograniczać do przelotnych spotkań z własnymi żonami. Pozostawiali wtedy nie strze­żone stada, a swawole na małżeńskich łożach trwały bar­dzo krótko. Pasterze mający własne stada pozwalali sobie, nie ogoleni, na małżeńską zabawę raz w tygodniu, ale musieli się bardzo spieszyć.

Kiedy kum Antoniccu, który również pracował na swo­im, jechał do Siligo, co zdarzało się rzadko, zostawiał swoją owczarnię bez opieki. Gnany dławiącym pożąda­niem kobiecego ciała pędził w pośpiechu, ściskał osła no­gami i przynaglał do biegu. Zwierzę szybko dreptało, starając się rozpaczliwie dostosować swój trucht do nie­cierpliwych ponaglań opanowanego namiętnością pana, który zbyt długo pościł. W połowie drogi trucht stawał się jeszcze gwałtowniejszy. Na ostatnim kilometrze za­mieniał się w galop. Wreszcie kum Antoniccu dopadał domu. Zeskakiwał z osła. Przywiązywał go do kółka i w takim stanie zostawiał zmęczone, objuczone, spocone i za­dyszane zwierzę. Wchodził do domu i szukał żony. W cza­sie zabawy na łóżku nic dla niego nie istniało: owce, ban­dyci, pastwisko, wszystko to znikało z jego pamięci. Burza szalała i jej odgłosy roznosiły się po mieszkaniu. Grad | śnieg padały obficie. Po tych gwałtownych wyładowa­niach natury, wracała pogoda. Skoro tylko zaspokoił swo­je pragnienie, a łóżko wyglądało jeszcze tak, jakby się przez nie przewalił cyklon Erosa, przed oczami stawały mu owee i osioł, który sterczał na dworze, osiodłany i obluazony bańkami mleka, drzewem i workiem. — Biedne zwierzę! Mleko!... Drzewo!... Oby mi tylko niczego me ukradli!...

Gdy opadła w nim gorączka pożądania, zadowolony, z promienną i spokojną twarzą szedł zdjąć ciężaT ze zwie­rzęcia. Czyniąc to, często musiał wysłuchiwać pomruki­wań przechodniów: objuczone i przywiązane do kółka zwierzę przemawiało do wszystkich swym żałosnym wi­dokiem. Kiedy już przyszedł do siebie, golił brodę i do­piero wtedy czuł się człowiekiem. Świeży, w doskonałym humoi-ze, z umysłem zdolnym do myślenia o różnych spra­wach.

Kum Antoniccu nie stanowił tu wyjątku. Była to cho­roba wszystkich pasterzy. Kum Diddia zachowywał się tak samo. Kiedy przychodziła na niego pora, zostawiał owczarnię, żeby wyjechać na wieś, i popędzał osła zmu­szając go do gwałtownego truchtu.

On także, nękany namiętnością, gdy wpadał na wieś, nigdy nie zdążył zdjąć ładunku ze zwierzęcia. Wbiegał do domu. Rzuoał się na żonę. Gryzł ją. Ssał. Ściskał jej ciało, jakby chciał ją udusić. Ponaglany dławiącą żądzą, szar­pał gwałtownie ubranie. Ściągał je z siebie szybkim ru­chem, jakby stanowiło jedną całość, i ciskał bezładnie. Rzucał się na żonę w zabłoconych buciorach, a zsunięte spodnie krępowały mu nogi w kostkach. Często przeska­kiwał przez poręcz łóżka: gwałtowną namiętność nie po­zwalała mu tracić ozasu, aby je obejść naokoło.

To była istna tarantela. Łóżko na sprężynach tańczyło w rytm tej muzyki i od czasu do czasu spadał z hałasem na podłogę jakaś przedmiot. Metalowa poręcz pod ścianą drgała również, poruszając się w takt melodii. Nagle wszy­stko się zatrzymywało, żeby nabrać sił do kolejnego tań­ca. Rozpoczynała się nowa muzyka. Inny rytm. Inny ta­niec. W końcu, ze spuszczonymi do kostek spodniami, któ­re krępowały mu ruchy, kum Diddia kładł się na żonę całym ciężarem ciała, jak wezbrana po burzy rzeka.

Zdarzało się często, że przez okno, które kum Diddia i jego żona pozostawili otwarte, można było usłyszeć ha

-

łas drgającej poręczy łóżka i odgłosy przypominające pra­wdziwą walkę, wraz ze strzałami i wybuchami.

Dźwięki te docierały do przechodzących drogą chło­pów.

— Ba! Kum Diddia wypełnia swoje zadanie.

— Tańczy taniec sardyńsdoi.

— Cicho bądź! Co tu gadać! Robimy to samo! To harce wygłodniałych!

— Ba! Nie traćmy czasu. Mnie też swędzi to bydlę, do licha.

— Komu to mówisz.

Wskakiwali na osły. Jechali do domu, żeby u boku swych towarzyszek ugasić palące ich pragnienie. Nie strzeżone, zaniedbane, płonęły w cielesnym osamotnieniu podobnie jak oni.

Tak wyglądała sytuacja żonatych pasterzy pracujących na swoim.

Natomiast my, chłopcy poniżej dwudziestu lat, wyłado­wywaliśmy nasz bujny temperament różnymi sposobami. W dolinach i na wzgórzach, w borach i w lasach, wszędzie byliśmy obiektem szalonych ataków namiętności. Krzaki, jakby wystawione na pastwę burzy, były najbardziej na­rażone na gwałtowność naszych rąk. Dopadało nas to czę­sto przy pracy lub gdy chodziliśmy za owcami: utrudnio­ny oddech, ściskanie w gardle i członek podobny do kija, twardszy od styliska motyki trzymanej w rękach.

Jeśli ktoś był sam, krył się za pierwszym lepszym krza­kiem. Kładł się na ziemi z zamkniętymi oczami, wyobra­żając sobie kobiece wdzięki, np. kawałek uda dziewczyny, którą gdzieś przypadkiem spotkał. Nic go wówcęas nie obchodziło: ani stado, ani motyka, którą często, przed za­szyciem sćę w 'kryjówce, porzucał wbitą w ziemię. Nie istniał też deszcz ani mróz. Działo się z nami to samo co z kumem Antoniccu albo z kumem Diddia.

W słońcu i w ciszy lasu każdy z nas kładł się na ziemi, żeby rozkoszować się miłosnym upojeniem. Często krzak, który zastępował nam kobietę, trząsł się jak żywa istota zanosząca się płaczem. Udzielało mu się drżenie nasze

j

prawej ręki i naelektryzowanego oiała, skręcającego sią jak w ukropie. Ruchów ręki nie można było zatnzymać.

Gdy spotykaliśmy się przypadkiem, onanizowaliśmy się na wyścigi. Był to jeden ze sposobów ujawniania naszej siły i pokazania, do czego jesteśmy zdolni.

— Cześć, koledzyl Dziś was pokonam. Ciągle ćwiczę. Przedwczoraj zrobiłem aż osiem numerów!

— A dlaczego ja mam być gorszy? Przedwczoraj przez kwadrans zrobiłem cztery razy. Ja też ćwiczę. Kiedy nie ma ojca, kładę się pod drzewem i nie ruszam się. Prze­suwam sdę tylko za cieniem, gdy słońce wędruje po nie­bie.

Kiedy miałem dwanaście czy trzynaście lat, mnie i mo­im trzem kolegom przydarzyło się coś, o czym mówię nie­mal ze wstydem. Kilka dni wcześniej odbywało się wino­branie. Tatuś sprowadził do zbierania owoców osiemnasto- i dwudziestoletnie dziewczęta. My, chłopcy, zerkaliśmy cały dzień na ich uda. Nie było takiego dnia, żeby nie udało nam się ich zobaczyć. A później, widząc oczami wyobraźni swą wybraną, próbowaliśmy swych możliwości po dwa ozy trzy razy.

Po kilku dniach pobiegliśmy tam, gdzie dziewczęta siu­siały i załatwiały się. Wówczas, na widok suchej już ku­py, wzbierało w nas jeszcze gwałtowniejsze pożądanie. Każdy z nas wyobrażał sobie, że zrobiła ją jego wybrana dziewczyna. Myślał, że miejsce, na którym się położył, obaiusiała jego ulubiona.

Niektórzy uciekali się do sposobów rzadziej stosowa­nych, ale również rozpowszechnionych: do spółkowania ze zwierzętami.

Pewnego dnia, wracając z Siligo, ja i G. byliśmy świadkami takiej oto sceny: jadąc główną drogą, na o- słach, które przystanęły w miejscu, gdzie stykało się kilka pastwisk, ujrzeliśmy pastuszka dobierającego się do swo­jej oślicy.

— W końcu mu się uda — powiedział G.

Pastuszek, liczący ze czternaście lat, ładował się na

oślicę, ale nie dosięgał do niej z ziemi. W końcu wszed

ł

na stos kamieni i przyciągnął do siebie swoją „kobietę". W ten sposób mógł wreszcie połączyć miękkie z twar­dym. Spuścił spodnie i dosiadł swego zwierzęcia we wład­czy sposób, jakby miał do niego praWo: było przecież je­go własnością. Potrząsnął tyłkiem i natychmiast się uspo­koił, tuląc w objęciach swoją ukochaną.

— Czy zrobiłbyś to z oślicą? — zapytałem G.

— Już robiłem, gdy byłem w Capiana. Furia kutasa nie zna granic.

Nie były to odosobnione przypadki. Większość z nas postępowała tak samo i wszyscy chcieliśmy to robić. Wo­leliśmy jednak owce albo kozy.

Thanne zwykle podejmował takie próby, kiedy ojciec wysyłał go poić stado i gdy szedł ścieżką w smugach uno­szącego się kurzu. Na ogół robił to w furtce, przez którą stado wybiegało z ogrodzenia. . Owce tłoczyły się przy wyjściu. Usiłował przecisnąć się między nimi, żeby dojść do furtki, ale nie zawsze udało mu się ją otworzyć. Rzu­cał się w środek stada. Wybierał sobie owcę, która wy­dawała mu się najładniejsza. Przewracał ją brzuchem do góry, aby wyczuwać swoim ciałem napęczniałe wymię, i robił to pośpiesznie, ze spodniami opuszczonymi do pół uda, podczas gdy stado czekało w słońcu, aż pasterz o- tworzy furtkę. W takiej sytuacji nawet huk armaty nie zdołałby odwrócić uwagi kochanka, którego wyobraźnia wymyślała postać najdroższej kobiety.

Pewnego dnia (mieliśmy wówczas po dziesięć lat i dzia­ło się to w Siligo w czasie godzin wolnych od pracy, gdy ojciec pozwalał mi bawić się z chłopcami) przyjaciele mnie namówili, żeby zrobić skok do kurnika należącego do jednego z naszych kolegów. Było nas trzech. Gdy we­szliśmy do środka i każdy wybrał już sobie jedną z gda­kających kur, zabraliśmy się do nich przy akompania­mencie ogólnego śmiechu.

— Koleś, ta z szyją bez piór ma ciepluteńki zadek. Coś cudownego. — Każdy chciał z nią spróbować. I rze­czywiście tak było naprawdę. Wśród sług i starych kawalerów panowała całkowit

a

frustracja seksualna. Wielu z nich szukało pocieszenia w krzakach do chwili zawarcia małżeństwa, a niektórzy aż do śmierci, jeśli silny temperament pozwalał im osią­gać w samotności ów błogi stan, jaki daje zaspokojenie pożądania. Pamiętam, że według obowiązującej wówczas zasady pracodawca przynajmniej raz w roku zabierał do buTdelu zatrudnionych u siebie pasterzy, co następowało z chwilą ukończenia przez nich osiemnastego roku życia. Później przez wiele miesięcy podniecało to ich fantazję, gdy samotnie zaszywali się w krzaki.

Słyszałem od pasterzy w Siligo o pewnym ciekawym i prawdziwym wydarzeniu. Pracodawca obiecał zawieźć swego sługę do Sassari, żeby ulżył sobie z kobietą, ale ciągle z tym zwlekał. Nie znajdował wolnego czasu czy też nie chciał wydać pieniędzy. Sługa wciąż nalegał, przy­pominał o tym każdego miesiąca.

— Kumie Antó! Kiedy wreszcie mnie tam zawieziecie? Eh... Obiecaliśoie!

— Dobrze. Pojedziemy w niedzielę.

Tym razem dotrzymał obietnicy. Słudze Giommari zda­rzyło się to po raz pierwszy.

Kiedy wrócił do owczarni, wszyscy młodsi pasterze, któ­rzy dopiero czekali na swój wielki dzień (oczywiście pod warunkiem, że mieli dobrego pana), wypytywali go na wyścigi.

— Ej! Giommari, czy to przyjemnie' zabawiać się w miłość? Jak to jest?

— Eh! Z kobietą to zupełnie co innego. Przede wszy­stkim nie ma ogona!

Żonatym też nie wystarczały rzadkie miłosne uściski w czasie wyjazdów na wieś. Oni również musieli uciekać się do „prac ręcznych" za krzakami. Wskutek tej posuchy cierpiały także ich żony i jeśli chciały dochować wier- nośoi, musiały postępować podobnie jak mężowie.

Szlachcice, niczym drapieżne ptaki, atakowali pozosta­wione we wsi kobiety. Ich ojcowie lub dziadowie stali się obszarnikami na podstawie prawa majątkowego (obo­wiązującego w latach 1824—1848), oni zaś oddawali pa

-

sterrom tę ziemię w dzierżawę. Panowali nad wszystkimi niczym orły. Dostawali od pasterzy trzy czwarte zbiorów lub odpowiednią należność w pieniądzach, nie dotykając niczego palcem i zupełnie nie wiedząc, jak wyglądają ich posiadłości. Mając kosze pełne serów, a spichrze wyłado­wane paszą, mogli dowolnie uprzyjemniać sobie życie na wsi. Gdy pasterze uprawiali pola lub strzegli na pastwisku owiec, szlachcice robili obławy na porzucone kobiety, jak te drapieżne ptaki, które rzucają się na nie strzeżone pta­ctwo.

Jak krogulce na kury, tak szlachcice napadali na ko­biety, których jedyną obroną był autorytet księdza i ro­dziny. W przeciwieństwie do ich mężów, mield zawsze ogoloną brodę i miękkie ręce. Nie cuchnęli owcami ani serem. W tak dogodnej dla siebie sytuacji nie mieli trud­ności, żeby „dopaść" żon pracujących dla nich pasterzy. Często je szantażowali.

— Na przyszły rok nie wydzierżawię twemu mężowi zagrody. Jeśli kochasz męża, nie odmawiaj mi, nie ociągaj się.

Don Juanne, chwaląc się przed swymi przyjaciółmi i przed swym sługą, mówił wprost:

— O, Anto!

-— Ej, Don Juś, do usług!

— Jak myślisz, czy ładna jest żona tego czy tamtego?

— Do licha, Don JuAł

— Powiedz jej, że dostanie ode mnie koszyk bobu albo zanieś go jej sam. A ja przyjdę później.

Sługa, który pilnował spichrzy, wiedział już, co ma robić. Starał się w jakiś sposób dostarczyć zboże kobiecie, która prawie zawsze go potrzebowała, żeby dzieciom upiec chleba. Don Juanne miał więc pretekst, żeby wpaść do do­mu, do nie strzeżonego kurnika. Zdobywał kobietę dzięki zbożu wyhodowanemu przez jej męża.

Kum Larentu, powszechnie szanowany we wsi (miał żonę i dzieci, których mu wszyscy zazdrościli), pewnego razu zbyt dobrze zabawił się ze swoją służącą, tak że dziewczyna zaszła w ciążę. Szybko sięgnął do sposob

u

często stosowanego w takich sytuacjach. — Nie przejmuj się, Luizo... Powiedz mi, za kogo chciałabyś wyjść za mąż. Który z moich sług podoba ci się najbardziej?

— Ale... przecież jestem...

— Nic nie szkodzi. Już ja się o to zatroszczę!

— Ależ, proszę pana,..

— Powiedz mi: Antoni, Juanne czy Gavinu?

Kum Larentu wiedział, że Luiza i Antoni żywili do siebie uczucia. Ale dotąd, mimo nalegań chłopca, starał się to dziewczynie wyperswadować. Teraz mogła wreszcie wpaść w ramiona sługi. Osiodłał konia i natychmiast po­jechał do owczarni. Kazał zawołać AntoniegóT

— Słuchaj, Antó! Od jutra będziesz pracował na wsi aż do zakończenia zbioru oliwek. Pojedziesz tam razem z Luizą. Zaczynają się psuć: spadają na trawę... to już naj­wyższy czas... Liczę na ciebie!

— Tak, proszę pana! Dobrze! Dobrze! Do usług!

Antoni byl już gotowy do drogi. Kum Larentu pod­szedł do niego, gdy sługa wychodził z chaty, i powiedział mu rozkazującym tonem:

— Słuchaj, Antó!

— Do usług, proszę pana!

— Weźmiesz konia, siwka. Posadzisz Luizę na grzbie­cie, ale jej nie dotykaj, oj nie... Rozumiesz? Nie dotykaj jej, choćby nie wiem co! Jesteś dzielnym chłopcem. Ufam ci. Jeśli ją ruszysz, wiesz, co się stanie, no nie? Niech cl głupoty nie przychodzą do głowy. Musiałbyś się z nią ożenić. Nie chcę skandalu. Mój dom cieszy się powszech­nym szacunkiem.

— Nie, proszę pana! Nic mi się nie zdarzy! Proszę się nie martwić. Nic złego nie stanie się Luizie. Będziemy tylko zbierać oliwki.

— No to w porządku! Siodłaj konia i ruszaj na wieś. Jutro będziecie mogli wyjechać wcześnie rano.

Następnego dnia o świcie Antoni wyjechał z Luizą do gaju oliwnego. Po przybyciu na miejsce, nie zwracając uwagi na wdzięki dziewczyny, wdrapał się na drzewo, żeby otrząsać-gałęzie i strącać owoce żerdzią. Oliwki spa­

dały obficie na trawę. Luiza stała na ziemi i zrywała owoce z niskich gałęzi prosto do kosza. Od czasu do cza­su Antoni udawał, że wypoczywa, i z wierzchołka drzewa zerkał poprzez gęste gałęzie na nabrzmiałe piersi Luizy, na jej krucze włosy i na wszystko, co jego oozy zdołały ogarnąć. W pewnej chwili Luiza również weszła na drze­wo, żeby zrywać oliwki z wyższych gałęzi. Teraz Antoni mógł ją widzieć lepiej. W końcu udało mu się zobaczyć jej różowe uda i biodra. Dziewczyna zbierała owoce i jak­by chcąc przerwać ciszę, w jakiej pogrążył się jej zaże­nowany towarzysz pracy, zaczęła śpiewać:

...uniż piantone nou. a sos campos est dende umbra...

Kiedy już otrząsnęli owoce' z drzewa i zerwali je z niż­szych gałęzi, zaczęli zbierać oliwki leżące w trawie. Luiza pracowała wyżej. Antoni mógł więc teraz wszystko zoba­czyć. Przeczuwał rozkosz, jaką sprawiłyby mu jej twarde i gładkie uda. Schylony nad koszem przypominał osła w czasie rui. Powstrzymywały go jedynie upomnienia ku­ma Larentu. Natomiast Luiza, pouczona przez swego pana, miała go prowokować. Takie otrzymała polecenie. Zmie­niając miejsce przy zbieraniu oliwek, różnymi sposobami starała się pokazywać swoje wdzięki.

— Antó! Przytrzymasz mi worek? — mówiła, gdy mia­ła pełny koszyk. _ I gdy pochylała się, żeby wysypać zawartość koszyka, celowo łaskotała go nieśmiało po twarzy kosmykiem wło­sów. W południe zostawili pod drzewem pełne worki i po­szli posilić się do pobliskiego szałasu. Zabrali się do spo­żywania obiadu. Antoni nie mógł jednak dłużej wytrzy­mać.

Zaślepiony żądzą, zbliżył się do Luizy, która jakkolwiek pragnęła, by ją zdobył, odsuwała się od niego. Ale An­toni już nie krył się ze swoimi zamiarami. Rozpoczął atak. Niech się dzieje co chce. Luiza się broniła. Antoni nacie­rał. Szałas byl mały. Dziewczyna, zasłaniając się, oparła się plecami o ścianę. Nie mogła się dalej cofać. Nadszed

ł

krytyczny moment. Antoni schwycił ją za uda. Teraz na­leżała do niego. W tej sytuacji Luiza musiała mu ulec.

Szałas, który stropem dotykał ziemi, zadrżał swym sło­mianym poszyciem i z trudem wytrzymał szalejącą we­wnątrz burzą. Dwoje kochanków tarzało sią w uściskach, połączeni ze sobą jak dwa króliki. To była najpiękniej­sza chwila w życiu Antoniego i, być może, Luizy. W końcu mogła wyjść za mąż: łańcuchy, którymi kum La­rentu przykuwał ją do „staropanieństwa", pękły w star­ciu z ogólnie przyjętą moralnością. Była wolna.

Ogarnięci miłosnym szałem nie zauważyli, że nogi wy­stają im z szałasu i że okropnie hałasują. Wówczas zjawił się kum Larentu (być może, nie było to uzgodnione z Lui- eą). Nie chciał przepuścić okazji zagrania przygotowanej roli.

— Nieszczęśniku! Przestępco! Mówiłem ci, żebyś jej nie dotykał... Nie zniosę skandalu w moim domu... Nicponiu. Skompromitowałeś mój dom! Musisz się teraz z nią oże­nić. Musiałeś tak postąpić właśnie z Luizą!!!... Najlepszą z moich służących... Co?! Drobiazg!!! Zapłacisz mi za to. Szykuj się do ślubu...

— Przepraszam, proszę pana, ja...

— Do licha!... Straciłeś głowę?

— Tak. Kocham Luizę. Zakochaliśmy się w sobie: oże­nię się z nią. Nie będzie skandalu, wprost przeciwnie, dziękuję panu! Tak, dziękuję, że pan pozwala nam się pobrać. Dzięki! Obiecuję panu, że nie będzie skandalu!!!

— Przyrzekasz mi to? A więc dobrze. Nie bierz tego do serca. Strasznie się rozsierdziłem. Mogliście mi o tym wcześniej powiedzieć. Nie należy ukrywać takich rzeczy. Zrobię, co w mojej mocy. Porozmawiam z jej rodzica­mi... Ale muszą poznać całą prawdę. Nie mogę milczeć. Tym gorzej dla was! Jeśli chodzi o posag, postaram ci się pomóc. Możesz wziąć ode mnie dzierżawę... Ale trze­ba to natychmiast załatwić... Zanim zaczną się kłopoty... Jeszcze dziś wieczór pojadę do jej rodziców: postaram się przyspiaszyć ślub — powiedział stanowczo kum Larentu i odszedł

.

Ojciec zawsze pragnął zdobyć uznanie w oczach innych: ^powiększyć stado, zakończyć rozpoczęte już sadzenie gaju oliwnego. Narzekał, że przywożenie zapasów żywności, po które musi jeździć do Siligo, zabiera mu zbyt wiele czasu. Jedyne rozwiązanie widział w powrocie do starych zwyczajów: w wywiezieniu całej rodziny do owczarni, jak to czynili jego stryjowie i ojciec.

Wiadomość o jego zamierzeniach szybko rozeszła się po wsi. Wśród krewnych i w samej rodzinie wywołała obu- raenie i zarazem przerażenie. Był to bardzo stary zwy­czaj przewożenia rodziny do owczarni, ale już w 1949 r. stał się przeżytkiem zarówno w Siligo jak i w okolicach. Pasterze starali się za wszelką cenę pozostawiać rodziny na wsi, co pozwalało dzieciom uczęszczać do szkoły pod­stawowej. WóWczas tylko siedem czy osiem rodzin było -wyłączonych z życia społecznego i przebywało w odosob­nieniu wśród pól. Prawie wszystkie pochodziły z Barbaria lub z głębi wyspy.

Pomysł mego ojca nie mógł więc spotkać się z przy­chylnością mieszkańców Siligo. Najbliżsi kuzyni wystąpili ostro przeciwko niemu.

Ostatnią próbę przekonania ojca podjął dziadek. Jak to się nieraz zdarzało, przyszedł do nas do Biddevrustany. Jednakże tym razem niczego mi nie opowiadał ani nie żartował ze mną, co zwykle czynił, gdy nas odwiedzał.

— Dzisiaj przyszedłem, żeby odebrać wam studnię, któ­rą wykopał twój ojciec!

— Studnię? A co będzie z nami?... Nie wierzę! I gdzie ją zabierzesz?

— Włożę ją do worka i zaniosę na Monte Ruju. Tam, widzisz?

— Ale studnia jest głęboka i nie dasz rady jej zabrać. Chcę zobaczyć, jak to zrobisz.

-- Wyciągnę ją na wierzch. Wykopię kilofem. Tego dnia chodziło jednak o coś innego. Nie ulegało wątpliwości, że sprowadzała go jakaś niezwykła sprawa. Zabrał się do pracy razem z tatusiem. Nie dawał niczeg

o

po sobie poznać. Ale pomagając ojcu, znalazł okazję, żeby przystąpić do rzeczy.

— Słyszałem, że chcesz sprowadzić sobie żonę do ow­czarni. Co ci przyszło do głowy? Jesteś zazdrosny? Nie sądzę, żeby to właśnie było powodem. — Tatuś uporał się z chwilowym zakłopotaniem, zabierając się energicz­niej do pracy. Po chwili przerwał milczenie i powiedział z właściwą sobie zapalczywością:

— Pewnie! Tutaj, jak widzisz, mam dużo roboty. Nie mogę tracić czasu na jazdę do Siligo i z powrotem. Chło­piec jest jeszcze mały. Nie może ciągle żywić się chlebem i serem. Mnie także będzie lżej, gdy sprowadzę żonę. Bę­dę mógł więcej pracować. Ona też rai pomoże. Gavino jest już duży. Ma dziewięć lat i będzie mógł pomagać mi w polu, jeśli przy pilnowaniu stada zastąpi go Filip, który ma już sześć lat. Gdy przywiozę rodzinę, wszystko się zmieni. Wszyscy będą pracować na miejscu. Będą coś wytwarzać. O to przecież chodzi. Każdy musi wyprodu­kować to, co zjada.

Mówił wzburzony. Skręcał się jak w ukropie, usiłował pokonać zakłopotanie i przypisać sobie większą władzę. Jego zapalczywość przypominała mi słowa, jakie skiero­wał do nauczycielki cztery lata temu. Przez ęhwilę dzia­dek słuchał wzburzony, zdumiony i przygnębiony. Odgro­dził się milczeniem i poczuł się nieswojo. Nastąpiła chwila wyczekiwania. Tempo pracy w winnicy zawrotnie wzro­sło. Motyki podnosiły się i opadały jak oszalałe przewra­cając ziemię.

Nagle/ po chwili^-wahania, dziadek odzyskał pewność siebie. Wyprostował plecy. Oparł się na stylisku motyki i wybuchnął z całą hamowaną dotąd wściekłością: — Co znaczy tracenie czasu na drogę? Nawet jeśli sprowadzisz tu żonę i tak będziesz musiał jeździć do Siligo, żeby przy­wozić zapasy żywności i odstawiać mleko. Ta historia nie trzyma się kupy. Nie możesz i absolutnie nie wolno ci rozporządzać rodziną, kierując się własną wygodą. Po­winieneś mieć na względzie ich interes. Postępować tak jak inni. To hańba. Narażasz się na drwiny. Wystawias

z

na szwank honor rodziny. Wstydź się! To mógł zrobić twój ojciec w su Colominzu! Wtedy były inne czasy. Te­raz są szkoły i musisz posyłać do nich dzieci, żeby clę uczyły.

— Uczyć się? Szkoła? Przede wszystkim trzeba jakoś żyć. Nie mogę ich wszystkich wysyłać do szkoły. Jeśli wyślę jedno, wywoła to zazdrość u pozostałych, których nie będę mógł uozyć. Byłbym niesprawiedliwy. Rząd? To on powinien o to się troszczyć. Dlaczego tego nie robi? Niech mi coś da na każde dziecko. Czego oni chcą?

— Dużo biedniejsi od ciebie pasterze wysyłają dzieci do szkoły. Rodzinę zostawiają na wsi. A ty, właściciel tej zagrody? Mogę oi pomóc. Nie narażaj się na drwiny.

— Jakie tam drwiny! Całą moją ziemię porastają krza­ki. Trzeba ją wykarczować i użyźnić. W przeciwnym razie nie wyrośnie trawa ani drzewa oliwne.

Dziadek był człowiekiem rozsądnym i być może zdawał sobie sprawę, jakie niepowetowane szkody w społecznym rozwoju rodziny spowoduje „wywiezienie" jej do owczar­ni. W gruncie rzeczy jednak uważał, że decyzja tatusia przynosi rodzinie wstyd jedynie dlatego, że zgodnie z po­wszechnie przyjętą moralnością taki czyn uważany był za hańbiący.

— Wychowałem ośmioro dzieci — ciągnął dziadek. — Zajmowałem się pasterstwem wcześniej od ciebie i w cięż­szych czasach?- Początkowo byłem tylko sługą. Jak wiesz, doszedłem do wszystkiego sam. Gdy się żeniłem, nie mia­łem nic: narzeczona uszyła mi jedną jedyną koszulę. Jed­nakże nie sprowadziłem rodziny do owczarni, chociaż byłoby to dla mnie wygodne. Wiadomo, że przyjemnie mieć żonę codziennie przy sobie... Przychodzili do mnie, do owczarni. Wiele od nich wymagałem, nawet od żony. Ale na takie pośmiewisko nie naraziłem się nigdy. Co innego kazać im tu pracować od czasu do czasu, a co innego zamknąć ich w tym miejscu jak zwierzęta, na zawsze, w milczeniu. Jeśli postąpiłeś jak z Gavinem, nie rób tego z innymi. Żona jest dobra w nocy, ale obowią­zek, obowiązek to zupełnie co innego

.

Ojciec bardzo dobrze zrozumiał wypowiedź dziadka. Jednakże inne powody i zamiary sprawiały, że brzmiała ona dla niego banalnie, obco, była pozbawiona znaczenia, niczym przeciągły ryk osła, który słyszał tyle razy, zajęty swoją pracą.

Nasz^r osamotnienie w Baddevrustanie przemawiało na korzyść ojca. Prawie nigdy nie jedliśmy gotowanej stra­wy, a nasze ubrania były zawsze brudne i zatłuszozone od potu i mleka. Poza tym zżerała nas powoli samotność w lesie, jakby przeżuwała nas i trawiła w swoim gąszczu.

Kiedy latem lub jesienią jeździłem do Siligo, robiłem wszystko, żeby sprowadzić Filipa do Baddevrustany. Do­trzymywał mi towarzystwa. Bawiłem się z nim. I chociaż był młodszy, potrafiłem się do niego dostosować.

Na początku prosił mnie, żebym go brał na grzbiet osia. W końcu jego ciekawość poznania pól wyczerpała się. Było mi coraz trudniej nakłonić go do przyjazdu. Zacho­wywał się tak jak ja kiedyś wobec ojca, którego rola mnie teraz przypadła.

Ja także stosowałem przynęty, jakich w pierwszym okresie używał tatuś, żeby sprowadzić mnie do owczarni.

— Jedziesz dzisiaj na pole? Dojrzewają już winogrona. Są prawie czarne. Wczoraj naliczyłem ich osiem tylko na jednej kiści.

— Są smaczne?

— Tak. Są słodkie! Gruszki też już dojrzały. Mają zło­cisty kolor.

— Dobrze. Jadę.

— Do winnicy przylatuje wiele ptaków, żeby wyjadać dojrzałe grona. Blisko issą biro munto tatuś wybudował barak i zaniósł tam bęben. Chodzę tam często i walę w niego batem. Wydaje dźwięki zupełnie jak dzwon! Pta­ki wtedy fruwają, ale nie siadają na gałęziach, żeby zja­dać owoce.

— Chodźmy! Chcę to wszystko zobaczyc.

— Właź na osła.

Tak to zaciekawiony Filip odbywał często na grzbiecie osła tę samą co ja drogę. Gdy tylko przyjeżdżaliśmy, Za­czynal się jednak nudzić. Nie miałem dużo czasu, żeby 9ią z nim bawić. Musiałem pracować.

Poza tym tatuś nie choiał, żebym go przywoził. Zabawa odrywała mnie od pracy. Pod gruszą często biliśmy w bę­ben. Aż dudniło po lesie: były to dzwony Baddevrustany.

Tak więc przez całe lato, gdy tylko zaczęły dojrzewać winogrona, udawało mi się rozbudzić oiekawośćvęilipa i przywozić go ze sobą do owczarni.

Przychodziło mi to coraz trudniej. Z czasem wyczerpy­wały się przynęty: zabrakło mi ciekawostek, które mógł­bym mu pokazać. Jedyne, co mi pozostało, to zabawianie się biciem w bęben pod gruszą i wykrzykiwanie ptakom mojej rozpaczy.

Ale sytuacja szybko uległa zmianie. Tatuś, nie zważając na ludzi, postanowił sprowadzić całą rodzinę do owczarni.

— Dzisiaj jadę na wieś. Zabiorę twoją matkę i rodzeń­stwo: nie będziesz już sam.

—- Naprawdę?!- .

— Oczywiście. Wyjeżdżam, uważaj na stado£&£ Niezmiernie się ucieszyłem: w ten sposób skończyłaby

się rozpaoz mego dzieciństwa i „skazanie" na milczenie.

Po przyjeździe do Siligo, mimo sprzeciwu ludzi i roz­paczy mamy, tatuś wynajął samochód ciężarowy i z po­mocą chłopców załadował na niego cały dobytek.

We wsi wrzało. Nie troszczył się o to: nawej^tego nie zauważał!

— Teraz zabiera ze sobą wszystkich. Wywozi ich w pole.-v

— Z pewnością jest zazdrosny o żonę! Jeśli jej nie wi­dzi, nie zaznaje spokoju!

Ojciec nie^ przywiązywał żadnego znaczenia do po­wszechnie przyjętej moralności. Niezachwiany i stanow­czy, ładował rzeczy na samochód. Dwoił się, wydawał rozkazy, decydował o wszystkim, był panem sytuacji.

Rodzeństwo, ściągnięte ze szkoły, wsiadło do prowa­dzonego przez ojca samochodu. Mama także, kryjąc łzy pod czarnym szalem. Ludzie wypowiadali ostatnie komen­tarze. Przypominali tatusiowi najważniejsze sceny z jeg

o

życia. Samochód rzucił wyzwanie nadciągającej burzy. Po czym ruszył i powoli oddalał się, jadąc białą drogą w kierunku Baddevrustany.

Toozył się swobodnie, coraz dalej od świata, w którym panowały zasady powszechnie akceptowane przez otocze­nie, teraz oburzone postępowaniem ojca. Wyrywał na zawsze moje rodzeństwo z „cywilizowanego" świata, z hi­storii, tak samo jak pięć lat temu ja zostałem z niego wyrwany i wywieziony na grzbiecie osła, którego popę­dzały nerwowe uderzenia nóg ojca.

Wraz z ich przyjazdem do Baddevrustany wszystko się zmieniło. -Przystrojony dom i szałas nabrały zupełnie in­nego wyglądu. Nawet pola przemawiały teraz inaczej. Krzyki, płacz i śpiew mego rodzeństwa rozchodziły się wszędzie, naruszały spokój doliny: jej nigdy niczym nie zakłóconą dotąd ciszę, jaką przemawiała do mnie w swym tajemnym języku. Zimą przyroda trzaskała mrozem i hu­czała zamiecią, a wiosną, jakby roześmiana, budziła się do życia.

I wbrew powszechnie przyjętym zasadom, mnie na­prawdę powodziło się teraz lepiej. Codziennie dostawa­łem ciepły obiad. Wszyscy siadaliśmy razem do stołu, jak­byśmy znajdowali się w Siligo. Wszystko było czyste. Mama zamiotła nawet podwórko.

Obeoność mego rodzeństwa w owczarni doprowadziła do tego, że w rodzinie automatycznie powstała nowa hie­rarchia władzy. Dotyczyła ona wszystkich jej członków. Ja wysunąłem się w niej na drugie miejsce po tatusiu. W ozasie jego nieobecności, zgodnie z przyjętym zwycza­jem, do mnie należała rola szefa. Kiedy oddalał się, ja go zastępowałem. Na początku moje rodzeństwo bało się zwierząt, owadów i węży. Wówczas musiałem naśladować ojca, żeby zniszczyć w ich myślach urojone wyobrażenia o tych natrętach zamieszkujących należący do nas teren. Chodziłem z nimi polować na jaszczurki i na inne gady, żuki i węże. Chwytałem je i zabijałem dla zabawy. W ten sposób moje rodzeństwo wyzbywało się stopniowo wszel­kiego lęku

.

Dni bardzo się ożywiły, zwłaszcza podczas nieobecności ojca. Spędzaliśmy je na pasieniu owiec wraz z Filipem i Wiktorią (starszą siostrą, którą nazywaliśmy nauczyciel­ką, ponieważ tylko ona jedna umiała czytać), zabierając ze sobą pozostałe rodzeństwo.

Filip zaczynał dotrzymywać mi towarzystwa. Pomagał mi w pilnowaniu owiec i w innych pracach. Razem wy­woziliśmy gnój z owczarni, obchodziliśmy nasze pola ii wspólnymi siłami naprawialiśmy mury ogrodzenia. Ra­zem poiliśmy owce, idąc za nimi w smudze kurzu.

Przyszła zimą. Sytuacja uległa zmianie. Wesołe i siel­skie życie zniknęło niczym jesienne liście. Zimowe chłody zapędziły do domu moje rodzeństwo i zgromadziły je wo­kół paleniska. A pola znów przemówiły do mnie swym językiem, swoimi narzeczami. Znowu pozostawałem sam pnzy pilnowaniu owiec, co było nieodzowne w czasie bu- Tzy.

Spaliśmy wszyscy w jednej izbie, poprzedzielanej za­słonami. Noce były bardzo długie. Kładliśmy się do łóżka wcześnie. Zaledwie rano ojciec usłyszał nasze głosy, zaraz interesował się naszym zdrowiem, ponieważ dla każdego z nas planował pracę na rozpoczynający się dzień. Leżąc na łóżku przepytywał nas niczym doktor.

— Gavi, jak się dziś czujesz?

— Dobrze!

— Gardło cię nie boli?

— Nie, nie!

Mój sprytny braciszek (do niego zwracał się ojciec w drugiej kolejności) zaczynał wtedy rzęzić, chrząkać, na­wet jeśli go nie bolało gardło, o ile nie zdążył zrobić tego wcześniej. Wydawał dziwne dźwięki. Oddychał z trudem. Robił to bardzo zręcznie. Rzęziło mu w piersiach niczym w starym akordeonie. Fałszywie. Tatuś się niepokoił. Filip nie przestawał udawać, dopóki nie spowodował interwen­cji „doktora".

— Filip, a ty jak się czujesz?

— Boli mnie gardło. I piersi. Mam kaszel.

Skarżył się zwłaszcza wtedy, gdy usłyszał, że pad

a

deszcz, grad bije o dachówkę domu lub gdy przez okno spostrzegł tańczące błyskawice.

„Doktor" wówczas milczał, jakby wsłuchiwał się w bu­rzę. Filip nie przestawał udawać. Rzęził w mrocznym po­koju, jakby miał nieżyt oskrzeli. Kopałem go, żeby nie przesadzał.

— Eh! Coś mi się wydaje, że dziś naprawdę jesteś cho­ry. Strasznie rzęzisz. Zupełnie jak akordeon. Zostaniesz w domu. Nie wychodź. Owcami zajmie się Gavino!

— Tak! Tak! — kończył Filip rzężąc.

— Napij się gorącego mleka z cukrem.

— Tak. Dobrze!

— A ty — zwracając się do mnie — ubierz się ciepło. Dzisiaj jest brzydka pogoda. Owce paś w dolinach. Tam będziecie osłonięci. Muszę jechać na wieś.

Dzięki tym wybiegom mój braciszek nie tylko dostawał mleko z cukrem (my piliśmy je z solą), ale unikał też deszczu i chłodu. Nie zastępował mnie ani na chwilę, nie mogłem nawet się posilić i rozgrzać skostniałego z zimna ciała.

Musiałem, jak dawniej, sam bez przerwy pilnować owiec. Chroniłem się pod zielonym parasolem, w kapocie tatusia, cały prtzemoczony deszczem, który spływał po mnie na ziemię. Gdy ustawała ulewa, zabawiałem się oswajaniem którejś z owiec. Starałem się ją obłaskawić, żeby sama do mnie przychodziła i żebym mógł jej do­tknąć. Pokrzykiwałem czule, oiągle w ten sam sposób: ddddd! le,. le, le! leeeele! lele!, i wyciągałem prawą rękę pełną żołędzi, wołając Lepereddę. Zbliżała się nieśmiało. Później dawała się zwabić' moim nawoływaniem i żołę­dziami. Wyciągała pysk i zjadała to, co jej podawałem. Wreszcie, kiedy się posilałem śniadaniem, Leperedda sta­wała przy mnie i beczała. Domagała się chleba. Lubiła nie tylko ser, ale i kiełbasę.

Kiedy rozpętała się burza, jedyną moją rozrywkę sta­nowiło wsłuchiwanie się w szum deszczu. Obserwowałem, jak tańczy spadając rytmicznie w dół, jak wiatr się nim bawi i rozbija na drobne cząsteczki. Odgłosy burzy roz

-

nosiły się po liściastym sklepieniu lasu, którym wstrząsał wiatr, wyjąc jak wygłodzony wilk. Głosy rozszalałej przy­rody górowały nad wszystkim, A ją, samotny, oparty o pień drzewa, ukryty w jego wgłębieniu lub pod jakimś krzakiem, wsłuchiwałem się znów w znajomą ciszę, któ­rej jeszcze nie zapomniałem. Znów podejmowałem daw­ny dialog. Gdy rozmawiałem z kamieniami i drzewami, często zdarzało mi się spotykać przy granicznym murze chłopca imieniem Battóre. Podobnie jak ja tyl w osamot­nieniu ze swoją rodziną z Bestii, w pobliżu naszej ow­czarni. Pochodził z Bittese. Jego rodzina, jak wiele in­nych, wyemigrowała z Barbagii do Logudoro w poszuki­waniu lepszych pastwisk.

Spotykaliśmy się, gdy tatuś wyjeżdżał do Siligo. Nic nas wówczas nie interesowało, ani deszcz, ani wiatr. Uży­wając czułych słów i gestów, gwiżdżąc i pojękując śpiew­nie, staraliśmy się zatrzymać nasze stado w pobliżu mu­rów, żeby móc pozostawać ze sobą jak najdłużej. Rozma­wialiśmy o zwykłych sprawach, o naszym życiu. Dyskusje na tematy ogólne dla nas nie istniały.

Niemal każde spotkanie kończyło się na próbie porozu­mienia się ze sobą językiem bliższym naszemu doświad­czeniu. Za pomocą siły. Nie chodziło o to, żeby się bić, ale żeby pokazać jeden -drugiemu swoje możliwości fi­zyczne. Zaczynaliśmy od wyścigów na górskich ścieżkach, biegając od jednego punktu do drugiego i naśladując jagnięta. Nie oszczędzaliśmy siebie i jeśli nawet padał ulewny deszcz, nie przerywaliśmy naszej gonitwy. Ściga­liśmy się, pędząc jak zajączki uciekające przed psami.

Język pasterzy wyrażał się w walce. Bawiliśmy się w s'tstnimpa. Ta zabawa polegała na przewróceniu prze­ciwnika i przyciśnięciu go plecami do ziemi. Ustawialiśmy się naprzeciw siebie, zachowując wszystkie reguły gry. Chwytaliśmy się wpół albo za pasek, jak kto wolał (pod warunkiem że obaj robiliśmy to w jednakowy sposób)^ krzyżując ramiona w kształcie litery x. Na umówiony znak „gotów", jeśli drugi odpowiadał „gotów", rozpoczynaliśmy walkę na trawie, nie oszczę­dzając się. Mój sekretny chwyt polegał na podstawianiu nogi. Jeśli tylko udawało mi się doprowadzić do tego, że­by stracił równowagę, Battore, chociaż silniejszy ode mnie, często padał na ziemię.

— Punkt dla mnie.

— Chcę rewanżu.

— Dobrze! Jesteś gotowy?

— Tak.

— Zaczynamy!

— A teraz punkt dla mnie.

— Udało ol się.

— Dobrze, no to chodź.

— Gotowy?

— Tak.

— Zaczynamy.

— Wygrałem.

— Dobrze. Zaczynamy od początku.

— Dobrze.

I tak całymi godzinami.

W tej zabawie bardziej od siły liczy się spryt, refleks, umiejętność chwycenia przeciwnika w pasie i podstawie­nia mu nogi. Cząsio s'istrumpa trwała nawet dwa kwa­dranse. I tak godzinami prowadziliśmy nieustanną walkę. Była to sprawa wytrzymałości.

Zabawiając się po trosze tą walką albo urządzając biegi po górskich ścieżkach, rozgrzewaliśmy się jak jagnięta. Liczyliśmy, że w ten sposób szybciej minie czas i surowa pora roku.

Ta rozrywka nie mogła jednak trwać długo. Ryk Paci- fica lub inny sygnał ostrzegawczy przypominały _t nam o istnieniu naszych władców: ojców.

W ciągu dwóch kolejnych lat 1950—1952 Filip zastępo­wał mnie w pilnowaniu owiec: całkowicie w dni pogodne. I częściowo, gdy było zimno. Teraz, gdy miał dziewięć lat, on także musiał w samotności pasać stado. Nie mógł już tego uniknąć, jak zdarzało mu się dawniej, kiedy udawał

,

że ma zapalenie oskrzeli. Musiał na wietrze i mrozie cho­dzić za stadem jak pies pasterski. Wypatrywać, skostnia­ły z zimna, dymiących kominów pobliskich chat i wsłu­chiwać się w ciszą przyrody.

Oczywiście o świcie ja pasałem stado. On zastępował mnie dopiero wtedy, gdy słońce podniosło się na dwa, tpzy metry nad horyzontem. Chroniłem go przed chłodem wczesnego poranku. Pojawiał się o ustalonej godzinie, zgodnie z poleceniami tatusia, zakapturzony w worek z juty. —- Ciao, Gavf.

— O, przyszedłeś? Popaś tutaj owce jeszcze przez chwi­lę. Później zapędź je do ogrodzenia, tam wyżej. Krzycz i gwiżdż co jakiś czas. Zachęcaj psa do węszenia. Lisy są zawsze na czatach.

— Ojej, wiem o tym!

— No to ciao!

— O , Ga v i !

— Co jest?

— Tatuś powiedział, żebyś poszedł okopywać winnicę na issu Colominzu.

— Eieeeeee!

Teraz już całkowicie poświęcałem się pracom na roli; winnicy i gajowi oliwnemu. W wieku czternastu czy pięt­nastu lat kopałem z ojcem na wyścigi. Gdy po południu wrócił z Siligo, zaraz przychodził kopać razem ze mną. Zanim przystąpił do pracy, kontrolował, jak zwykle, to, co zrobiłem.

— Hm! Dzisiaj dobrze się spisałeś. Zrobiłeś dosyć dużo. Powinieneś jednak lepiej wywracać skiby. Trawę trzeba przykryć całkowicie. Inaczej odrośnie na oiowo, jeśli nie będzie skopana o właściwej porze [sainza bene zappada in s'islagione). Bo jak mówił poeta:

Chie i&ghere torra non la cliśrede dogni falna chere bene fatta: thappe binza e in tempus chi essirede avena o trigu, bąsolii o patata.

Kiedy zaś po powrocie zauważył, że zrobiłem niewiele lub źle wykonałem pracę, bił mnie często styliskiem mo­tyki, a jeśli zdołał się opanować, wymyślał mi przez cały dzień. Nakazywał mi, żebym kopał przed nim, i dreptał mi po piętach, narzucając szalone tempo.

— Dzisiaj nic nie zrobiłeś. Nie skopałeś nawet kawałka ziemi, żeby móc się na nim położyć: kiepski z ciebie ro­botnik. A to, oo zrobiłeś, wykonałeś źle. Widać od razu, że sobie pofolgowałeś. Kopałeś byle jak.

Tego dnia znowu uległem napadom żądzy i musiałem kilkakrotnie chodzić w krzaki. Motyka stała długo wbita w ziemię. Sama nie chciała kopać!

— Musisz-Się mobilizować, a nie czekać, aż przyjdzie ci ochota do pracy. Tutaj trzeba się spieszyć: jedna robo­ta goni drugą.

— E tam! Czuję się dobrze! Chcecie się ze mną zmie­rzyć? Chcecie zobaozyć, jak szybko umiem kopać? A więc ustawcie się za mną.

Wziąłem się do kopania pierwszej grządki. Postawiłem sobie za punkt honoru nie dać się wyprzedzić, chociaż on, żeby mnie ukarać, deptał mi po piętach jak potępieniec. Umierałem ze zmęczenia, ale zawsze zachowywałem wła­ściwą odległość: wyprzedzałem go o dwa lub trzy krzewy. Motyki nasze tańczyły na grządkach, wywracały skibę po skibie i ponaglały nas podzwaniając. Za-za-za! za-za-za! dźwięczała moja i towarzyszyło jej za-za-za! zaza-zaza- -zaza! motyki tatusia. Powstawakł z tego eaza-zaza-zaza! zaza-zaza-zaza! Przerywało je tylko głośne zyg-zyg!, gdy odwróconą motykę tarło się o pierwszy lepszy kamień, aby oczyścić ją z ziemi, która do niej przywarła. Gdy

i Kto nie chce dwukrotnie wykonywać pracy, /każdq rzecz powinien robić starannie: /na czas okopać winną latorośl,/ i na czas owies lub pszenicą, fasolę czy ziemniaki. /Chwastom nie dać wytchnienia, /wyrwać Je z korzeniami, /niech cielsko pola nie zarasta./ bo zwycięży! a psze­nica zmarnleje

l

Gdy skończyłem piętnaście lat, w moim życiu znów na­stąpiła zmiana. Tym razem nie chodziło jednak o jakieś moje osobiste osiągnięcie, jak to miało miejsce w wieku siedmiu lat, kiedy nauczyłem się dosiadać osła i jeździć sam do Siligo. W miarę jak rosłem, moje życie stawało się coraz twardsze i surowsze. Tatuś kupił mi woły, żeby móc mnie lepiej wykorzystać. W ten sposób w dzień pra­cowałem jako rolnik, a w nocy jako pasterz.

Oszalały na punkcie stada i władzy patriarchalnej, mógł teraz, zgodnie ze zwyczajem, wykorzystywać mnie w

skopaliśmy całą grządką 1 dotarliśmy do samego jej koń­ca, nie wracaliśmy z motyką na ramieniu, jak się zwykle postępuje. Byłoby to zbyt wygodne. Moglibyśmy wtedy ■odpooząć. Zaczynaliśmy kopać w przeciwnym kierunku, nawet jeśli teren był spadzisty. Przypominaliśmy orzące w jarzmie woły, oszalałe pod biczem pana: kopaliśmy tam i z powrotem.

Zawody trwały cztery godziny: w milczeniu, bez za­trzymywania się i bez picia wody. Słychać było jedynie odgłosy motyk. Nasza złość czyniła cuda. W krótkim cza­sie wykonaliśmy dużo pracy. Ileż grządek skopanych i czarnych od wywróconej ziemi! Po czterech godzinach zawodów bez zwycięzcy i zwyciężonego, ojęiec przerwał dialog oszalałych motyk nie tylko na skutek zmęczenia, ale i dlatego, że myślał już o dojeniu owiec.

— Ho, ho.'... Słońce zaczyna zachodzić. -Jak myślisz, przerwiemy?

— Nie jestem jeszcze zmęczony. Kopcie dalej! Jednakże po dwóch następnych grządkach-przestał się

ze mną sprzeczać. Zaniechał zabawy i powrócił do wład­czego tonu.

— Widzisz, Gavino! Kiedy chcesz, potrafisz dobrze ko­pać i możesz odwalić kupę roboty. Wbijasz motykę głę­boko. Ale nie wystarczy się starać, kiedy urządzamy sobie zawody. Należy tak pracować zawsze, każdego dnia, kie­rując się rozsądkiem. Chodźmy już

.

dwójnasób. Nie uświadamiał sobie swojej bezczelności. Wymagał, wbrew prawom natury, żebym pracował, bez iprzerwy całą dobą i poruszał się jak wahadło między pasterstwem a rolnictwem.

Gdy w dzień orałem na naszym lub sąsiednim polu, musiałem jeszcze przed świtem wraz z nim wydoić owce. O brzasku wyruszałem w pole. Gdy wracałem wieczorem, o zmierzchu musiałem znowu zabierać się z nim do doje­nia. W nocy często pilnowałem stada, wyganiałem je na pastwisko nieprzytomny z braku snu, na który nie star­czało czasu. Od zmierzchu do świtu moje życie przypomi­nało nieustającą zamieć. Często na pastwisku zapadałem w sen przy jakimś głazie pod gołym niebem: Zapomina­łem z przemęczenia, co robię, i niewiele brakowało, a był­bym może i umarł. Życie moje ustałoby. Byłem jak wa­hadło oscylujące między życiem a śmiercią, nie zdając sobie z. tego sprawy. Nie ma nic boleśniejszego od takiego tragicznego stanu.

Woły sprawiły, że moje życie stało się jeszcze bardziej brutalne. Gdy orząc szedłem bruzdą, zza pługa wystawała jedynie moja czupryna, byłem bowiem niskiego wzrostu. A jednak musiałem orać.

Gdy pracowałem na dniówkę daleko od domu, moja sytuacja wyglądała znaoznie gorzej. Każdego dnia musia­łem przebyć drogę tam i z powrotem pomiędzy Badde- vrustaną a polem, które właśnie orałem.

— Dlaczego nie mogę zostawić wołów na polu i noco­wać w Siligo? Miałbym bliżej. Niech mi tatuś kupi rower. Już dłużej nie wytrzymam.

— Nie wolno ci tego zrobić — mówił tatuś. — Z pew­nością skradliby nam woły. Są przecież naszą jedyną na­dzieją. Przedwczoraj ukradli woły kumowi Paulu. Nara­zilibyśmy się na wielkie niebezpieczeństwo: jest to okres kradzieży bydła. Nie możesz ich zostawić w polu na past­wę losu. I tak mamy szczęście, że nie ruszają nam pługa. A poza tym, jak przywoziłbyś paszę, siano i słomę? Prze- ciez nie na plecach ani na rowerze. Nieee! Nie rób tego: lepiej już cierpieć-

Często pole, które orałem, leżało w odległości ośmiu czy nawet dziesięciu kilometrów od Baddevrustany: Bele- du, Chereos, sas Baddes, sa Pedrosa. Musiałem iść pieszo ponad półtorej godziny po szronie albo w deszczu, żeby się tam dostać i potrzebowałem tyle samo czasu, żeby wrócić do domu. Przy ozym droga powrotna była dużo cięższa.

Chcąc zadowolić pracodawcę, musiałem przez dziewięć godzin chodzić' bez przerwy za pługiem. Gdy wracałem tą samą drogą, na której tyle razy kiedyś płakałem z zim­na, całe moje ciało przeszywał okrutny ból. Czułem, że jedynie stopy, spuchnięte i poobcierane w wiecznie zbyt dużych buciorach, i pośladki, palące i poobijane o bruzdy, stanowią oddzielne części mego ciała. Piekły mnie nie­samowicie. W nocy brałem po kryjomu talk mamy. Po­sypywałem nim tyłek. I zapadałem w głęboki sem.

O drugiej nad ranem ojciec wyrywał mnie ze snu roz­kazującym głosem, który dochodził z jego łóżka.

— Ej, Gavi! Gavi!

— Hmmm!

— Wstawaj! Nakarm woły! Daj im paszy. Jedzą bardao powoli. O czwartej muszą być gotowe do drogi.

Wykonywałem te czynności niemal mechanicznie, nie­przytomny z niewyspania. Później wracałem do łóżka. Punktualnie o czwartej znów wstrząsał mną głos ojca, wdzierał się w słodką błogość wypoczynku.

— Ej, Gavi! Ej, Gavii!

— Ohoo! Hmmm!

— Już czas. Musisz jechać.

Odbywałem okrakiem drogę na Boicie, młodszym z pa­ry wołów, podczas gdy starszy Piluoro (Złota Sierść), przywiązany postronkiem za rogi i ucho, szedł z tyłu.

Całe szczęście, że Boita pozwalał się dosiadać. Oszczę­dzałem w ten sposób nogi oraz spocone i krwawiące sto­py, chociaż grzbiet wołu nie był z pewnością miękkim fotelem.

Pewnego razu, gdy jeszcze spałem zmęozony i całkowi­cie wyczerpany codzienną sezonową orką, usłyszałem, ja

k

zwykle o godzinie drugiej nad ranem, ojca ryczącego ze swego łóżka. Odpowiedziałem mu natychmiast, dając przez sen dó zrozumienia, że go słyszę. Ale nie wstawałem. Nie byłem w stanie. Sen przytłaczał mnie swym ciężarem. Przygniatał niczym góra i przygważdżał do łóżka.

Mój pan wołał mnie jeszcze parokrotnie, w kilkuminu­towych odstępach czasu. Nie tolerował buntu ani żadnych zmian. Ja nadal nie reagowałem. Leżałem niemal martwy, wykończony, rozbity jak nigdy dotąd. Wówczas ojciec, o nic się nie troszcząc, nie bacząc na to, że być może źle się czuję lub coś mi się stało, potraktował moje zacho­wanie jednoznacznie: jako nieposłuszeństwo. Musiałem za to zapłacić. Nawet gdybym był martwy, nie zmieniłoby to niczego: byłem nieposłuszny, musiałem ponieść karę. Wy­szedł na dwór. Wziął jedno z dwóch naczyń, w których podawaliśmy wołom karmę. Wrócił do domu długimi, ner­wowymi krokami. Zbliżył się do łóżka, gdzie spałem ra­zem z braćmi. Zerwał ze'mnie przykrycie. Przeciągnął po mojej głowie i twarzy cynkowym naczyniem, oszronio­nym i lśniącym od lodu. Przywrócił mnie do życia. To było coś strasznego. Później wziął gałąź dębu i bił mnie nią przez kilka minut do krwi, wyładowując na mnie, jak zwykle, swoją wściekłość, nad którą już nie panował.

— Jeśli powtórzy się to jeszcze raz — zawył w końcu — przegnam cię z domu. Tu trzeba pracować. Kto nie pra­cuje, ten nie je. Jeśli ci się nie podoba, idż na służbę. Rób, jak chcesz!

Płacząc z bólu, nieprzytomny z pobicia, poszedłem na­karmić woły.

Oczywiście nie wróciłem już do domu tego ranka, żeby przespać się do czwartej. Czułem się upokorzony i obra­żony. Poczekałem w oborze do wyjazdu i wsłuchując się w chrzęst pożeranego przez woły siana, obmyślałem, w ja­ki sposób zemścić się na ojcu. Chciałem uciec. Pójść sobie precz. Postąpić jak Efis, pastuszek podobny do mnie.

Ojciec bił go również, coraz częściej i niesprawiedliwie. Co więcej, połamał mu nawet kręgi lędźwiowe. Pewnego dnia zrozpaczony Efis uzbroił gig, Założył fuzję £& ramię

,

zabrał naboje i schronił się w lesie. Sam, ale wolnyl Ro­dzina wykurzyła go w końcu z jego kryjówki: pozbawiła go wolności.

— Czego ode mnie chcecie? Nie wrócą już do ojca! Ciągle mnie bije... Jeśli coś zrobię, on twierdzi, że kazał mi to wykonać inaczej. Zawsze znajdzie jakiś powód,.. Postanowiłem zostać tutaj. Jeśli wrócę, znów będzie mnie bił i połamie mi wszystkie kości.

— Nie! Nie!

— Obiecał nam, że cię nie tknie.

— Chodź z nami, chodź!

Efis wybuchnął płaczem i, wpadając w ramiona wuja, porzucił swój bandytyzm.

„Zrobię jak Efis — myślałem w ciemnej oborze — je­stem jeszcze mały. Przecież on też był mały. Ale sam pil­nował owczarni i mógł łatwo próbować ucieczki. Czy uda mi się zabrać tatusia fuzję i ładownicę z amunicją? Nie. Teraz nie mogę jeszcze tego zrobić. Jeśli ucieknę, matka i rodzeństwo będą płakać. Już ich nigdy więcej nie zoba­czę. Zostanę bandytą. Karabinierzy! Ale co mnie obchodzą karabinierzy? Teraz już się ich nie boję! Nie wiem, co zrobić. Przykro mi pozostawić Boitę, Pacifica, Lepereddę: rosłem razem z nimi. Musiałbym iść na służbę, zmienić chlebodawcę. A przecież, mówił mi Tore, oni wszyscy są jednakowi. Jego też biją. Opowiadał mi o tym. A Gigi? Gigi okulał. Jego pan złamał mu kość lędźwiową i pozo­stanie kaleką na całe życie!

Dzisiaj byłem nieposłuszny! Oh! Gdybym leżąc w łóżku, zamiast usłyszeć jego głos, poczuł swąd pożaru, byłoby zupełnie to samo. Byłem śmiertelnie zmęczony. Całkowi­cie opadłem z sił. Czułem się jak rozżarzone żelazo. Swę­dził mnie tyłek: był cały zatarty od potu. Ale ja nie je­stem bydlęciem! A szkoda. Z pewnością cierpiałbym mniej. Boita i Piluoro, jak się ozujecie? Nie odpowiadają. Być może cierpią tak samo. No tak, ale są silne. Woły i Pacifico są duże. W końcu ja też urosnę. I jak tylko bę­dę duży, pójdę z domu. A on zostanie sam. Sam zostanie. Będę karabinierem, jak wszyscy moi kuzyni i inni chłop-

cy ze wsi. Ja mu pokażę, jak urosnę! Wyjadę pracować w kopalni w Ameryce lub gdzie indziej. Słyszałem, że ludzie znów szykują się do emigracji. Przynajmniej będę wolny."

Moje największe kłopoty zaczęły się z nadejściem żniw. Pod koniec wiosny sprawy się skomplikowały. Jęczmień i owies zaczęły dojrzewać w końcu maja, a w czerwcu — pszenica. Czekały mnie pierwsze żniwa. Nie miałem o nich większego pojęcia. I jedynie, gdy udawałem się do Siligo na grzbiecie osła, dzięki czemu mogłem coś dojrzeć ponad łanami zbóż, widziałem żniwiarzy zżynających pszenicę i ustawiających snopki, ale sierpa nigdy nie trzymałem w garści. Fakt, że niektórzy chłopcy, jak Nanni, począw­szy od dziesiątego roku życia umieli tak dobrze żąć zboże, jak ja paść owce mając osiem lat, napawał mnie lękiem przed ojcem. Ale na tym polegał ich zawód, A teraz mnie czekały żniwa. Ojciec z pewnością pouczy mnie, jak się do nich zabrać, udzielając mi w pośpiechu dwóch czy trzech lekcji.

Rozpoczęliśmy żniwa od żęcia pszenicy na sa Pedrosa. Rankiem w dniu Św. Piotra, uzbrojeni w sierpy, udaliś­my się na pole w pobliżu Siligo. Gdy zabraliśmy się do pracy, dla ojca zaczęła się ostra walka, a dla mnie nauka. Pokazał mi szybko i gniewnie, jak mam pracować. Jak trzymać sierp. Jak żąć pszenicę i trzymać ją w ręku. Jak układać garście i wiązać je w snopki.

Od rozpoczęcia nauki nie minęło jeszcze pół godziny, a on już się domagał, żebym wszystko umiał. Zupełnie tak, jakby był twórcą obdarzonym mocą przekazania mi w jednej chwili całego swego doświadczenia. Chciał szyb­ko, jak myśl przebiegająca przez głowę, uczynić ze mnie żniwiarza podobnego do siebie.

— Nie nadajesz się do niczego. Nanni umie żąć od ma­łego. Teraz mógłby cię przykryć garściami zboża i scho­wać w środku snopka. Mięczaku! Nie widzisz, że leci ci z rąk zżęta pszenica? Utrapienie z tobą

.

— Nie mogę sobie poradzić. Nigdy tego nie robiłem.

— Uważaj. Tak powinieneś pracować. Uhmmmm! Hummmm! Tak! Tak! — szalał ze wściekłości, zżynając zboże. — Spróbuj. No, szybciej!

Wytężałem wszystkie swoje siły, nie oszczędzając się zupełnie. Ale to nie było łatwe. A już wręcz niemożliwe przy tych gromach, jakie na mnie ciskał. I ilekroć za­uważył, że nie byłem w stanie utrzymać w ręku zżętej pszenicy, i że ciągle spadała mi na ściernisko, grzmiał na nowo:

Mięczaku! Wygodnisiu! Darmozjadzie! Żarłoku!

Z całą wściekłością, jaka nim owładnęła, pokazał mi nerwowo raz jeszcze, jak należy żąć. Najwyraźniej zmar­twiony z innych już powodów, gnębił się jeszcze bardziej tym, że traci czas, aby mnie nauczyć, jak się zbiera garś­cie pszenicy. Ale, o ile mi wiadomo, niemożliwe było przecież, by w ciągu pół godziny nauczyć się żąć zboże. Jest to umiejętność, jaką zdobywa się z czasem. Gdy mnie tak pouczał, jego wściekłość przerodziła się, jak zwykle, w okrucieństwo. Czuł się tak, jakby wypadająca mi z rąk pszenica była jego krwią, i w przerażeniu, że się wy­krwawi, stracił nad sobą panowanie. Gromy jego prze­kleństw rozpętały burzę: zaczął mnie kopać. Jakby się zakłębiło tuż przy mnie, jakby zerwał się wicher. Chmury zagęściły się na niebie, runął huragan. Ciosy zadawane przez ojca spadały na mnie niczym gradobicie. Tłukł mnie okrutnie. Bił po twarzy dłońmi i okładał pięściami. Ko­pał. Jednym kopniakiem przewracał mnie na ziemię, a na­stępnym stawiał na nogi, waląc rękami gdzie popadnie. W pewnej chwili zdzielił mnie pięścią w kark. Zrobiło mi się w oczach ciemno. Zobaczyłem gwiazdy, wirujące świa­tła i oślepiające błyski. Straciłem przytomność i niczym martwy upadłem na ściernisko. W końcu dał mi spokój. Wyładowywał się, energicznie zżynając pszenicę i po­śpiesznie ustawiając snopki. Stały za jego plecami i wy­dawało się, że podnosząc gąszcz kłosów w kształcie głowy, przemawiają do mnie nieustannie: — A gdzie twoje snop­ki? Bierz przykład z ojca. Wielu chłopców uczyło się żą

ć

na tym polu. Później zostali doskonałymi żniwiarzami. Bierz się do roboty, Gavi, bierz!

Ojciec wydzierżawił w pobliżu nową posiadłość. Była pokryta lasem, pełna kolczastych krzaków żarnowca, je­żyn i czystków. Trawa na niej nie rosła. Owce mogły znaleźć jedynie żołędzie i gałązki, którymi żywiły się w czasie suszy lub gdy padał śnieg. Tatuś nabił sobie do głowy, że użyźni tę ziemię. Sposób był jeden: trzeba ją było 9kopać, posypać popiołem ze spalonych traw i kol­czastych gałęzi i przez kilka lat stosować zmianowanie zasiewów. Pozwoliłoby to zniszczyć leśne podszycie. Takie przedsięwzięcie nie było łatwe. Wielu pasterzy podejmo­wało je przed nami, ale wszyscy z niego zrezygnowali. Krzaki i zarośla ścigały się z drzewami w bujnym pora­staniu ziemi.

Gdy na uprawnych polach, gdzie pracowałem na dniów­kę, zakończył się okres orki, obaj z ojcem przystąpiliśmy do wycinania lasu, palenia traw i kolczastych gałęzi i użyźniania ziemi popiołem. Ustawialiśmy się obok siebie we trzech: ja, Filip i ojciec. Uzbrojeni w noże, siekiery lub sierpy, wycinaliśmy nie kończące się zarośla. Drewno układaliśmy w wiąaki, a kolczaste gałęzie gromadziliśmy z dala od drzew. Podpalaliśmy je. Płonęły dotąd, aż obró­ciły się w popiół. Użyźnialiśmy nim ziemię. Pracowaliśmy w tein sposób przez cały miesiąc. Następnie przystępowa­liśmy do orania, do przewracania tej ziemi, do tej pory, być może, nigdy nie ruszanej, pokrytej starym mchem. Po dwóch czy trzech latach cały teren został oczyszczony i w dużej mierze przekopany. Jęczmień i owies wyrosły wspaniale, w dolinach rozkwitły łąki, wynagradzając w części poniesiony przez nas trud.

Podczas gdy my pracowaliśmy na polu, mama zajmo­wała się domem. Poświęciła się hodowli kur. W ciągu dwóch czy trzech lat, odkąd przeniosła się do owczarni, całe podwórko wypełniło. się kurami, białymi, czarnymi i innego koloru. Pasąc owce odnosiłem wrażenie, że pokrywa je grad: kury rozbiegały się na wszystkie strony i oddalały się w poszukiwaniu owadów czy szarańczy. Często stawały się łatwym łupem krogulców, które wisząc w powietrzu, upatrywały sobie ofiarę, spadały na nią, porywały ją w szpony, przytrzymując dziobem, i odtru­wały dalej, żeby ją spokojnie pożreć.

Gdy mama zaczynała wołać: pi, pi, pi! pi, pi, pi, pi! pi, pi, pi!; tika! tik a! i ri-pi, pi, pi! pi, pi! pi, pi, pa! pi, pi, pi!, wyskakiwały zewsząd jak oszalałe: z krzaków, z win­nicy, z ogrodu. Przybiegały na klepisko, gdzie mama rzu­cała im karmę.

Mamie bardzo zależało na tej hodowli. Czuła się w swo­im żywiole. Gdy sypała kurom jęczmień lub owies, nuciła piosenki, których nauczyła się od swego ojca, kiedy pra­cowała razem z nim na polu w czasie siewów czy żniw.

Finas in sa campagna amena chisco su regiru mew, fattende votos a Deu chi mi che oghed'dai bena.¹

Kury, a było ich ponad 300, stały się w krótkim czasie prawdziwym utrapieniem tatusia. Niszczyły zasiewy, ogród i winnicę. Poszukujiąc ziaren pszenicy lub owadów, wła­ziły na słomiany dach szopy, chociaż była ogrodzona mu­rem. Siadały na nim i drapały pazurami, niszcząc go cał­kowicie. Robiły sobie grzędy i gniazda, ażeby zgodnie ze swym upodobaniem znosić w nich jaja. Porobiły w nim dziury i gdy padał deszcz, woda lała się do środka. Kury nie oszczędzały niczego. Zawojowały wszystko. Ojciec miał już naprawdę tego dosyć. Gdy nie był zajęty w polu, wy­konywał różne czynności na podwórku: ostrzył noże i sie­kiery lub oprawiał je w styliska. Nie mógł znieść, żeby kury dokonywały na jego oczach bezkarnej i bezczelnej dewastacji. Gdy pazurami rozszarpywały i niszczyły dach szopy, czuł się tak, jakby rozdzierały mu serce. A kiedy wydziobywały zasiewy i winogrona, wydawało mu się, że

i Nawet na lubym polu /myślę o moim smutku/; achl zanoszą modły do Boga, /żeby zdjął zę mnie troski

'

toczą jego wątrobę. Nie mógł już zaznać spokoju. Wciąż myślał, że coś jest nie w porządku. Ta inwazja kur iry­towała go i niepokoiła. Doprowadzała do wybuchów gnie­wu. Nieraz zastanawiał się i w milczeniu Wyszukiwał no­we sposoby, żeby jej zapobiec. Często z przygnębiającego zamyślenia przechodził wprost do ataku. Gonił je. Łapał. Chwytał za skrzydła. Brał siekierę i na pniu podcinał im skrzydła, żeby nie mogły przefrunąć pnzez ogrodzenie.

— Te kury rozdrapują mi żołądek! Na przykład ta! Tak! Ta! Dajcie mi ją!

Gdy obcinał kurze skrzydła, a siekiera wystukiwała na pniu 9woje tak-tak! tak-tak!, wybuchał lawiną pogróżek, _ pobudzając nas do śmiechu.

— Teraz zobaczymy, czy pofrunie. Przeklęte kurzysko! Podetnę ci gardło, podetnę — mówił tak, przykładając siekierę do szyi kury, jakby naprawdę choiał jej uciąć łeb i urzeczywistnić swoją groźbę.

Sprawiał wrażenie, że kłóci się ze sługami, z podwład­nymi. Jeśli się go nie widziało, a jedynie słyszało, można było sądzić, że chodzi o sprzeczkę powaśnionych sąsia­dów. Często miałem takie wrażenie, gdy kopałem w ogro­dzie (byłem nawet ogrodnikiem), gdzie pracując za wyso­kim murem, widziałem tylko i niebo. Mogłem wtedy sły­szeć jedynie krzyki ojca i wyobrażać sobie urządzane przez niego sceny. Jego groźny i wściekły głos oraz hałas, jaki ozynił tłukąc nogami p ziemię, pozwalały-mi domyś­lić się, co go trapi, i dlaczego miota przekleństwa, czym bardzo się bawiłem.

Często, wychylając się przez mur otaczający ogród, mo­głem ku mojemu wielkiemu zdziwieniu obserwować jego zachowanie naładowane wściekłością: chwytał kury za szyję i rzucał nimi do góry. Wiele z nich zdychało. Ale nas to nie martwiło, ponieważ przynajmniej wtedy mo­gliśmy zjeść trochę rosołu.

Któregoś ranka robił ser, trzymając, jak zwykle, mię­dzy kolanami miedzianą misę. Pochłonięty całkowicie swoją pracą, wyrabiał palcami bryłę zsiadłego mleka. Podrzucał ją, nadając jej ruch obrotowy, po czym* opadał

a

na jego złączone dłonie. Wyrabiał ją troskliwie i kładł na Jsitko, żeby przez dziurki ściekła serwatka. Przyglądałem mu się. Wreszcie, gdy powstał już twaróg, przystąpił do robienia sera. Była to końcowa faza operacji. Do wrzącej serwatki włożył misę z serem, uprzednio odciśniętym w rękach i pod kamieniem. Jednakże jego pełną skupie­nia pracę zakłóciła natrętna kura. Na początku, żeby ją przepędzić, krzyczał i sapał. Siedząc na stołku, poruszał nogami i potrząsał rękami, nie wypuszczając twarogu z dłoni. W końcu wstał, z rękami wciąż zajętymi wyra­bianiem sera, i zaczął wykrzykiwać: „Sio, kura, siooooo!", L skręcając się jak w ukropie. Próbował wyładować swój gniew krzycząc do kury: — Korzystasz z tego, że mam ręce zajęte wyrabianiem sera, wstrętne ptaszysko!

Kura nic sobie nie robiła z jego powtarzających się i oburzonych: a sio, sio, sio! Oddalała się, zataczała kół­ko, znikając za wejściem do szopy, i zmów. się pojawiała.

— Przeklęte stworzenie! A sioooo! Precz! pszszszsz! Masz szczęście, że jestem zajęty serem. Inaczej ukręcił­bym ci łeb.

Wzburzony, skręcał się jak opętany, poruszał ustami i całym ciałem, ale to nic nie pomagało. Kura czuła się panią sytuacji. Jej natarczywość doprowadziła go do osta­teczności. Mimo że wymachiwał nogami, poruszał gwał­townie tyłkiem, siedząc na stołku z drzewa korkowego, wylewał na nią całą swoją żółć i obrzucał ją swymi sza- leńozymi okrzykami: a sio, a sioo!, kura zbliżała się do miedzianej misy, uderzała raz za razem dziobem i rozpo­ścierała skrzydła niczym miech. Trzepotała nimi wzbija­jąc tuman kurzu: wywołując burzę. Ojciec nie mógł dłu­żej nad sobą panować, zaurładnął nim gniew. Gdy zoba­czył, że woreczek z serem jest powalany kurzem, władca ruszył do ataku.

— A sio, wstrętna kuro! Ukręcę ci szyję!

Zionąc gniewem, wyszedł z szopy oszalały z wściekłości niczym bestia: jak pies w pogoni za dziką zwierzyną. •

Kurze nie pozostało nic innego jak szukać ratunku w ucieczce: biegając po łące wyrażała gdakaniem sw

e

przerażenie: kokkokokkodee! kokkodel Tatuś nie spuszczał jej z oka i ścigał ją uzbrojony w przypadkowo znaleziony kij. Oddzielił ją od innych kur i w morderczym maratonie gonił ją bez wytchnienia. Po kilku minutach zaczynało mu brakować tchu, a jego przekleństwa, które zrazu wszystko zagłuszały, powoli cichły. Jednakże wciąż biegł zawzięcie: wyścig trwał. Tatuś nacierał z tylu, a w przo- dzie kura biła skrzydłami, unosiła się w niepewnym i da­remnym locie, wyrzucając ciągle ze swej pozbawionej piór szyi wzburzone gdakanie: kokko-kokkode. Wydawało się przez kilka minut, że kura zwycięży. W końcu jednak zaczęły-.ją opuszczać siły. Zmęczona, nie mogła już biec. Posuwała się z trudem zygzakiem, kryjąc się w krzakach. Tatuś natomiast powoli dochodził do siebie i chociaż był bardzo zmęczony, miał jeszcze dosyć sił, żeby ją złapać. Już miał to uczynić. Ale kura wiedziona instynktem sa­mozachowawczym zagrała ostatnią kartę, co świadczyło o jej bezgranicznej głupocie. Zmęczona i wyczerpana •przebiegła kawałek po trawie, wydała ostatnie „krzyki", jakby w ten sposób chciała zapewnić sobie schronienie, i wsunęła pozbawioną piór szyję pod krzak, nie troszcząc się o resztę ciała. Ojciec, dysząc, bardziej niż zwykle roz­szalały, dopadł jej wreszcie i uczcił swoje zwycięstwo. — Huuu! Huuuuu* Przeklęta duszo. — Kopnął ją ze wście­kłością: cios był śmiertelny. Kura padła na trawę martwa. Przycisnął jej szyję prawą stopą i śpiewał jej requiem: — Zdechnij, zdechnij, przeklęta kuro, zdechnij!

Tego roku, kiedy wydzierżawiliśmy nową posiadłość i chcieliśmy powiększyć stado, szczęście nam nie dopisało. Chociaż wykarczowaliśmy całą ziemię, a później zaorałem ją pługiem, trawa nie urosła i nie uzyskaliśmy dodatko­wego pastwiska. Przez całą jesień nie padały deszcze. Nadszedł grudzień i susza wciąż trwała. Na ziemi nic nie wschodziło. Lato nie kończyło się i przeciągało się do sa­mej zimy sprawiając, że jałowe i wysuszone pola leżały odłogiem. Tak więc, gdy z letnich pastwisk na równinach

pasterze powrócili na wzgórza, znaleźli jedynie żołędzie z tysiącletnich dębów i wiecznie zielone gałęzie drzew kor­kowych. Zwierzętom z trudem udawało się przeżyć. Były wygłodzone, a ich szkielety pokryte skórą z daleka rzu­cały się w oczy. Pasterze nauczeni doświadczeniem rato­wali się paszą i słomą ze spichrzy, czekając na deszcz, który nie chciał spaść.

Trawa na pastwiskach pousychała, a zwierzęta marniały i padały całymi stadami. Kruki obsiadały leżącą na polach padlinę. Rzucały się na nią krzycząc z głodu: kra-kra. Pasterzy ogarniała rozpacz.

Gdy głód zdziesiątkował już stada, deszcz zaczął wresz­cie padać, ale nie poprawiło to sytuacji. Wraz z deszczem przyszły zimowe chłody. Ziemia straciła ciepło jak napój; który z jakiegoś powodu nie został wypity we właściwym czasie. Było już zbyt późno, aby mogła pokryć się roślin­nością. Trawa nie wyrosła, jedynie zakiełkowała. A póź­niej zwarzyly ją w gwiaździste noce szron, wiatr i mróz. Nic nie rosło na polach aż do marca. Trzeba było kupo­wać karmę na „czarnym rynku" u gospodarzy lub w spół­dzielniach gminnych. Dzięki doświadczeniu ojca zdołaliś­my uratować całe stado i na wiosnę mieliśmy nawet tro­chę mleka, co pozwoliło na zapłacenie czynszu za wy­dzierżawioną posiadłość.

Pasterze robili wszystko, żeby wyżywić swoje stada. Codziennie obcinali gałęzie drzew korkowych, zdobywając jedyną paszę, jaka istniała na polu. Odgłosy noży: ciach! ciach!, świadczyły o ich reakcji na groźbę śmierci. Nieru­chome drzewa korkowe, z pniami krwistego koloru, jak niemi świaflkowie powolnej i żałosnej śmierci zwierząt, płakały okaleczone lub wręcz powalone na ziemię i zżarte przez nienasycone bydlęce pyski: — Zjadajcie nas. Od- rośniemy na wiosnę. — Takiej wymowy nabierało ich milczenie, jakby stanowiły zastępcze pastwiska.

W tych czasach ogród ratował nas bardziej od drzew korkowych. Ojciec codziennie ścinał liście kaktusów i roz­dzielał je skrupulatnie między bydło. W końcu minęła straszliwa i nie kończąca się jesień oraz mordercza zima

.

Nadeszła wiosna i wszystkich hojnie obdarzyła: „inwali­dom", jakimi stały się drzewa korkowe, dała kule, by­dłu — trawę, pasterzom, którzy zdołali przetrwać trudy, spokój. Nasze stado było uratowane.

Zdołaliśmy również uratować woły, którymi orałem, jednak ciężko było nam przetrwać ten okres.

Dla wielu innych rodzin oznaczał klęskę.

— Padło mi całe stado. Nie wiem, czym zapłacę za dzierżawę pastwiska. Właściciele domagają się ustalonego czynszu. Nie obchodzi ich, że mieliśmy ciężki rok.

— Tak to jest. Właściciel powiedział mi: „Wzbogaciłeś się w urodzajne lata, teraz zapłać mi chociaż czynsz". Nie mają sumienia ani litości. Żądni są naszej krwi.

— Naszej krwi? Ale skąd ją brać? Ten ciężki rok wys­sał ją ze mnie całkowicie. Ciekawe, co zamiast dzierżawy za zagrodę weźmie ode mnie mój pan? Padło mi bydło, które kupiłem, pracując jako wyrobnik na akord w win­nicy i przez wiele lat przy żniwach w Nurra. Teraz nie mam nic. Zostanę pasterzem. Pójdę na służbę. A to, co dostanę, zachowam dla siebie, tak, zachowam.

— Ja inaczej. Pójdę na służbę. Zgoda! A temu podłemu panu, który nie chce nawet obniżyć mi czynszu, zapłacę wszystko. Będę wolny.

— Ja także. Owce, które zdołałem uratować, wystarczą dla niego na czynsz. Pójdę służyć jako pasterz albo wy­jadę za granicę, przynajmniej nikt nie będzie mi nic mó­wił. Gdy opuszczę Siligo, nikt mi nie powie: „z pana stałeś się sługą".

— To jasne. Ja też tak zrobię. Za granicę. Słyszałem, że potrzebują wyrobników w Australii; Dobrze. Pojadę tam i zapłacę za dzierżawę. Muszę uratować honor ro­dziny.

— Sługa, pan, wyrobnik czy wyjazd za granicę to wszy­stko jedno. Zapłacę temu podłemu właścicielowi. Powie­działem mu: „Obniż cenę." Ale gdzież tam. Z cygarem w ustach, dymiąc jak lokomotywa, zaśmiał się ironicznie: „Moja zagroda jest tyle warta i tyle musisz mi zapłacić. Nie obchodzi mnie, jaki był rok." To skurwysyn

.

— Ej! Niepotrzebnie się martwicie. Najwyżej zostanie­my bandytami.

Już w młodości ojciec zaczął sadzić w Bąddevrustanie gaj óliwny. Zwyciężył przyrodę, wykarczował chaszcze i stuletnie dęby, obracając je w popiół, użyźnił dziewiczą ziemię. Oczyszczał ją z uczuciem miłości w sercu, zbierał kamienie, układał je w stosy, wyrywał chwasty. W środku tysiącletniego lasu, który samorzutnie zrodziła przyroda, stworzył wyspę ludzkiej sztuki w kształcie prostokąta o powierzchni sześciu hektarów.

Gdy po raz pierwszy zobaczyłem gaj oliwny, jego gra­nice były już nakreślone. Gęste zarośla obrastały zewsząd otaczające go mury, bujnie się rozprzestrzeniały, jakby chciały pochłonąć dzieło pracy tatusia. Jeżyny i inne krza­ki oraz górujące ponad wszystkim dęby świadczyły, że stoją tu od dawna. Ojciec wytyczył po mistrzowsku i sta­rannie rzędy w nie kończących się parowach, w glinie, w czarnoziemie, ozy też pośród kamieni i sadził dzikie drzewa w regularnej od siebie odległości. Nigdy nie po­sługiwał się metrem, kierował się jedynie zdrowym roz­sądkiem, okiem i odmierzał odległość krokami. Między oliwkami posadził również inne drzewa (grusze, jabłonie, figi), które owocowały wcześniej i wynagradzały pracę ojca włożoną w. okopywanie gaju oliwnego. Można było obserwować jego architektoniczny układ ze szczytu świę­tej góry, gdzie udawaliśmy się na odpust każdego roku w dniu Św. Eliasza.

W miarę jak się na nią wchodziło, gaj oliwny było widać coraz lepiej. A gdy ludzie już się na nią wdrapali i rozchodzili się grupkami po jej ściętym wierzchołku, mogli podziwiać wspaniałości Baddevrustany. Regularne rzędy drzew oliwnych odcinały się od chaszczy, gdzie dę­by i drzewa korkowe rosły bezładnie, walcząc nieustannie ze sobą. Gaj oliwny, uprawiany rękami człowieka, prze­ciwstawiał się dzikiej przyrodzie.

Myśliwi, którzy wyłaniali się niespodziewanie z zarośli, czuli się jak w ogrodzie rosnącym na pustyni. Na taki widok nie mogli powstrzymać swego zachwytu i edziwie

-

nia. Wydawało się, że nic nie zdoła zahamować rozwoju tego dzieła.

— Niech sobie mówią, że Abraham jest głupcem. Niech uważają, że jest zacofany. Popatrzcie, co za wspaniałości. To największy w okolicy gaj oliwny.

— Czy widzicie? Ludzie często się mylą. Nieraz kłoś, kto nie potrafi nawet podetrzeć sobie tyłka, pierdzi mą­drościami na prawo i na lewo. Fakty mówią same za siebie. To, co zrobił, jest wiekopomne. Abraham jest bar­dzo pracowity. Kiedy zabiera się do roboty, wszystko idzie mu piorunem. Gdyby wszyscy byli tacy jak on, Sardynia stałaby się wielkim ogrodem, oj, stałaby się. I pomyśleć, że trzydzieści lat temu taki pomysł byłby uznany za sza­leństwo. A on tego dokonał.

— Ej! Ludzie mówią, że jest szalony! Ale spójrzcie tyl­ko na owoce tego szaleństwa: to istny raj! Ja też chciał­bym być takim szaleńcem.

Takie oto rozmowy słyszałem od najmłodszych lat, ukryty w krzakach, żeby nie zwracać na siebie uwagi przechodniów. Wstydziłem się ich i bałem się, żeby mnie nie zobaczyli. Ludzie ci mieli rację. Tatuś wygrał bitwę. Gaj oliwny usprawiedliwiał surowe postępowanie swego twórcy: wywiezienie rodziny do Baddevrustany.

— Gdy będę stary, ten ogród stanie się źródłem mego utrzymania ■— mówił do ludzi, którzy tu przychodzili lub pracowali. — Gdy miną lata i moje ręce nie będą już zdolne do pracy, nie chcę dzielić losu starców, którymi gardzą najpierw własne dzieci, a później inni. Gaj oliwny będzie mój aż do śmierci... Otrzymają go dopiero wtedy, gdy zejdę z tego świata. Kiedy przykryje mnie ziemia, nie będę potrzebował tego, co się na niej rodzi.

Tatuś przywiązywał ogromną wagę do gaju oliwnego. Odkąd przebywałem w Baddevrustanie, owoce jego pracy stawały się z roku na rok coraz bardziej widoczne. Ob­serwowałem go, jak z niepohamowanym zapałem i nie­mal z uczuciem zazdrości podcinał gałązki i pra«ował przy oliwkach. Gdy je okopywał, odnosiłem wrażenie, że głasz­cze drzewa, poczynając od gałęzi poprzez pień, aż do ko

-

stały się dla bydła łatwym żerem.

Każde drzewko przywiązywał sitowiem do wbitej przy nim żerdzi, żeby rosło prosto. O sitowie postarał się w czasie letnich upałów: splatał je w powrósła pod rozłoży­stym drzewem. Oliwkom nie mogło niczego brakować: jakby były jego jedynymi córkami, które otaczał swoją czułością. Wobec nich był zawsze ojcowski. Gdy do gaju dostały się nasze lub cudze owce, wybuchał huraganem przekleństw. Przemierzał go wielkimi krokami, jakby od­czuwał potrzebę pokazania innym, że należy wyłącznie do niego. Gdy tylko usłyszał dzwonki obcego stada, nad­latywał jak sokół bronić tych swoich córek. Szalejąc ze wściekłości gwizdał i wydawał przeróżne dźwięki. Napa­dał na bydło. Już z daleka rzucał kamieniami. Wyganiał i kopał zwierzęta tak długo, aż je wypędził ze swego „nietykalnego'prostokąta ziemi". Jeśli przyszedł właściciel stada lub, co zdarzało się częściej, -sam udawał się do jego owczarni, nie tracił okazji, żeby uregulować rachunki i po­kazać mu kły i pazury.

— Gaj oliwny to moja krew. A ty mi ją wysysasz. Za­bijasz mnie. Zamiast siedzieć w szopie z jajami przy ogniu lub zabawiać się z żoną w Siligo, pilnuj swego stada, na­prawiaj mury. Sprawdzaj je co jakiś czas. Zresztą rób, co chcesz. Zwiąż owcom nogi, żeby nie mogły przeskoczyć przez mur. Spętaj je. Bo ąię. pobijemy i złożę doniesienie karabinierom. Oliwki są moim życiem, tak! Wyrosły dzię­ki mojej ciężkiej pracy... a ty chcesz mi je zniszczyć przez swoje niedbalstwol Pilnuj siebie i swych owiec. Naucz się postępować jak należy.

Ojciec umiał wzbudzić należny mu szacunek. Kłuł ostrzem języka niczym osa broniąca swego gniazda.

Zimą chodziliśmy po polach szukając dzikich drzewek oliwnych, żeby posadzić je na miejscu tych, które znisz­czyły mrozy czy upały albo zżarło bydło. Wiedział, gdzie ich szukać. I mnie tego nauczył. Oby

­

dwaj szliśmy w różnych kierunkach, wśród zarośli i gę­stego lasu.

— Tutaj, gdy przyjdzie burza, ptaki spędzają noc z wo­lem wypełnionym oliwkami. Często przyfruwają tu, żeby ejeść je w spokoju. A nasiona spadają na ziemię, w krza­ki. Z azasem, gdy przykryje je ziemia i jest ciepło, zaczy­nają kiełkować. W tym miejscu, zasłoniętym od mrozu i wiatru, gdzie nie mają dostępu żarłoczne kozy, rosną doskonale.

I tak współzawodnicząc ze 9obą, chodziliśmy na poszu­kiwanie dzikich krzewów oliwnych.

— Tutaj rosną dwa drzewka!

— Dobrze. Zaznacz miejsce i dobnze je zapamiętaj. Ja też znalazłem dwa: jedno tutaj, a drugie w tym gąszczu jeżyn. Zaznaczyłem wszystko. Zrobiłem w ziemi znak mo­tyką.

— Dzisiaj znaleźliśmy sporo drzewek.

— Weźmy kosze i motykę, szybciej. Chodź!

Jednym uderzeniem motyki, którą wbijał głęboko w zie­mię, wyciągał dzikie drzewko oliwne wraz z korzeniami w taki sposób, że nawet tego nie odczuwało i kładł je do kosza.

— Ułóż je dobrze obok innych. Uważaj, żeby nie odpa­dła bryła ziemi przyczepiona do korzeni. W ten sposób, gdy włożymy je do dołu, nawet nie odczuje, że zostało przesadzone. Nie zahamuje to jego rozwoju.

— Ale kosze są już pełne!

— No to wracamy. Dziś wieczór owiniemy korzenie sło­mą, żeby oliwki nie zapuściły ich w ziemię.

— Rosną tu drzewa korkowe, one wszystko zagłuszają.

— Otóż ta

— Bardzo ciężki jest ten kosz. Włożyłem już do niego pięć drzewek.

— Przełóż na drugie ramię. W ten sposób!

— Nie mogę. Spróbuję. Hej, hop! Tylko, że jest mi jesz­cze trudniej.

— Musisz przyzwyczaić się do noszenia ciężarów. Praca

musi wyciągnąć z ciebie wszystkie soki. Ciężar musi cię przytłaczać jak prasa winogrona.

— Dobrnęliśmy nareszcie.

— Tak. Połóż kosz tutaj. Z tej strony. Weź motykę. Zrób dół. W ten sposób. Poszerz go trochę. Odsuń się! Widzisz? Drzewko nawet nie odczuje, że odbyło spacer na twoich plecach i zostało tu przesadzone. Kiedy dorośniesz, przypomnisz to sobie. Będzie wtedy ciężkie, duże, wysokie. Gdy krzew zostanie zaszczepiony i wyrośnie z niego drze­wo oliwne, będziesz jadł jego owoce.

— Ty też będziesz je jadł.

— Eh! Co ty opowiadasz. Trzeba całego życia, żeby wy­hodować drzewo oliwne. Chciałbym skosztować tych oli­wek. Ba! Kto wie, co ze mną będzie, gdy ten dziki krzew stanie się drzewem. Na to potrzeba stu lat. Starzy sadzą, a młodzi zbierają owoce. Zawsze tak było. Jadłem oliwki z drzew, które zasadził mój ojciec, a ty będziesz zbierał owoce mojej pracy. Spójrz, ile drzew. Nie zdołasz ich na­wet policzyć.

— Ojej, ale jesz już owoce z drzew, które sam posadzi­łeś.

— Ba! Gdy zaczyna się pracować koło gaju oliwnego w młodości, na starość można rozkoszować się owocami z posadzonych przez siebie drzew. Nie miałem jeszcze trzydziestu lat, gdy zacząłem sadzić te oliwki. Wiele z nich się nie przyjęło i, jak widzisz, zastępujemy je innymi. Trzeba dużo czasu, żeby wyrósł gaj oliwny: całego życia.

Obudził w nas nadzieję, że pewnego dnia staniemy się bogaci. Nauczył nas odczuwać niepokój, jaki zawsze nęka pasterzy i chłopów pracujących na 6woim. Goraz silniej wpajał w nas wiarę, że staniemy się potężni jak kum Larentu i kum Juanne i jak oni będziemy lwami. W do­tkliwej i czarnej biedzie kazał nam przeżywać dzień, w którym osiągniemy bogactwo. Nie miało znaczenia, kie­dy nadejdzie, w najbliższej czy też w odległej przyszłości. Najważniejsze było, żebyśmy o tym wiedzieli i czekali na tę chwilę z niepokojem. Żebyśmy czuli się wolni i łudzili się, że doczekamy się jej wcześniej czy później. Myśleliś

­

my o tym ciągle. Nie mogliśmy przecież wiedzieć, że gdzieś za naszym horyzontem toczy się historia, która do­prowadziła do ruiny gospodarkę rolną, a my sami jesteś­my tylko jej małym wycinkiem. A więc skąd ten entuz­jazm i zapał do pracy? Skąd tyle fantazji w tworzeniu sobie złudzeń i taka gorliwość w pogoni za nimi? W za­ślepiony i irracjonalny sposób wyzwoliło się w nas go­rące pragnienie zdobycia bogactwa. Kiedy w ciężkich ozasach egoizm wspierany instynktem samozachowawczym pomagał nam się bronić, teraz gdy nam się dobrze po­wodziło, gaj oliwny sprawił, że egoizm stał się okrutny. Przemienił się w ślepą i szaloną manię zdobywania pie­niędzy, kładąc się śmiertelnym cieniem na życie nasze i całej wsi, ulegającej podobnie jak my różnym majakom. Mając ograniozone pole widzenia, nie zdawaliśmy sobie sprawy, że jesteśmy warstwą wyzyskiwaną przez inną warstwę. Patrzyliśmy, jak powiększa się nasze stado i jak gaj oliwny rośnie ku niebu coraz wyżej. I tak przycho­dziło nam żyć w tym samym egoizmie, który w ciężkich ozasach powodował, że rzucaliśmy się na łup jak wygłod­niałe psy na kawałek chleba. Wyrośliśmy w nim i on ura­tował nas od głodu, a teraz gdy polepszyła się nasza dola, nie mogliśmy już się zmienić. I zarówno nadzieja, która sprawiała, że trwając w błogiej nieświadomości czuliśmy się zadowoleni, jak i cała surowość dotychczasowego ży­cia pchały nas do walki o zdobycie majątku. Jedynym sposobem, żeby stać się kimś, było zarabianie pieniędzy: współzawodnictwo w pracy jako moralna podstawa osiąg­nięcia społecznego prestiżu. Prawdziwe wyzwanie nie zna­jące litości i granic.

Teraz wiem, że cały ten szaleńczy bieg dla powiększe­nia stada stawiał nas w antagonistycznej pozycji wobec innych ludzi. Świadczył o naszej nie kontrolowanej pod­świadomości i wyrażał się w drapieżnym dążeniu do zaj­mowania się tylko tym, co „moje", nie troszcząc się zu­pełnie o to, co „twoje", gdyż był to jedyny sposób, aby coś osiągnąć. Teraz zdaję sobie sprawę, że to nasze „ja" można porównać do dębów walczących nieustannie mię

-

dey sobą i zagłuszających swymi konarami krzaki i trawy. Każdy z nas był niczym dąb w bezlitosnej walce prowa­dzonej w szczerym polu. Wszyscy pasterze przypominali las dębów, które na wyścigi zapuszczają korzenie w zie­mię i wznoszą do góry gałęzie, starając się nawzajem przerosnąć i odebrać sobie powietrze. Dęby bowiem po­siadały zdolność naigrawania się z krzewów (niczym ze swoich sług) i z innych roślin, które przewyższały wzro­stem.

Co za dziwmy las i co za dziwna walka instynktu! Te­raz rozumiem, że my, w naszej rodzinie, podobnie jak in­ni pasterze i chłopi, opieraliśmy całe nasze życie na in­stynkcie i na gorącym pragnieniu posiadania. Zresztą to samo dotyczyło tych, którzy za otaczającym nas horyzon­tem tworzyli historię i wytyczali jej kierunek. Muszę wy­znać, że zdziwiło mnie to odkrycie. Zachowując właściwe proporce, w gruncie rzeczy my wszyscy nie różniliśmy się zbytnio od tych, których nazywam teraz burżuazją. To­czyliśmy dla zdobycia zysku taką samą walkę podyktowa­ną instynktem posiadania. Ożywiało nas takie samo dąże- nie do panowania nad innymi, jakbyśmy zamierzali ich zniszczyć; Oczywiście stanowiliśmy burżuazję w stanie em­brionalnym, ale w swym postępowaniu wykazywaliśmy właściwe dla niej cechy i okrucieństwo. Jej surowe zasa­dy stosowaliśmy początkowo w walce o zachowanie się przy życiu, a następnie, w sprzyjających okolicznościach, pomagały nam one w nadużywaniu władzy.

Oczywiście nie zdawaliśmy sobie wówczas z tego spra­wy. Takie postępowanie stanowiło siłę napędową naszego życia kierowanego instynktem. Paradoks polegał na tym, że obok burżuazji sprawującej władzę my sami nieświa­domie żyliśmy tak jak ona, stanowiąc faktyczną podstawę jej istnienia. Okrutne odkrycie. Nie uświadamialiśmy so­bie zupełnie tego, że tworzymy wyzyskiwaną masę. Wszy­scy goniliśmy za złudnymi chimerami w świecie, w któ­rym sprzeczne ze sobą ludzkie egoizmy były gotowe zni­szczyć nas w walce o osiągnięcie zysku. Naprawdę napawa mnie teraz smutkiem, że pasterze ni

e

znali lej okrutnej prawdy. Boli mnie, że będą nadal be­stialsko i gwałtownie wydzierać sobie „moje?' i „twoje", upodabniając się do swych własnych psów. I że będą na­dal żyć niszcząc się wzajemnie i będą toczyć własną krew, dla panów, których nie znają. Jest to tragiczne.

Ojciec wyhodował gaj oliwny, kierując się tym drapież­nym i twardym jak granit egoizmem, zgodnie z moral­nością instynktu, podsycaną złudnymi majakami zdobycia bogactwa. Teraz wydaje mi się dziwne, że on także prze­mierzał swoją drogę z taką samą ciekawością i zadowole­niem jak niegdyś ja, kiedy jechałem na grzbiecie osła, wabiony jego pnzynętami, Podsuwała mu je jakaś nie­uchwytna i niewidzialna siła, a on pędził za nimi jak wszyscy pasterze, żeby ich dopaść. Zadowolony, znosił cierpienia z przyjemnością. Pochylony, pracował jak po­tępieniec, ale żądza posiadania doprowadziła go do tego, że każdy ciężar wydawał mu się lekki. Owładnięty nią, wprawiał w szaleńczy rytm motykę lub inne narzędzia, którymi pracował. I chcąc jak najwięcej osiągnąć, jakby pragnął potomnym zostawić po sobie ślady, także i on pędził za potworem, który zawładnął wszystkimi paste­rzami. Gigantyczna tyrania egoizmu zmuszała go nieustan­nie do napinania mięśni w pracy i sprawiała, że nie od­czuwał bólu. Wyciskała z niego dosłownie wszystko ni­czym doświadczony i oszczędny pasterz z wymienia owcy, nie pozostawiając kropli mleka. Wszyscy zachowywaliśmy się jak opętani przez demona, który budził nas po nocach, a w dzień pędził do pracy w polu.

Z ogromnego wysiłku burzyła się w nas krew. Spadała na ziemię. Krzepła. A my byliśmy zadowoleni. Nie mogliś­my wiedzieć, że owoce naszej krwawicy pożrą miejskie drapieżniki beztrosko wypoczywające w swych wygod­nych domach. Za młodu chcieliśmy zabezpieczyć się na starość, ale nie wiedzieliśmy, źe w tak zorganizowanym społeczeństwie starość „z gajem oliwnym lub bez niego" spotka się z tragiczną pogardą młodych! Ufaliśmy temu demonowi, który dla zaspokojenia swoich zachcianek wy­ciskał z nas na polach ostatnie poty. Ale jednocześni

e

sprawiał, że niszcząc swoje organizmy, czuliśmy się szczę­śliwi: nie myśleliśmy o klęskach żywiołowych i o ka­prysach przyrody.

Ale nasze złudzenia rozwiały się: nadeszły mrozy. Zimą 1956 r. do końca stycznia było bardzo ciepło. Susza wystę­pująca w pierwszym miesiącu roku zapowiadała, zgodnie z przysłowiem, ciepłe wiosenne dni. Przyroda budziła się do życia. Młode drzewka w naszym gaju oliwnym, zwie­dzione kaprysami pogody, przedwcześnie się rozwinęły. W środku zimy zaczęły ciągnąć soki z ziemi: rosły jak na wiosnę. Przyroda podstępnie wezwała je do kwitnięcia, a one przecież nie mogły pozostać głuche na jej głos. Przyszedł luty, a z nim istny koniec świata: mrozy polar­ne, jakie nie zdarzały się nigdy przedtem ani potem. Ran­kiem drugiego lutego obudziliśmy się, jak zwykle, żeby •wydoić owce. Kiedy jeszcze leżeliśmy w łóżkach, ryk za­mieci stał się dla nas pierwszym ostrzeżeniem. Na dworze wszystko było białe. Doliny wypełnione śniegiem zniknęły z oczu. Drzewa otulał biały kobierzec. Wokół rozpoście­rała się nie kończąca się równina i nie było widać lasu ani wzgórz. Płatki śniegu spadały albo unosiły się nad ziemią, zderzając się ze sobą i rozbijając w gwałtownych podmuchach wichru. Wiał silny i ostry wiatr. Ręce pękały z zimna. Trudno było utrzymać się na nogach. I mimo że ze wszystkich sił wbijaliśmy nogi głęboko w śnieg, idąc chwialiśmy się od podmuchów wiatru. Nie mogliśmy na­wet stawiać kroków. Z trudem wyciągaliśmy nogi ze śnie­gu i musieliśmy bardzo uważać, żeby nie pozostał w nim źle zapięty bucior. Śnieg sypał niszoząc wszystko. Jego płatki opadały na ziemię całymi kiściami niczym szarań­cza w 1945 r. Gdy zaganialiśmy owce do dojenia, biegnąc zapadały się głęboko w śnieg i szorowały po nim brzu­chem niczym szczotką. Nie wydawały się już białe. Z po­chylonymi do dołu łbami, przyciśnięte jedna do drugiej, żeby się rozgrzać, przypominały teraz kolorem urynę i po­ruszały się z trudem. Wyglądały jak kulka łajna w wia

­

drze ze spienionym śniegiem. Pochylaliśmy się, żeby je wydoić. Chroniły nas przed hmaganem i porywistym wia­trem.

— Piekielny dzień — powiedział tatuś. — Gotów nam zniszczyć wszystko. Śmiertelnie ranić. Owce mogą nam paść, jeśli nie będziemy nad nimi czuwać. Trzeba dać im paszy, żołędzi i gałęzi. Zaraz po dojeniu. Przynieś mi sie­kierę. Zetniemy pierwsze lepsze drzewo korkowe. W taki ozas lisy schodzą na równinę.

— Dzisiaj przy dojeniu owce nie płatają figli! Wymiona ich nie są nabrzmiałe.

— A skąd mają być nabrzmiałe? W taki mróz? Jeśli nie zdychają, to już bardzo dużo. Musimy je dziś zapędzić do issu addiju. Tam znajdą schronienie. Szybciej! Otwórz bramę!

— Tak.

Gdy wydoiliśmy owce, popędziliśmy je w dolinę. Po drodze przechodziliśmy przez gaj oliwny. Biały płaszcz poruszał się i falował niczym morze podczas burzy. Śnież­ne fale zderzały się ze sobą, rozpadały, wzlatywały do góry, tańczyły, nieustannie wirując, splatały się i niczym morskie bałwany rozbijały się na drobne cząstki. Z ziemi unosiło się w powietrze jeszcze więcej śniegu, niż spadało go z nieba. Owce nie chciały iść.

Gdyśmy je pędzili przez gaj oliwny, tatuś przypadkowo, czy w przeczuciu czegoś złego, zbliżył się pośpiesznie do jednego drzewka, zasypanego całkowicie śniegiem, z gałę­ziami zwisającymi do ziemi. Schwycił je mocno i potrząs­nął nim, jakby chciał je uwolnić od lodowatego ciężaru. Zerwał gałąź ze „swojej córki" i natychmiast zdał sobie sprawę z nieszczęścia. Przerażony przełamał kilkakrotnie gałąź w różnych miejscach, trzymając ją w rękach, jakby stanowiła zranioną część jego ciała: przyglądał się jej uważnie, chcąc z niej wszystko wyczytać. Uwijał się jak w ukropie, pogrążony w milczeniu. Nerwowo ją łamał i bacznie się jej przyglądał. Niespodziewanie skoczył do następnego drzewka. Znów zerwał gałąź. Ściągnął z niej korę i wpatrywał się, jakby chciał coś wyczytać, (gisną

ł

ją w milczeniu. Jak potępieniec podbiegł do innego drzew­ka. Znów ta sair.a scena. Miotał bardziej niż śnieżne fale, które zewsząd n;egc .opadały. Biegał dysząc, nie­malże płacząc, z twarzą i oczami oblepionymi śniegiem. I jakby żywił jeszcze jakąś nadzieją, zrywał, gałęzie ze wszystkich drzew, którę rosły w pobliżu niego. Przyglą­dał się im i w udręce badał korę, wbijając w nią swe stwardniałe palce. Wszędzie widział to samo. Szalał z bó­lu, jakby chciał wykazać śnieżycy, że jedynie on ma pra­wo odbierać życie swym własnym „córkom". Wyrwał z korzeniami jedno z drzewek. Biegając tam i z powro­tem, wymachiwał -nim,, jakby chciał przepędzić zamieć. Zachowywał się tak jak wówczas, gdy przepędzał bydło wyrządzające szkodę wraz z nieodpowiedzialnymi paste­rzami. Swój krzyk rozpaczy kierował do wyjącego wiatru.

— Wszystko martwe! Wszystko martwe! Moja praca! Nasze poświęcenie! Wszystko stracone. Nie ma żadnej na­dziei. Mroźny wiatr w ciągu jednej nocy zrujnował całe moje życie! Przyroda w swoim gniewie zniszczyła mi wszystkooo! Hummm! Hummmm! — wył razem z wiatrem, odgrażając mu się kciukami złożonymi w kształt figi. — Huuuuu! Rachunek moich krzywd wystawiony. Nadzieja! Boże, gdzie jesteś? Na moich jądrach!... Zostaw tu przy­najmniej owce! Wszystko wymarznięte, wszystko zmar­nowane. Nie ma już czego chronić przed zwierzętami. Mróz wszystko zniszczył!

Patrzyłem zdziwiony, jak hiegał niczym opętany. Pośród kłębiącej się zamieci wyglądał tak, jakby chciał pochło­nąć cały ten śnieg.

— Patrz! Zrywaj! Zrywaj! Zrywaj! Nie bój się! Widzisz pomiędzy żywym drewnem a korą tę czarną warstwę?... Widzisz ją? Wszystko uschło! Za kilka dni wszystkie drze­wa będą czarne, jakby przeszedł tędy okrutny pożar. Pącz­ki już się rozwijały.

Łamiąc gałęzie, które darzył pieszczotami od maleńkoś­ci, tatuś czuł się tak, jakby łamał całe swoje życie, zresztą ! tak już złamane. Niszczył nadzieję, pracę, radości i po­święcenie swego trudnego życia pasterza d chłopa. Biega

ł

oszalały i lamentował, jakby składał do grobu „własne oórki".

Po kilku dniach na drzewach pojawiły sią widoczne oznaki śmierci. Pęknięcia i długie bruzdy sięgające do korzeni odsłaniały odarty z kory pień: nagi i błyszczący. Z daleka można było dostrzec hieroglify wypisane przez mróz. Nastąpiła bezlitosna śmierć roślin, co przewidział zrozpaczony tatuś, odbywając swoją drogę krzyżową od jednego do drugiego drzewka, badając je niczym doktor i płacząc przy wezgłowiu umierających „córek".

Mróz poraził śmiertelnie gaj oliwmy i zniszczył go cał­kowicie. Rozwiał nasze urojenia i złudną nadzieję, że bę­dziemy bogaci. Kaprys przyrody przerwał życie sadu i zniweczył je. Zatrzymał także bieg mego ojca goniącego za majątkiem. Zdusił jego egoizm, zamieniając go w szma­tę, rozszarpywaną przez bawiące się psy. ,

Jedna mroźna noc zabrała to, co ojciec, skazując nas na odosobnienie i wyrywając ze społecznego życia, bu­dował przez trzydzieści lat. Dziwactwa przyrody — mroź­ny wiatr i gwałtowny spadek temperatury — zburzyły budowlę wzniesioną przez ojca z troską i miłością. To by­ła jego przeszłość wciąż żywa, którą przypominały mu uśmiechnięte oliwki, a także nasze dzieciństwo (i okres mego dojrzewania), kiedy gaj oliwny bujnie się rozrastał i rzucał wyzwanie wiekom oraz starym dębom, usiłującym ze wszystkich stron, w powietrzu i na ziemi, zapanować nad uprawianym w mozolnym trudzie prostokątem pola, nad szachownicą, na której graliśmy nieświadomie ze śmiercią.

Na całą naszą rodzinę spadł ciężki oios. Przez dłuższy czas nie wiedzieliśmy, co robić. Władze nie przyszły nam z pomocą. Nasza okrutna przeszłość straciła jakikolwiek eens. Wydała nam się nagle absurdem. Dalsze przebywa­nie wśród pól na podobieństwo zwierząt i wyobcowanie z cywilizowanego świata nie miały już żadnego uzasad

-

nienia. Nasze więzienie na tym pustkowiu napełniało nas niemal lękiem.

Ojciec został pokonany. Goniąc za bogactwem, sądził, że już zrealizował swoje pragnienie, ale siła wyższa ode­brała mu to złudzenie i nie mógł zapewnić nam lepszej przyszłości. Gdy wymarzły drzewa, nikt nie przyszedł mu' z pomocą, a „cywilizowany" świat pozwolił, żeby przyro­da zamieniła samorzutnie nasz gaj -oliwny w dzikie jak kiedyś zarośla.

Rodzina czuła się jak rój pszczół pozbawiony ula. Jak nie opierzone jeszcze ptaki porwane z gniazda przez trąbę powietrzną i rzucone na ziemię. Nasza tradycja skłaniała nas do odwetu. Przeszłość pasterzy nauczyła nas rezygna­cji z marzeń i szybkiego powrotu do smutnej rzeczywi­stości: do ponownego zrywu.

Po zniszczeniu gaju oliwnego pasterstwo i rolnictwo stały się jedynymi zajęciami naszej rodziny. Tatuś nie czuł się na siłach, żeby własnym kosztem posadzić na no­wo gaj oliwny. Zniechęcił się. Zabrakło mu zapału i en­tuzjazmu, żeby zaczynać wszystko od początku.

Miałem wówczas osiemnaście lat. Byłem oparciem dla rodziny. Moje rodzeństwo było jeszcze małe. Nie nadawało się do pracy w polu. Jedynie Filip, młodszy ode mnie o trzy lata, pracował i wytwarzał produkty rolne. Jakub miał dopiero jedenaście lat. Siostry były jeszcze małe, oprócz Wiktorii, która musiała iść na służbę do Sassari.

Walczyliśmy o przetrwanie, wszyscy razem i każdy z osobna, kierując się instynktem samozachowawczym. Podlegaliśmy surowym prawom przymusowego pasterstwa. Najmniejsi (Jakub, Dominika, Eliza) paśli na zmianę ow­ce. My dorośli: tatuś, Filip i-ja, w dzień poświęcaliśmy się całkowicie rolnictwu, a w nocy pilnowaliśmy stada.

Wspólnie z Filipem okopywaliśmy na akord pobliskie winnice. Uprzedzając innych, staraliśmy się dojść do po­rozumienia z właścicielem.

— Kumie Michę, dacie nam do okopania ^ winnicę?

— Z pewnością, jeśli będziecie dobrze pracować. Jestem wymagający.

— Okopiemy ją dobrze. Chcemy tę pracę wykonać na akord. Tylko nic nie mówcie ojcu. Zrobimy tak: my ją okopiemy, a wy zapłacicie ojcu. Później my się z nim do­gadamy sami. Potrzebujemy trochę pieniędzy.

Oczywiście wolny czas wykorzystywaliśmy, żeby okopać jeszcze dorywczo jakąś inną winnicę.

W taki oto sposób umawialiśmy się z wieloma właści­cielami. Tego rodzaju praca była dla nas wygodna. Wy­konywaliśmy ją blisko domu, a poza tym wyzwalała nas spod władzy ojca: zapewniała wolność. Nawet jeśli wcześ­niej wracaliśmy do owczarni, tatuś nie obarczał nas do­datkowymi zajęciami, ponieważ odrobiliśmy już swoją dniówkę. Wieczorem mieliśmy więc często wolny czas, na­wet jeśli o zmierzchu lub o świcie musieliśmy wydoić owce. Zagłada gaju oliwnego zostawiła ponure wspomnie­nie i jednocześnie pozwoliła nam na chwilę wytchnienia.

Miałem osiemnaście lat. Oprócz zamiłowania do nauki, które — choć wcześnie stłumione — wciąż we mnie żyło i strzegłem go zazdrośnie, pasjonowałem się także mu­zyką.

Będąc dzieckiem, gdy przypadkowo usłyszałem w Siligo grającego na akordeonie sprzedawcę horoskopów, zatrzy­mywałem się. Przystawałem, przysłuchiwałem się muzyce w uniesieniu i zachwycie.

Gdy pewnego razu wyjechałem z Siligo w kierunku Baddevrustany, zobaczyłem idącego w moją stronę wąsa­tego chłopaka, który grał na lśniącym czerwonym akor­deonie. Towarzyszyła mu, jak zwykle, kobieta z papugą, sprzedająca przechodniom horoskopy.

Chłopak ślicznie grał walca. Szedłem za Pacifikiem i nie zdałem sobie nawet sprawy, kiedy oczarowany muzyką zatrzymałem się, żeby jej posłuchać, Zachwycony i po­rwany melodią, niczym magiczną siłą, deptałem akordeo, niście po piętach. Zagrał tango, a później kusił mnie ma­zurkiem. Przypominam sobie, że taka była kolejność wy­konywanych przez niego melodii tanecznych. Zapomniałem o wszystkim. Bezpamiętnie zasłuchany nie spostrzegłem, że minęła już godzina. W końcu muzykant zrobił przerwę

.

Oparł się o schody i czekał na kobietę. Przyglądałem mu się z zazdrością. Pragnąłem grać tak jak on. Sprzedałbym samego siebie, żeby mieć taki akordeon.

Z tego zachwytu wyrwały mnie krzyki pasterzy opusz­czających swoje domy w Siligo. Głośno popędzali osły, wołając: — Pruuuu. Pruuu. Saaa. Pruuu. FffffffI Pruuuu! Daaaaa! Ffffff! Ffffffff!

Ocknąłem sdę nagłe. Wyobraziłem sobie bezlitosny gniew ojca i przeraziłem się. Nim mnie dosięgnął swoją ręką, ozułem się już całkowicie przybity. Szybko idąc, wiłem się jak w konwulsjach: wydawało mi się, że spadają na mnie ciosy i starałem się ich uniknąć, jak tylko mogłem. Za- oząłem opętańczo biec w kierunku Baddevrustany, gdzie miałem nadzieję odnaleźć Pacifica. Tłukłem piętami o po­śladki. Gnałem z zapartym tchem, ale jak na ironię losu co jakiś czas musiałem się zatrzymywać. Miałem za duże buty i w tym szalonym pędzie spadały mi z nóg. Raz jeden, raz drugi. Wziąłem je do ręki, żeby nie tracić czasu i szybko puściłem się drogą wysypaną żwirem.

„Pacifioo! Pacifico! Otóż i om. Miejmy nadzieję, że ni­czego nie zgubił. W przeciwnym razie tatuś by się ze mną rozprawił."

Osioł zatrzymał się przy wyjeździe ze w«si i skubał swo­je ulubione osty. Dopadłem go: przeraził się mnie i mego lęku. Podniósł pysk, przeżuwając ostatnie źdźbła trawy i ruszył w drogę. Uspokoiłem go, pokrzykując jak zwy­kle: — ssz! sssz! esszi saa; leee! prue, prue!

Zatrzymał się. Spojrzałem na ładunek. Nie zgubił nicze­go. Dźwigał na sobie wszystko: bańki i worek. Włożyłem buty i wdrapałem się na jego grzbiet Wyruszając w dro­gę kłusem, ściskałem Pacifica butami, żeby mi nie pospa­dały ze zwisających nóg.

Popędzałem go bezlitośnie, nie chcąc się spóźnić. Ale chociaż Pacifico był szybki i silny, moje wysiłki okazały się daremne: najszybszy kłus nie zdołał nadrobić straco­nego czasu.

Wracając srespaazomy, żywdłeaa nadzi»ję, ża tatusia nie będzie w domu.

Jednakże tego dnia ojciec stał na podwórku, jakby spe­cjalnie na mnie czekał.

Jego widok zmroził mnie już z daleka. " „Co mu powiem? Że musiałem się wracać? Że mama zapomniała włożyć mi chleba do worka? Że uciekł mi Pa- oifioo, że poczuł oślicę w rui? Zwalił mnie z grzbietu i długo musiałem go szukać? Uciekł mi do Riu Ruzzu?"

Gdy tak rozmyślałem, szukając dla siebie ratunku, usły­szałem głos ojca. Jego dźwięk sparaliżował mi mózg. Le­dwo zbliżyłem się do niego, wybuchnął:

— Dlaczego dziś tak się spóźniasz? Aż dwie godziny! Co się stało?

Poczucie winy odebrało mi mowę, tłumiąc w gardle wyjaśnienie, które mogłoby mnie uratować. Siedziałem w siodle bezbronny, z wybałuszonymi oczami. Gdy ojciec spostrzegł, że Pacifioo jest spocony i zadyszany, rozzłościł się jeszcze bardziej.

— Schodź! Szybko! Nie ujdzie ci to płazem! Najpierw się spóźniasz, a później osioł musi naprawiać twoją winę, ty bydlaku! Bydlaku, bo nie można cię nazwać inaczej! Biedne zwierzę, całe oblane potem.

Domyślił się natychmiast, że spieszyłem się w drodze powrotnej. Zresztą niepotrzebnie. Poczęstował mnie tą sa­mą co zwykle porcją kopniaków. Dwie godziny spóźnie­nia. Pięć minut jego szalonych metod wychowawczych: bił mnie po twarzy, łajał, okładał rzemiennymi lejcami Pacsifica. Ta sama oo zawsze „młocka", której towarzyszy­ły mqje krzyki.

Nie mogłem mu się przecież przyznać, że słuchałem mu­zyki. O tej mojej pasji nie chcdał nawet słyszeć, chociaż dohrze o niej wiedział. Widział, że strugam piszczałki i że noszę zawsze organki w kieszeni. Uważał, że powi­nienem w sobie zdusić takie zamiłowanie. Moją jedyną muzyką miała być praca. Razem z nim mógłbym co naj­wyżej słuchać śpiewki o naszej społecznej niedoli. Przy­musowy marsz żałobny naszej codziennej pracy z motyką czy pługiem albo pilnowanie owiec w czasie mrozu po

d

zielonym parasolem drzew, wystarczały — jego zdaniem — żeby zadowolić moje uszy i zaspokoić moją namiętność.

W miarę jak rosłem, wciąż zwracałem się do niego o kupno akordeonu. Ale moje prośby były daremne. Nie mógł się zdobyć na podobny luksus. Uważał to za absurd i zbyteczne marnotrawstwo. Obawiał się, że akordeon bę­dzie odrywał mnie od pracy, i gdybym nauczył się na nim grać, sprowadziłby mnie na manowce.

— Akordeon to trudny instrument — kończył zawsze, kiedy mu o tym przypominałem. — Trzeba chodzić do szkoły. Chłopcy z Siligo, którzy go nabyli, nie zdołali na­uczyć się na nim grać. A ty chcesz zdobyć tę umiejętność tu, w Baddevrustanie. Puh! Nie rozśmieszaj mnie! Mamy inne instrumenty: przekazali je nam nasi przodkowie i na nich musimy grać. Walce, tanga, opery to nie dla nas. Nie zawracaj mi głowy! Popatrz tylko! Gdybyśmy byli jak te ptaki, puchacze, sroki czy dudki, które ciągle śpie­wają, też moglibyśmy grać. One nie mają 'kłopotów. Nie potrzebują butów, żeby chodzić. Ani ubrania czy domu, żeby się przespać: nocują tam, gdzie zastaje je zmrok. Troszczą się jedynie o pożywienie. Nie ma wśród nich wyzyskiwaczy. Każdy z tych ptaków, jeśli chce jeść, musi zdobyć pokarm własnym dziobem. W przeciwieństwie do ludzi, nie ma wśród nich takich, które zbierają pożywie­nie, i takich, które tylko jedzą: takich, które wychodzą na polowanie, i takich, które żerują. Nie! Nie! Każdy | nich zjada to, oo chwyci dziobem. Nie płacą podatków ani się nie męczą. My pracujemy, a inni zjadają owoce naszego trudu. Jesteśmy jak psy pod biesiadnym stołem. Nie mamy czasu bawić się i śpiewać. Gdybyśmy się nie 9tarali, zginęlibyśmy z głodu, oj, zginęli. To nie dla nas muzyka. Ani akordeon. Okrutny jest nasz los.

Ta'typowa wypowiedź tatusia odzwierciedlała powszech­nie przyjętą moralność. Muzykantów uważano za darmo­zjadów, którzy spożywają to, czego sami nie wytwarzają. Za polne koniki. Za włóczęgów. Szanowano ich i tolero­wano jedynie podczas świąt. A poza tym gardzono nimi i przepędzano ich jak próżniaków. Tatuś obawiał się, ż

e

ja również mógłbym się stać takim polnym konikiem. By­łem mrówką i powinienem nią pozostać, myśleć tylko o pszenicy, jęczmieniu, winnicy i owcach, latem i zimą.

W takiej sytuacji musiałem się zadowolić organkami i piszczałkami, wydającymi bezładne dźwięki. W Badde- vrustanie nie mieliśmy radia. A sprzedawcę horoskopów zdarzało mi się słyszeć bardzo rtzadko.

Pewnego razu pasterze powiedzieli mi: — Kum Gellon zna się na muzyce. Dlaozego nie pójdziesz do niego? Może nauczyć cię grać na akordeonie.

Kum Gellon był moim dalekim krewnym. Dotychczas nie utrzymywaliśmy bliższej znajomości. Mieszkał w Si­ligo. Gdy przypadkowo spotkałem go na drodze, pozdra­wiałem go chłodno jak kogoś obcego.

Natomiast teraz, gdy dowiedziałem się o jego umiejęt­nościach, zrozumiałem, że muszę skorzystać z takiej oka­zji. I tak pewnego pięknego dnia ciekawość zaprowadziła mnie do jego domu. Właśnie słuchał radia.

— Dzień dobry, wuju Gellonie.

— O! Kogo widzę? Oo cię sprowadza?

— Słyszałem, że znacie się na muzyce?

— Ba, na muzyce to się znam. Kiedyś znałem się na­wet bardzo dobrze. Grałem w orkiestrze w Porto Torres. Później poznałem twoją ciocię w Siligo i przeniosłem się tutaj. I od tamtej pory przestałem grać.

— Nauczycie mnie? Chciałbym grać na akordeonie.

— To bardzo trudno. Trzeba dużo cierpliwości i czasu. Drogi chłopcze, nie można traktować nauki jako rozryw­ki, uczyć się grać, gdy się pasie owce lub pracuje w po­lu. To nie są żarty. Żeby się nauczyć, trzeba się dobrze namęczyć.

— Ale muzyka bardzo mi się podoba. Znajdę potrzebny czas, nawet gdybym miał uczyć się-w nocy.

— To za mało, że ci się podoba. Do tego potrzebne są zdolności, wytrwałość, odpowiednie warunki. I dużo czasu. A ty przecież musisz pracować. Idź, idź do pracy. Ojciec czeka na ciebie.

Wuj Gellon szybko mnie odprawił. Nie spełnił moic

h

nadziei. Wyszedłem załamany, powtarzając jego słowa: „trudno", „musisz pracować", ,.zdolności','.

Gdy kupiłem sobie nowe organki, znów do niego po­szedłem.

Powiedziałem sobde: „Zobaczę, co mi powie. Zagram mu to, co umiem."

— Dzień dobry, wuju.

— O, witaj! Siadaj! Słucham właśnie sprawozdania z meczu reprezentacji narodowych: Włochy—Austria.

— Co to znaczy: reprezentacja narodowa?

— Chodzi o drużynę piłki nożnej, składającą się z naj­lepszych graczy Włoch. Grają właśnie z reprezentacją na­rodową Austria, ale nie idzie nam zbyt dobrze. Remisu­jemy. Eh...

— Przyszedłem...

— Już się kończy, poczekaj.

— Tak.

— A więc?

— Przyszedłem wam zagrać sardyński taniec, którego nauczyłem się pasąc, owce. Gram go w chwilach wolnych od pracy.

— Ba! Ba! To mi go zagraj.

— Mfu, mfu, mfu, mfu, mfu, mfu, mfu, mfu, mfu, mfu.

— O ho ho! Doskonale. A skąd go znasz?

— Grał go sprzedawca horoskopów.

— Aa!

— Gram także na piszczałce. Mam ją w kieszeni.

— No to zagraj.

— Pibiri, biblia, bibiri, bibiribi, pibiri, bibiri, bibiri, bibiribi!

— Ostatnim razem byłem wobec ciebie nieco za ostry. Chciałem się przekonać, czy masz naprawdę poważne za­miary. Wielu chłopaków przychodziło do mnie z wielkim entuzjazmem, a po dwóch lekcjach solfeżu już ich więcej nie widziałem.

— A więc nauczycie mnie grać?

— Jeśli mi coś obiecasz

.

— Dobrze.

— Jeśli będziesz robił to, co ci powiem i dokładnie tak, jak będę wymagał. W przeciwnym razie lepiej nie zaczynać.

— Dobrze! Obiecuję!

— W porządku.

Doszliśmy do porozumienia. Wstał z krzesła kulejąc i wyciągnął z półki stary solfeż.

— Ja sam się z niego uczyłem. Obchodź się z nim do­brze.

— Tak.

— Muzyka zbudowana jest z 7 tonów podstawowych, przedzielonych półtonami. Zapisuje się je na pięciolinii za pomocą znaków graficznych, określając ich wartość ryt­miczną. Widzisz? Mamy półnuty, ćwierćnuty, ósemki...

Wymachując laską po pokoju, wyjaśnił mi pierwszą lek­cję szybciej, niż to sobie wyobrażałem, i zaraz odjechałem do Baddevrustany, Siedząc na grzbiecie osła starałem się odcyfrować te nowe znaki w starym solfeżu, który trząsł mi się w rękach od kłusu zwierzęcia. Powtarzałem w my­ślach słowa wuja Gellana, żeby utrwalić je na zawsze w pamięci. Pasterzom i chłopom, którzy mnie pozdrawiali, odpowiadałem oschle. Myślałem o pięciolinii i o tym, co ona zawiera. Radość wypełniała mi piersi. Wreszcie na­wiązałem kontakt z muzyką.

Kiedy rano, chociaż zdarzało się to rzadko, przycho­dziła na mnie kolej wyjazdu do Siligo, zawsze odwiedza­łem wuja Gellana. We wsi nie mogłem zatrzymywać się zbyt długo. Miałem wyliczony czas. Musiałem wrócić o go­dzinie ustalanej przez mego pana. A ponieważ nie mo­głem zrezygnować z lekcji u wuja Gellana i z muzyki, nadrabiałam stracony czas kosztem Pacifica. Gdy tylko wskoczyłem na siodło i wyruszyłem z owczarni, cały czas myślałem o lekcji. O solfeżu. O wuju Gellonie.

Wierciłem się na siodle niespokojnie. Zupełnie tak sa­mo jak kum Diddia i kum Antoniccu, gdy spieszyli do swych żon. Cały zasapany, roztrzęsiony i opętany pasją, popędzałem osła podobnie jak ani. Spieszyłem do ukocha­ło — We władzy ojca 14

5

nej. Moja głowa w berecie sterczała nad osłem i paste­rzom z pewnością przypominała z daleka czubek masztu łodzi płynącej po morzu mojej namiętności. Ta głowa ni­czym strzała przebijała wicher i mróz, a ja opierałem się przeciwnym wiatrom, sylabizując nuty. Moje stopy ude­rzały, rytmicznie oblanego potem Pacifica, wystukując takt i przynaglając zwierzę do biegu. Nie mogłem postępo­wać inaczej. Szalał we mnie wulkan, a do takiego za­chowania zmuszały mnie okolioznośei. Ojciec, niczym skrupulatny zawiadowca stacji, nie tolerowałby nigdy naj­mniejszego spóźnienia. Tak więc jedynie szybkość Pacifica mogła mnie uratować. Dzięki niemu zyskiwałem pół go­dziny czasu, co pozwalało mi na odbycie lekcji.

Załatwiwszy pospiesznie sprawy, wpadałem do wuja Gellona, podniecany i zadyszany, spalany dwoma sprze­cznymi uczuciami (lękiem przed ojcem i pasją do mu­zyki). Zastawałem go zawsze w łóżku, zajętego słucha­niem radia. Był już w podeszłym wieku, cierpiał na reu­matyzm. Wstawał późno.

— Gdybyś przyszedł wcześniej, posłuchałbyś doskona­łego akordeonisty.

— Co grał?

— Ba! Mazurka. To coś wspaniałego! Szybciej! Bierzmy się do nauki.

Leżąc w łóżku, chętnie objaśniał mi lekcję. Mówił wszy­stko, co wiedział, bez pasji. Przekazywał mi swoją wiedzę niczym skarb, często ubolewając, że nie mógł go zostawić w spadku swym przedwcześnie zmarłym dzieciom. Po­trząsając prawą ręką, wykładał przez dwadzieścia minut solfeż i zadawał mi lekcję do domu. Uczyłem się jej w nocy, a jeśli padał deszcz, czyniłem to za dnia, pilnując owiec. Pasałem je tylko wtedy, gdy nie można było upra­wiać ziemi. Dlatego też, gdy kopałem lub orałem pole, często wpatrywałem się uparcie w niebo, jakbym był obda­rzony siłą, która może je poruszyć, sprowadzić chmury i burzę. Dni, które dla innych były najbrzydsze, dla mnie były najpiękniejsze. Padające bez końca deszcze stały się dla mnie wymarzonym darem. Idąc za stadem pod zielo

­

nym parasolem liści, z solfeżem wuja ukrytym pod ka­potą, żeby nie zauważył go ojciec, kierowałem sią w stro­ną pastwiska. Gdy przyroda szalała, a stado chowało sią w zaciszne miejsce, chroniłem sią pod dębem, ale nie wsłuchiwałem się już w odgłosy, jakimi przez długie lata do mnie przemawiała. Teraz pozwalałem jej gadać do siebie samej. Nie odpowiadałem już na jej tajemny dia­lekt. Uczyłem się solfeżu ogarnięty błogim niepokojem, jaki obudziła we mnie muzyka. Uniesiony namiętnością, nawet nie czułem mrozu. Byłem jak rozżarzone polano, które na deszczu syczy i rzuca iskry. Sylabizowałem z pa­sją nuty zgodnie z ich rytmem, wymachując rękami i wy­śpiewując je. Po trzech miesiącach mozolnej i potajem­nej nauki solfeżu (ojciec nie wiedział o niczym), osiąg­nąłem pewne wyniki. Przypominało to cierpliwie układa­ne w stos polana, na których można było upiec smako­witą pieczeń. Wuj Gellon nabrał przekonania oo do moich poważnych zamiarów i uzdolnień muzycznych.

— Teraz potrzebny jest instrument.

— Co zrobić? Ojciec nie kupi mi go nigdy.

— Spróbuję z nim porozmawiać. Wiem, że jest twar­dym orzechem do zgryzienia. Powiem mu, że to koniecz­ne:-że cię nauczę grać.

Do spotkania między nimi doszło na sa funtanedda, przy wjeździe do Siligo. Tatuś poił woły ciągnące ma sprzedaż wóz pełen drewna, podczas gdy wuj Gellon udawał się do swojej winnicy w Mesu Mundu.

—- Abrahamie! Muszę powiedzieć ci coś bardzo waż­nego.

— O co chodzi?

— O twego syna Gavina. Chłopiec posiada prawdziwą pasję do muzyki... Powinienem był ci o tym powiedzieć wcześniej, ale chciałem się upewnić co do jego zdolności. W ciągu trzech miesięcy, odkąd do ranie przychodzi, opanował już sporo wiedzy teoretycznej. Mówię ci, że mnie zadziwił. Teraz jednak potrzebny jest instrument, żeby móc przejść do praktyki.

— Nie mogę nic na to poradzić, Antoni. Pracujem

y

dni ara i nocą. My mamy inną muzykę. Teoria... Prakty­ka... Muzyka... Nie! Chłopiec zbacza ze słuszniej drogi.

— Posłuchaj tylko. Wystarczy instrument i godzina dziennie, którą chłopiec znajdzie w chwilach wolnych od pracy.

— Wolnych od pracy? Ile kosztuje instrument?

— Około trzydzieści tysięcy lirów. To nie jest dużo!

— Hmmmm! To nie jest dużo? Nie! Piętnaście dniówek pracy. Nie za w na ca j mi głowy. Mamy inne instrumenty: motyki, noże, łopaty. Nie mówmy już o tym... A poza tym, muzyka w Baddevrustanie? Mój syn musi pracować, musi!

— Aha! Aha! Uffff! FFFF! ffff! — Tak brzmiały po­krzykiwania, które żegnały wuja Gellana, podczas- gdy ta­tuś skierował woły na drogę, popędzając je lejcami i ki­jem.

Ciągłe nalegania moje i wuja Gellana osłabiły upór ojoa i rozbroiły go.

— Jeśli nie kupisz mi akordeonu, wyjadę do Holandii albo do Belgii, jak tylko skończę osiemnaście lat. Tam go kupię ża własną pracę.

— No więc dobrze. Ale twoją prawdziwą muzyką musi być praoa.

Tak więc po raz pierwszy patriarcha odstąpił od swych moralnych zasad, jakby zgodził się wpuścić obce stado na swoje pastwisko.

Pozwolił mi grać. Mogłem kupić sobie instrument. Przeznaczył mi skromną sumę, która ledwie wystarczała ma lichy akordeon, posiadający czterdzieści osiem basów. Potrzebowałem -większy. Musiałem zabrać się do roboty, żeby zgromadzić pieniądze. Nie było to łatwe. Przycho­dziły mi do głowy różne pomysły.

..A gdybym mu ukradł trzy bryły sera, pół worka psze­nicy i jęczmienia? To by mi wystarczyło. Jakże to! Kraść? Nie! To niemożliwe. Nie potrafię tego zrobić" — mówiłem sam do siebie, lękając się, że moje myśli mogą zostać odkryte i że coś podobnego przyszło mi do głowy. W koń­cu doszedłem do wniosku, że najbezpieczniejszym wyjściem z tej sytuacji będzie okopanie na akord dwóch są­siednich winmic, co mógłbym robić dorywczo, gdy tatuś wyjeżdżał do Siligo. Tak więc razem z Filipem pędziliś­my do obcej winnicy, żeby przez dwie albo trzy godziny praaować w pocie czoła. Po ozym, jak wystraszone zwie­rzęta, biegliśmy na nasze pole, żeby szybko wykonać ro­botę wyznaczoną nam przez tatusia.

Kiedy była ładna pogoda, a w marcowe noce świecił księżyc, wstawałem z łóżka. Wszyscy jeszcze byli pogrą­żeni we śnie. Wyruszałem w mrok i szedłem kopać. Kłu­sem, z motyką na prawym ramieniu, biegłem z górki & pod górkę. Przemykałem w ciszy leśnymi ścieżkami, sta­rając się robić jak najmniej hałasu. Bałem się, żeby nie zaczęły szczekać psy sąsiadów: obudziłyby pasterzy, któ­rzy mogliby mnie wziąć za bandytę i powiedzieć o tym ojcu: odkryć moje karty. „Tej nocy też mi się udało. Nikt niczego nie zauważył" — mówiłem sobie, gdy do­tarłem do winnicy, zmyliwszy uszy okolicznych psów. Przeskakiwałem przez mur i wpadałem do winnicy na wpół żywy, gotowy do pracy. Rzędy przyciętych krzewów winorośli wyglądały niesamowicie na tle cieni, jakie rzu­cały na ziemię. Wydawało się, że są pogrążane we śnie: przypominały odpoczywających mężczyzn. Wnet zgrzyt mojej motyki, wywracającej w półmroku skiby zakłócał im spokój. Ci „mężczyżni" musieli się obudzić, żebym mógł wykonać swoją pracę. Biedaczyska! Trzeba było niepokoić ich nocą.

Tak więc po kryjomu (Filip nie pomagał mi nigdy, chociaż w dzień obiecywał, że wstanie o północy; dla nie­go akordeon nic nie znaczył), miotając się w ciemnoś­ciach, okopywałem cztery do pięciu rzędów winorośli i wracałem do owczarni. Nie było to łatwe i wręcz nie­bezpieczne. Często hałas modch kroków zaskakiwał nie­spodziewanie i drażnił nasze psy. Szczekały na mnie. Z daleka brały mnie aa kogoś innego. Wyskakiwały ku mnie i biegły ujadając dla dodania sobie odwagi. Nagle, ku swemu wielkiemu żdmwieńiu, spostrzegały, że chciały pogryźć swego młodego pana. Czując się winne pomyłki,

czołgały się po ziemi, rzucały się do moich nóg, wyda­wały radosne i bolesne pojękiwania, jakby chciały prosić nonie o przebaczenie. Najmniejszy, pełznąc po ziemi, na­wet się kiedyś zsiusiał.

| Ojciec, słysząc szczekanie własnych psów, budził się natychmiast i pospiesznie wychodził z domu z fuzją go­ntową do strzału. Musiałem użyć całego swego doświad­czenia, żeby do mnie nie strzelił i mój powrót uznał za rzecz normalną. Starałem się zwykle, żeby poznał mnie od razu. Hasłem w takich okolicznościach było gwizdnię­cie lub specjalne zawołanie.

Miałem zawsze gotowe usprawiedliwienie: — Poszed­łem obejść pastwisk®. Wydawało mi się, że na su addiju de su palone słyszę dzwonki obcego stada. Myślałem, że zbliżają się owce kuma Barore, ale nasza zagroda była pusta.

— Dobrze zrobiłeś!

Po wielu perypetiach uzbierałem na Wielkanoc 1955 roku skromną sumę. Połączona z kwotą przeznaczoną mi przez tatusia i z tym, co podarowała mi mama, pozwoliła mi wybrać akordeon z osiemdziesięcioma basami. Wuj Gellon zamówił go w firmie Bagnini w Rzymie i natych­miast zabraliśmy się do pracy.

Z wyjątkową cierpliwością wuj nalepił kwadraciki pa­pieru na klawisze i wypisał na nich nazwy nut. Opisał mi dokładnie guziki basów. Tak więc po krótkim oswoje­niu się z instrumentem przeszedłem do praktycznego sol­feżu i do stosowania miecha.

Miałem niewiele czasu, żeby się uczyć i zadowolić me­go nauczyciela. Tatuś bezlitośnie mnie pilnował. W cią­gu dnia próbowałem z trudem znaleźć kilka minut dla siebie. Jedynie nocą mogłem się skupić. Kiedy w domu wszyscy kładli się do łóżka, budziłem się tuż po pierw­szym śnie. Siedząc na łóżku nadstawiałem uszu. Gdy sły­szałem, że wszyscy już śpią, wychodziłem z domu jak kot i stawiając ostrożnie kroki, oddalałem się z akordeonem na plecach. Zwoływałem psy i zabierałem je ze sobą, żeb

y

nie szczekały, gdy będę wracał. Nie chcąc, żeby mnie ktoś usłyszał, wchodziłem do baraku i w drżącym świetle pło­myka lampki oliwnej, pilnowany przez psy, powtarzałem ćwiczenia zadane przez wuja. W maju i czerwcu przeni­kliwe dźwięki mego instrumentu mieszały się ze śpie­wem żab, harmonizując z nim, z ich nie kończącym się „grę, gre", które ogłuszało doliny i wypełniało je radosną symfonią. Nie pozwalając sobie nigdy na grę ze słuchu, wykonywałem ćwiczenia według przyjętej metody nau­czania i solfeża. Po upływie siedmiu czy ośmiu miesięcy umiałem zagrać kilka melodii, czym sprawiłem satysfak­cję memu nauczycielowi. Oczywiście, w moim baraku pró­bowałem czasem wykonać na akordeonie taniec sardyński, który potrafiłem zagrać na organkach. Jego akordy, przy­pominające czasy nuragów, odrywały mnie często od su­rowych ćwiczeń. Uprzyjemniały czas, a jednocześnie bu­dziły we mnie energię i pomagały przestrzegać twardej dyscypliny, jaką narzuoał mi wuj Gellon.

Pod koniec roku zdołałem już zagrać walca i tango. Moje marzenie spełniło się. Melodie, które w wykonaniu sprzedawcy horoskopów wzbudzały kiedyś mój zachwyt, teraz wychodziły spod moich palców. Podniecały mnie i wypełniały intymną błogością, której zazdrośnie strzeg­łem.

Często w nocy, gdy koncertowałem razem z chórem żab, wydawało mi się, że muzyka, jaką napełniałem ba­rak, pochodzi od sprzedawcy horoskopów. — Przecież to ja sam gram! Wydaje się niemożliwe, a jednak muszę w to uwierzyć. Ja też umiem grać.

Moje stwardniałe i pokrzywione od motyki palce, po­słuszne mej surowej, zwierzęcej, ale niezłomnej woli, mo­gły po raz pierwszy wyrazić wobec stuletnich dębów wra­żliwość całych pokoleń, których nigdy nie uczono muzy­ki. I dzięki tym palcom, wciąż we rrfnie obecny człowiek z jaskini, obdarzony jednak ludzką wrażliwością, zaczy­nał łagodnieć pod wpływem muzyki, zgłębiał swoje wnę­trze i odkrywał, że świat nie kończy się na jego polac

h

a otaczającym go widnokręgu, a także, że jego możliwości wykraczają poza granice, jakie wyąggceał* znane mu do­tychczas niebo.

Nikt wówczas nie mógł zrozumieć znaczenia mego osią­gnięcia. Nawet ja sam nie zdawałem sobie sprawy z wszy­stkich jego następstw. Pasterze z sąsiedztwa odczuwali jedynie instynktownie zachwyt dla mojej muzyki, którą chłonęła cisza lasu jak sucha ziemia wodę: miejsca te były spragnione łagodności. Ojciec nie zachwycał się nigdy moim osiągnięciem. — Muzykant! Próżniak! Nadajesz się tylko do grania! .Wyjdziesz ina tym jak kum Luisi.

Przyczynę każdego najdrobniejszego niedopatrzenia z mojej strony widział w akordeonie, nie zastanawiając się, czy to odpowiada prawdzie. Oczywiście pod jego nieobec­ność trochę grałem, zawsze jednak wykonywałem wy­znaczoną mi prącę.

Muzyka nie odrywała mnie od zajęć. Stanowiła jedy­nie ciekawą rozrywkę, ale nie mogła złagodzić warun­ków, w jakich żyłem. Niezależnie od akordeonu, w wieku osiemnastu czy dziewiętnastu lat stanąłem przed nowymi problemami, których nie można już było rozstrzygnąć w, Baddevrustanie.

Rodzima już dorosła. I wedle powszechnie przyjętej mo­ralności ojciec spełnił niemal całkowicie swoje społeczne zadanie. Podobnie jak zwierzęta, pasterze musieli wyda­wać na świat dzieci: dbać jedynie o ich egzystencję, a nie o wewnętrzny rozwój. I postępowanie takie było nawet słuszne. W pracy ma polu liczyły się tylko instynkt d siła: muskuły, które ojcowie kształtowali po to, aby służyły do pokonywania przyrody. Po wydaniu dzieci na świat, poświęcali się ich wychowaniu i przygotowaniu do życia, jakie sazńi znali. Dowali z siebie wszystko, by sprostać temu zadaniu.

Jednakże kiedy dzieci już wyrosły, powinny, naśladując 15

2

ptaki, wyfrunąć z gniazda i w miarę możliwości więcej do niego nie wracać.

Taki stan rzeczy mógł trwać bez zakłóceń, dopóki wieś stanowiła podporę gospodarki, dopóki była jedynym świa­tem. Jednakże począwszy od lat pięćdziesiątych, świat ten rozpadł się i stajał jak lód w słońcu. Płomień innego świata, ępoza jego horyzontu, spalał go powoli. Pasterze i chłopi przypominali las, który nie zdołał już wypuścić nowych liści, żeby móc nimi oddychać. Umierali porwoli, nie znając przyczyn swojej tragedii.

Pola niczego już nie dawały. Nie wystarczały. A w wie­ku dwudziestu lat w duszy każdego pasterza rodził się wówczas ten sam dramat: wybuchała burza nieświadome­go buntu. I jak wilki w czasie ostrych zim, tak i oni mu­sieli wyruszać na niepewne równiny. A więc musieli wdzierać się na równiny tego drugiego świata, który po­wstał poza ich wiedzą. Ojoowie nie mogli ich do niego przygotować, ponieważ nigdy go sobie nie wyobrażali, a także dlatego, że wyobrazić go sobie nie mogli. Nowe pokolenia musiały emigrować. Surowe życie zmuszało je do przenoszenia się na równiny, gdzie powstawały fabry­ki, gdzde czaili się szczególnego rodzaju pasterze, którzy do nich strzelali. Praktycznie sytuacja odwróciła się: teraz oni byli lisami i wilkami; fabryki były równinami; prze­mysłowcy — pasterzami.

W ten sposób, mając dwadzieścia lat, ja także zrozu­miałem, że muszę stąd wyjechać. Niebo mojego życia za­chmurzyło się. SŁońce znikło za czarnymi chmurami. Sły­chać było grzmoty.

W azasde długich godzin pracy przypominałem sobie opowiadania związane ż emigraoją i wrażenie, jakie we mnie wywoływały. W samotności myślałem o chłopakach, którzy żyli podobnie jak ja. O tych, którzy w 1951 roku wyjechali do Kanady. Wsyscy w wieku od dwudziestu do trzydziestu lat. Pamiętam ich upokorzenie i rozgorycze­nie. Wielu z nich znałem, gdy byłem jeszcze pastuszkiem. Często przychodzili mi z pomocą, kiedy mój osioł kładł się na ziemi 1 starał się złośliwie pozbyć mego ciężar

u

albo też wtedy, gdy przemierzałem z płaczem doliny mok­nąc na deszczu czy kostniejąc od zimna i śniegu. W ci­szy, jaka mnie otaczała, stawali mi przed oczami jak ży­wi i bez trudu mogłem sobie przypomnieć ich zapalczywe rozmowy, kiedy ustawieni w szeregu żęli zboże na cu­dzych polach na kilka dni przed wyjazdem. Teraz ja rów­nież przeżywałem ten problem, i dzięki rozmowom, jakie zapamiętałem, dobrze rozumiałem, dlaczego czekali na tan dzień jak na wyzwolenie.

W ten sposób ja także, owiany gorącym pragnieniem wolności, nie przestawałem o tym myśleć. Odtwarzałem w pamięci ich rozmowy prowadzone na polach w czasie żniw. Mnie też na moim poletku ogarniała wściekłość, jaką czuło się w tym, oo mówili. Było to ich nieświadome polityczne wyładowanie.

|— Na szczęście wkrótce stąd odejdę,, opuszczę dęby i jeżyny, kamienie kryjące węże i gniazda os. Nie będę już słyszał wściekłego głosu ojoa, wiecznie niezadowolo­nego. Wiem, że będę służył jakiemuś panu. Ale to zupeł­nie co innego. Mogę go porzucić, kiedy zechcę, a poza tym moi bliscy go nie znają. Tu nie nazywają nas nawet po imieniu. Słyszycie, jak mówią: «Czy widziałeś sługę kuma Larentu? Sługa kuma Juanne doi owce.» Rozumiecie? Tu nasze imię nie istnieje."

„— Jesteś sługą tego lub innego i koniec. Pod tym względem psy są traktowane lepiej od nas. Noszą imię, które ich nie poniża, podczas gdy my go nie posiadamy. Kiedy służyłem jako pasterz u kuma Paulu, straciłem swoje imię: dla wszystkich byłem sługą kuma Paulu. I tak dzieje się z nami wszystkimi. Tam będzie inaczej, będzie pracodawca, ale przynajmniej będą mnie trakto­wać jak psa: będą nazywali mnie po imieniu. Pieniądze, które zarobię, wydam sam. Tu ojciec każe mi pracować w dzień i w nocy. Kiedy wracam po ciężkim dniu pracy, domaga się, żebym szedł pracować na naszym polu, które uprawiamy jako dzierżawcy. Sam regularnie odbiera wy­płatę za moje dniówki. Mnie nigdy nic nie daje. Wiecz­nie wygłodzony, jest uosobieniem nędzy. Pieniądze, któr

e

zarabiam, nie starczają n&wet na ubranie dla mnie i mego rodzeństwa. Kiedy zaś, oo czyni rzadko i po wielu proś­bach, wysyła nas na odpust, nikomu nie daje ani lira. W ubiegłym roku na Sw. Eliasza dal mi tylko 50 lirów. Cały dzień stałem jak dureń patrząc na stragany uliczne z nugatami."

„— Nie boją się pracy. Nawet w piekle nie haruje się bardziej niż tu. Tam również będę miał pracodawcę, ale przynajmniej nie będzie nim mój ojciec. Mam już go do­syć. Dłużej nie mogę wytrzymać. Posłuchajcie! Pewnego dnia rąbaliśmy drzewo. Zgubiłem pilnik, którym ostrzy­liśmy siekierę, nóż i pilę. Ganiał mnie za to po całej do­linie z pałką używaną do wbijania klinów. Huczał jak burza, jakbym mu zniszczył albo powalił dom: «Precz mi stąd. Pracujesz nieuważnie, niechętnie. Nie zarabiasz nawet na wodę, która gasi twoje pragnienie. Próżniaku.® Na szczęście, biegłem szybciej od niego... Przysięgam wam, że jeśli uda mi się stąd wydostać, do tego przeklętego miejsoa nigdy więcej nie wrócę. Widać, że kiedy Bóg tworzył świat, zwrócił się o pomoc do diabła i powiedział mu, żeby stworzył Sardynię. Pełno tu kamieni i ognia, przekleństw i rozjuszonych ludzi, zajadle walczących o swą egzystencję na podobieństwo wściekłych psów. Nie chcę tu zostać nawet po śmierci."

„— Po oo tu wracać? Żeby przeżyć własną śmierć? Żeby przewracać kamienie? W słońcu kosić dla pana tę wyjałowioną pszenicę? Doić zafajdane owce albo czyścić ich wełniasty zadek, żeby je lepiej wydoić? Ten zadek, z którym nasze ręoe nie mogą sobie poradzić, gdy w czas przymrozków i mrozów owce dostają rozwolnienia! A wszystko po to, żeby dzielić się na połowę z właścicielem ziemi, który nawet nie wie, jak się doi owcę i jaki zapach ma łajno wieprza? Nie."

„— Ale to jeszcze nic. Dzieje się tak przecież zgodnie ze zwyczajem. My także uprawiamy dzierżawiony ogród, ale właściciel nie zadowala się nawet polową. Posłuchaj­cie! Kiedy sam go uprawiał, bez zapału i byle jak, rośli­ny marniały. Oczywiście płody okazały się mizerne. Na­

tomiast ojciec, posługując się naszymi rękami, osuszył zie­mię i użyźnił ją nawozem. Teraz sami widzicie. Rośliny bujnie wyrosły, zazieleniły się: wyglądają wspaniale! Na­turalnie, plany zwielokrotniły się. Kum Pedru, zamiast być z tego zadowolony, zrobił się zawistny: teraz połowa zbiorów znacznie przewyższa to, co kiedyś sam osiągał. Obawia się, że się wzbogacimy. Hummm! Niech go piorun trzaśnie! Przed paroma dniami, kiedy rozdzielaliśmy jabł­ka, napełniał garścią kosze: jeden dla nas i jeden dla sie­bie. Swój wyładował jabłkami czubato, aż pospadały z niego obficie na ziemię. Natomiast do naszego nałożył o- woców ledwo pod brzeg. Wyrównał kosz kijem, którym energicznie wymachiwał, jakby nam groził. Później w in­ny jeszcze sposób zachowywał się wobec nas bezczelnie. To już był szczyt wszystkiego. Przeciągnął kijem kosz na swoją stronę. Na koniec stos jabłek tego łajdaka był pra­wie dwa razy większy od naszego. Ojciec patrzył na niego jak puchacz, jakby się bał tego kija. Udawał, że nic nie widzi. Według niego, właściciel na wszystko mógł sobie pozwolić. Czyżby? Zaprotestowałem, ponieważ od wielu lat nadużywał swego prawa.

Kum Pedru, urażony w swoim egoizmie, pogroził mi ki­jem, podnosząc go z naszego kosza, kiedy go wyrównywał na swoją korzyść.

— Cicho bądź, smarku! Jeśli ci się nie podoba, nikt cię tu nie trzyma. Możesz sobie odejść w każdej chwili! To moja własność. Nie wystarcaa ca to, oo daję? Byłoby marnotrawstwem dawać wam więcej.

Miałem chęć zareagować. W razie potrzeby przejść na­wet do rękoczynów. Ojciec zamiast mnie poprzeć i bronić naszych interesów, zastraszony, uderzył mnie w obecno­ści właściciela w twarz. Wariat I jakby chciał podporząd­kować mnie kumowi Pedru, krzyknął: — Zamknij się! Sam wiem, jak bronić naszych interesów. Nie twoja spra­wa. Co o tym wiesz?

— Jak to, co o tym wiem? Dzierżawa na zasadzie po­działu na połowę oznacza dla każdego równo.

— Jeszcze się upierasz? Dopóki tu jestem, sam decy

-

duję, jak należy sdę zachować wobec właściciela. Wiesz o tym, że wyciągnął nas z nądzy, kiedy byłeś jeszcze dzieokiem, i może nas przepędzić w każdej chwili? Jeśli nas stąd wyrzuci, wszyscy będziemy musieli pójść na słu­żbę.

Co miałem robić? Siedzieć cicho. Być posłusznym."

To samo pragnienie wolności, które sprawiało, że do­skonale pamiętałem rozmowy chłopaków szykujących się do emigracji, często przenosiło mnie wyobraźnią na pla­cyk w Siligo. Pozwalało mi ponownie przeżyć dzień ich odjazdu: dzień ich „wyzwolenia". Owego ranka plac, jak nigdy dotąd, wypełnił się dziećmi, kobietami, mężczyzna­mi, matkami, ojcami, przyjaciółmi.

Płacz, pisk ć narzekania wyrażały rozmaite uczucia lu­dzi w różnym wieku. Zrywały .się zewsząd, z ubolewaniem nad ich niedolą: nad niewinnością chłopców skazanych na poszukiwanie schronienia na obcej ziemi. Nie wiedzieli, co ich czeka i jak im przyjdzie żyć w nieznanym kraju, który mogli sobie jedynie wyobrazić. Dla ludności sardyń- skiej Ameryka nie była już z pewnością straszną niewia­domą. I dlatego ból z powodu rozłąki nie przeradzał się nigdy w rozpacz. Na placyku znalazło się wielu takich, którzy na początku tego wieku wyemigrowali do Ame­ryki. I chociaż byli to ostatni świadkowie dawnego wy­gnania, to jednak swoją obecnością łagodzili ludzką go­rycz i pozwalali ją łatwiej znosić. Byli jakby uosobieniem nadziei na powrót nowych emigrantów.

Jednakże najbardziej utrwaliła mi się w pamięci emi­gracja do Australii w 1955 roku.

W przeciwieństwie do Ameryki, Australia była dla chło­pów i pasterzy krajem nieznanym. Nikt z nich tam jesz­cze nie jeździł. A w duszy samych emigrantów i ludności budziła straszliwą rozpacz.

Takie rozstania były tragiczne. — Australia! Jedzie się tam okrętem ponad miesiąc!

— Biegun południowy!

— Biegun północny! Gdzie to jest

?

— Ci już nie będą mogli nigdy wrócić. Na samą podróż trzeba pracować cały rok. Żegnajcie, dzieci!

Działo się to w majowy poranek. Koło godziny ósmej rano cala ludność wypełniła placyk w Siligo. Ludzie róż­nego stanu i wieku: siostry, bracia, ojcowie, matka, syno­wie, żony i dzieci zgromadzili się, żeby po raz ostatni pożegnać emigrantów. Ludzie byli naprawdę przekonani, że już ich więcej nie zobaczą.

Krzyki i płacze przypominały emigrację do Kanady. Tylko że tym razem nie było niczego, ao mogłoby osłodzić gorycz. Nie było starców, których widok mógłby pocie­szyć ludzi i podnieść ich na duchu. Brak było reliktów, które pozwalałyby wierzyć, że emigranci 'kiedyś wrócą.

Zebrana na placu ludność pogrążyła się w bólu, jakby chowała do grobu emigrantów, którym przywilej historii pozwolił brać udział we własnym pogrzebie. Los sprawił, że widzieli łzy i słyszeli płacz swoich bliskich, jakby spo­czywali już w trumnie. Ludzie, stojąc w dwóch grupach, naprzeciw siebie, sprawiali wrażenie nieboszczyków. Prze­stali dla siebie istnieć. Siligo dla nich umarło, a oni umar­li dla Siligo. Jedyną nadzieją emigrantów było to, że rozpoczną nowe życie na ziemi, która nie będzie ich ko­łysać ani śpiewać im do snu, ale będzie ich używać i wy­korzystywać jako narzędzia pracy.

Zewsząd podnosiły się krzyki i narzekania o różnym natężeniu, w zależności od wyrażanych uczuć. Tylko zbio­rowy płacz ludzi brzmiał jednakowo, tworząc podstawowy ion tego bolesnego koncertu. Krzyki d jęki, jakie wydo­bywały się z ich zaślinionych i wychudłych ust, świad­czyły o przerażeniu i zamęcie, jaki powstał w ich umę­czonych głowach.

— Zostań tu! Synu mój, nie odchodź! — Takie okrzyki unoszące się nad ludźmi pogrążonymi w jednakowym bólu słyszało się najczęściej.

— Co takiego zrobiłeś? Czym zgrzeszyłeś, że musisz opuszczać swoją ziemię? swój dom? Siligo? gniazdo, któ­re zbudowaliśmy z taką miłością?

— A my, co takiego uczyniliśmy, że nie możemy cie-

szyć sią własnymi dziećmi? Nie przypominam sobie, że­bym kiedykolwiek zrobiła co złego. Nigdy!

W samotności przypominałem sobie te sceny i przed moimi oczami sbawati jak żywi oi ojcowie i te matki, którzy ogarnięci rozpaczą, w chwili rozstania błagali swych synów, żeby zgodzili się na to, co jedynie mogli im zapewnić: żeby zostali z nimi w owczarni i uprawiali ziemię. W obliczu rozłąki okrutnej jak śmierć zniknęły kopniaki, wściekłe krzyki i groźby, których zazwyczaj nie szczędzili swym synom. Chwila rozstania wywołała w nich wręcz kompleks winy. Być może czuli, że nie są zdolni zapewnić przyszłości własnym dzieoiom. W sza­leńczym porywie ojcowskiej miłości, okazywanej nieśmia­ło, pragnęli przelać na swoich synów całe uczucie, jakiego im nigdy nie okazywali.

Zasady moralności, do których stosowania z całą bru- ¹ talnośrią zmuszała ich bieda, przypominały teraz strunę napiętą do .ostatnich granic wytrzymałości. Po raz pierw­szy struna ta rozluźniła się i mogła „zabrzmieć" w łagod­niejszej "tonacji. Po raz pierwszy przestali być panami i stali się ojcami. Stosunki pomiędzy ojcem a synem stały się bardziej ludzkie i przynajmniej w czasie pogrzebu, jakim było dla nich rozstanie, zniknęła ich codzienna su­rowość. W przystępie czułośai muskularne ramiona i stwar­dniałe palce, które dotychczas służyły tylko do bicia, obej­mowały czule synów: usta spotkały się po raz pierwszy, żeby pocałować się po raz ostatni, tak jak całuje się

I zwłoki kogoś bliskiego w cmentarnej kaplicy, zanim po­wierzy go się ziemi.

I Krzyki kobiet poruszały nawet tę część mieszkańców

Siligo, której los zaoszczędził dotąd z różnych powodów bolesnej emigracji do Australii. Był to chóralny płacz prze­pojony zgryzotą. Krzyk wstrząśniętego ludu unosił się w powietrzu, które .nigdy nie poznało jego radości i śmiechu. Wszyscy się ściskali. Rodzice i synowie, przyjaciele i ko­ledzy, wszyscy się obejmowali. Nienawiść i kłótnie poszły w niepamięć. Kłótnie i bijatyki, wymysły i zadane ciosy, których sobie nie szczędzili broniąc własnego pastwiska

,

znikły w obliczu tego niebezpieczeństwa jak za sprawą czarów. Pozostało jedynie miejsce na rozpacz i ból. Wszy­scy zachowywali się tak, jakby pragnęli zgody.

Tylko emigranci, zarozumiali i dumni (jak ach ojcowie), powstrzymywali z trudem łzy, pozwalając płakać jedynie sercu. Ich smutnym oczom w obecności matek nie wolno było ronić łez, wprost przeciwnie, musiały tryskać zado­woleniem. Wola historii była niewzruszona. Zdawali sobie z tego sprawę i wiedzieli, że muszą emigrować: opuśoić Sardynię, żeby szukać szczęścia gdzie indziej.

W końcu ludzie usłyszeli klakson nadjeżdżającego auto­busu. Wytoczył się zza rogu i w mgnieniu oka pojawił się w całej swej okazałości pośród wzburzonego tłumu zgromadzonego na placu. Przyjazd autobusu jeszcze bar­dziej podniecił ludzi: czas płynął nieubłaganie. Tego ranka autobus zatrzymał się dłużej niż zwykle. Tłum musiał wy­prawić pogrzeb: uroczystość jeszcze snę nie skończyła i opóźniała odjazd. Wzruszeni ludzie chcieli choć trochę odwlec chwilę rozstania z nieszczęśliwcami. Zanim autobus przyjechał do Siligo, zapełniał się emigrantami na całej swojej trasie, pozostawiając za sobą w płaczu połowę Sardynii. Emigranci z innych miejscowości nie chcieli zdradzić się przed kolegami z Siligo, że płaczą. Wprost przeciwnie, pokonywali ból, ostentacyjnie udając odwagę.

Bileter zatrzasnął drzwi, a ludziom wydawało się, że zamknęły się trumny emigrantów z Siligo. W końcu au­tobus zadygotał i ruszył w drogę, odrywając płace od bólu i ból od płaczu: synów od ojców i ludzi od ludzi. Jeszcze raz wzburzane krzyki, wybuch rozmaitych uczuć ludzi w różnym wieku i gwałtownego bólu dotarły do autobusu, jakby chciały go zatrzymać. Jednak wściekłość emigrantów była silniejsza niż ból Siligo. A jedyną po­ciechą ludzi pogrążonych w powszechnym płaczu był wi­dok wymachujących rąk, które wystawały z okien auto­busu, jak ze wspólnej mogiły. Te ręce malały coraz bar­dziej, aż w końcu zniknęły w nie kończącej się dali, w bezlitosnej przyszłości pełnej smutku i utrapień, w no­wych zagrodach pozbawianych dębów i ptaków, w okrut

-

nej ciszy ponurych fabryk przypominających cmentarze. Te fabryki czekały na nich w Oceanii.

Pogrzeb wreszcie się skończył i niemal wszyecy męż­czyźni, idąc za kobietami odzianymi w czarne szale, po­wrócili do domów. Opuszczali plac, jak się opuszcza cmentarz po odprowadzeniu kogoś bliskiego, kto odszedł w kwiecie wieku.

Te wspomnienia, przywoływane w milczącej zadumie, tak silnie we mnie żyły, że zachowałem je dokładnie w pamięci. W razie nie przyjęcia do policji, emigracja sta­wała się koniecznością dla takiego jak ja zdrowego i sil­nego chłopaka. Właśnie teraz, gdy emigracja do Kanady i Australii przełamała pierwsze lody i pokazała, że jest to jakieś wyjście z sytuacji, ta konieczność zarysowała się z całą ostrością. Od 1055 roku emigrowano nieustannie. Ludizie nie rozpaczali już tak jak dawniej z powodu roz­łąki. Emigracja stała się czymś normalnym i straciła swoją tragiczną a bolesną wymowę. Także i dlatego, że teraz wyjeżdżało się dużo bliżej, do Europy. Emigrowały nawet dziewczęta.

Pozostawali jedynie kalecy. Na polach pozbawionych młodych i zdrowych ludzi kręcili się teraz starcy, dzieci onaz osoby poszkodowane fizycznie lub psychicznie, co stwierdzano w czasie badań poprzedzających emigrację lub przyjęcie do policji. W ciągu ostatnich dwóch lat miałem okazję obserwować świat kalek, wzbudzający litość. Scho­rowani starcy, ułomni, garbaci i sparaliżowani, wyniszcze­ni, pofałdowani i pomarszczeni na skutek wieku i cho­rób, zapełniali pola niczym widma, rzucając wyzwanie kaprysom przyrody. Na drogach widać było starców w wieku siedemdziesięciu pięciu czy osiemdziesięciu lat, skurczonych od mozolnej pracy, dyszących i z trudem utrzymujących się przy życiu, jak kiwali się na grzbie­tach swych silnych osłów. Do ostatniego tchu wykonywali regularnie swe codzienne obowiązki.

— Parę dni temu — usłyszałem pewnego razu — u-

marł kum Pepe. Znaleźli go w polu martwego. Widocz­nie nie miał siły dojść do chaty, nadeszła zimna noc i zamarzł na śmierć. Biedaczyna. Przeżył osiemdziesiąt lat i znał tylko zadek owcy.

Miałem wtedy 19 łat i bardziej niż kiedykolwiek czu­łem grozę nadciągającej tragedii.

— Nie chcę skończyć jak kum Pepe, którzy zamarzł w polu. Mogły go pożreć psy, kruki, sępy. O, nie! Uciekam stąd. Nie mogę jednak wstąpić do karabinierów, jak to zrobili niemal wszyscy moi kuzyni. Są wysocy. Tu liczy się także wzrost. Ja jestem niski. Wymagane jest ukoń­czenie pięciu klas szkoły podstawowej, a ja nie umiem ani czytać, ani pisać. Trzeba emigrować, tam wzrost nie ma znaczenia, nie! Wystarczy, żebyś był zdrowy i pra­cował!

Wreszcie jesienią 1957 roku wybiła moja godzina. Mnie i pewnemu mojemu przyjacielowi z Siligo błysnęła myśl o emigracji do Holandii i pracy w górnictwie.

Ojciec przestrzegał mnie przed grożącymi niebezpie­czeństwami. Słyszałem często od ludzi o strasznych kata­strofach naszych emigrantów w kopalniach królowej Ju­lianny.

O metanie opowiadali pasterze wśród dębów Sardynii. W polu mówiło się często o emigrantach, o ich szczęściu i niedoli. Byłem niezdecydowany. Te wiadomości przeni­kały mój mózg i paliły moje trzewia jak rozżarzone wę­gle. Ale gdy wśród lasów i ciernistych krzaków poczujesz odrazę do otoczenia, emigracja staje się obsesją. Myśl o niej kołacze ci bez przerwy w głowie.

Jeśli jesteś zdrowy, silny i pełnoletni, nie istnieje nic, oo by cię mogło powstrzymać. Pozostać — oznacza wege­tować z trudem, beznadziejnie. Być skazanym na życie w bólu, jak trawa lub roślina, której nasiona rzucił na ja­łowy grunt kapryśny wiatr. W tym dzikim gąszczu czu­jesz się jak trawa rosnąca na murach lub w parowach w pozycji wymuszonej i żałosnej, zwisając raz z jednej, raz z drugiej strony: targana niemiłosiernie wiatrem, który z jej nieszczęsnych nasion uczynił igraszkę. Często

czułem się zmuszony do nędznej wegetacji niczym dzikie drzewo figowe, które kiedyś ujrzałem w pewnej wiosce na dzwonnicy, albo jak rośliny, które miały nieszczęście wyrosnąć na nuragach, na kamieniach pozbawionych zie­mi. Nagie korzenie rozcapierzone w nieustannej walce, żeby wedrzeć się w ziemię lub pod jakiś kamień. Gałęzie chropowate i wyschnięte, ledwie żywe. Ja także byłem takim nieszczęśliwym nasieniem, które wiatr rzucił na jałową, kamienistą ziemię, i miałem korzenie, poza spo­łeczeństwem, poza życiem. W takich warunkach przyglą­dasz się sobie i niemal się boisz samego siebie. Wstydzisz się własnego stanu. Twój nagi byt, twoje korzenie rosną­ce poza ziemią napawają cię wstrętem. Chciałbyś się pod nią skryć, ale to ci się nie udaje, tak samo jak tym ża­łosnym roślinom. I, na twoje szczęście, tym, oo cię od nich jedynie różni, są twoje nogi: możliwość ucieczki. Emigrować i zanurzyć się w czarnym wężu kopalni ozna­cza dla oiebie wolność. Emigracja, która pozwala ci za­puścić korzenie, staje się jedyną bronią, jaką w swojej rozpaczy możesz obrócić przeciwko społeczeństwu. Po­zwala ci wyrąbać przejście w nieprzebytym gąszczu, kie­dy w tyle ściga cię szalony pożar, który zaczyna cię pa­lić i zamieniać w popiół. Twoja chęć ucieczki staje się czymś równie naturalnym i spontanicznym jak to, że chcesz umknąć i ratować przynajmniej szkielet twojej egzystencji, starając się gdzie indziej wypełnić go ciałem. Wówczas przeklinasz nie istniejące chimery. Każdy pa­sterz wyjaśnia sobie dosięgające go nieszczęścia w sposób metafizyczny, jak fatalista. Sądzi, że wina leży tylko po stronie Sardynii, jej gór, kamieni i dębów, czyli po stro­nie jej piękna.

Poza tym opanowuje cię w końcu chęć ujrzenia innych miast i innej ziemi i ona podnieca twoją ciekawość, jak podmuch wiatru podsyca ogień. Czymś fascynującym staje się pragnienie poznania tego innego świata. Ogarnia cię żądza zobaczenia czegoś więcej niż tylko horyzont twego pola. Chcesz uciec z zarośli, gdzie nigdy nie zdołałeś wzbić się w myślach ponad głód i nędzę. Wiesz, że musisz zejś

ć

pod ziemię jak dżdżownica, kopać węgiel, narażając w każdej chwili swoje życie, ale nic ćaę to nie obchodzi.

Dlatego też wraz z przyjacielem Gigim złożyłem w biu­rze zatrudnienia w Siligo podanie o wyjazd do Holandii. Nie każąc nam długo czekać, skierowali nas do Sassari na komisję lekarską. Nasze mus kuły nie zawiodły. Płuca pra­cowały wspaniale. Byliśmy uparci i zaprawieni do każde­go wysiłku. Atleci motyki i pługa. Chętnie nas oglądali. Nasze organizmy funkcjonowały jak doskonała lokomo­tywa.

Noc spędziliśmy w Sassari, oczekując na dalsze bada­nia, wyznaczone na następny dzień. Zwaliliśmy się bezład­nie na ziemię niczym bydło na targu. Spędziliśmy noc roz­mawiając o naszej przyszłości.

— Kto wie, ozy nas wezmą, hę! Jeśli mnie przyjmą, dolecę tam na skrzydłach. Do Holandii! Mówili mi, że dziewczyny chętnie spotykają się z nami, Włochami.

— Ja też to słyszałem. Mówił mi o tym Peppe, który wyjechał dwa lata temu. Gdy był w tym roku w lecie na urlopie, powiedział mi, że nie ma z nimi trudności.

— Matko Boska, chłopcy, taki jestem wyposzczony, że pozjadam te wszystkie Holenderki. Będę jak nasz ba­ran.

— Popatrzcie tylko, jak cd lekarze są dobrze wycho­wani. Kiedy zapalają cygaro, nie rzucają nigdy zapałek na podłogę. Nie zachowują się tak jak my. Wkładają je do pudełka albo wrzucają do popielndazki i to samo robią z niedopałkami.

— Tak, to są ludzie dobrze wychowani, dbają o czy­stość. To prawdziwa panowie. Zupełnie nie to co my.

— Niozego nie zabrudzą. Od razu widać, że są dobrze wychowani.

Badania skończyły sdę. Trwały dwa dni. Cd lekarze, tak dobrze wychowani, że z ich ust niczym z komina paro­wozu dym buchał w równych odstępach czasu, potrakto­wali nas pobłażliwie. Uznali, że nadajemy się do pracy w kopalniach królowej Holandii jako górnicy, i wydal

i

nam odpowiednie zaświadczenia. Teraz mieliśmy udać się do Siligo i czekać na wezwanie.

Tymczasem każdy z nas wrócił do 9Woich zajęć. Cze­kaliśmy niecierpliwie i nerwowo na wyjazd i dlatego praca wydała nam się cięższa niż dawniej. Środowisko bardziej wrogie niż dotychczas. Tempo pracy było nadal bardzo szybkie. Zmienił się tylko nasz stan duchowy. W naszych piersiach płonął ogień, a my byliśmy gotowi do­konać zemsty za naszą dotychczasową wegetację. Pochy­leni nad motyką, szaleliśmy z wściekłości. Nasze mięśnie były napięte od wysiłku, a nowa ziemia, Holandia, wypeł­niała nasze myśli.

Podczas pracy przypominałem sobie lepiej niż kiedy­kolwiek dotąd rozmowy chłopaków przed ich wyjazdem do Kanady i Australii. Pracując na dniówkę pod czujnym okiem właściciela, występowali gwałtownie przeciwko swoam wyzyskiwaczom. Rozumiałem to teraz i sam od­czuwałem podobną wściekłość.

W końcu pewnego dnia przyszło zawiadomienie o wy­jeździe. Gigi przywiózł mi wiadomość do Baddevrustany na motocyklu.

Od razu poczułem się jak owca, której pan ściąga z nóg pęta. Podskakiwałem ciesząc się z wolności. Ta wiadomość napełniła mnie radością, a w piersiach poczu­łem silne szarpnięcie, jakbym był deską przybitą do stro­pu, a wiadomość — narzędziem, które ją odrywa. Gwoź­dzie puściły. Zazgrzytały. I jak za sprawą czarów, po­czułem się oderwany od świata roślin i od całej przy­rody, od zwierząt i od przyjaznej ciszy, która towarzyszy­ła mi. przez wiele lat. Szybko ogarnąłem wzrokiem nasze pole rozciągające się faliście. Przebiegłem po nim wzro­kiem i jeszcze przez chwilę objąłem je w swe posiada­nie, jakbym chciał nim, niczym szklanką wody, ugasić pragnienie. Wsłuchiwałem się w jego ciszę, która coś do mnie szeptała. Ale motocykl Gigi nie pozwalał mi wejść w intymny, jak zwykle, kontakt z moim polem. Gigi ró­wnież był niecierpliwy. Usiadłem za jego plecami i ru­szyliśmy do Siligo

.

Matka przygotowała już na podróż moje rzeczy. Zorga­nizowaliśmy wspólnie z Gigim mały poczęstunek, żeby uczcić z przyjaciółmi czekające nas nowe życie. Nadeszła noc, a z nią biesiada. Zadowoleni niczym dwa szczęśliwe olbrzymy, byliśmy panami naszego życia. Szukaliśmy w piwnicy lepszego wina, błądząc po omacku od beczki do beozki.

Weseli i dumni obeszliśmy całą wieś. Śpiewaliśmy przy akompaniamencie gitary, a ponieważ potrafiłem już wy­dobyć coś z akordeonu, przerywałem te piosenki, grając sardyński taniec, tango czy walca. Na śpiewie zeszło nam do świtu. Żaden z nas nie chciał iść spać.

— Jeszcze jedna serenada. To już ostatnia, obiecuję wam. Śmiało!

Inoghe mi vaghe die cantende a Palma dorada tue in su lettu cascada e deo frittu che nie...

Skończyła się serenada odśpiewana wedle sardyńskiego obyczaju, ale skończyła się także noc i świt przytłumił nasz śpiew. Śpiący i oszołomieni winem, nie mieliśmy od­wagi pokazać się rodzime w takim stanie. Poszliśmy spać do nie zamieszkanego domu, należącego do rodziny jed­nego chłopaka z naszej kompanii. Rzuciliśmy się w ośmiu na szerokie łóżko jak popadło: jeden na drugiego. Od czasu do czasu któryś z nas spadał z braku miejsca i z nadmiaru wypitego wina, a wówczas rozlegał się łoskot ciała uderzającego o podłogę. Towarzyszył temu śmiech całej gromady. Ostatnie śmiechy. Zapadaliśmy w płytki sen. I znów budził nas hałas kolegi spadającego z łóżka na ziemię, niczym dojrzała gruszka. Obydwaj z Gigim za­częliśmy przeżywać nastrój rozstania.

Po spakowaniu walizek udaliśmy się pośpiesznie na pla­cyk. Takiej uroczystości towarzyszyły, jak zwykle, płacze i lamenty. Wyruszyliśmy w drogę. Wydawało się nam, że skończyło się nasze niewolnicze życie wśród pól. Dzięki temu, że nie zdawaliśmy sobie sprawy z wielu rzecz

y

ł nie znaliśmy naszej przyszłości, a przede wszystkim, że nikt w Siligo, jak i zresztą my sami nie znaliśmy na­szych pracodawców, odjazd był mniej przykry: rozstanie mniej tragiczne i bolesne. Byliśmy naiwni i niczym zwie­rzęta nie wiedzieliśmy, jak się zachować wobec zjawisk zupełnie nam obcych.

Postępowaliśmy podobnie jak Pacifico, gdy pewnego dnia wybuchł na naszym polu pożar. Kiedy dosięgły go płomienie palącego się siana, zamiast uciekać (jak robią niektóre zwierzęta, takie jak np. konie, ptaki itd.) obrócił się zadem do płomieni i zaczął je kopać poparzonymi kopytami. Na szczęście siana było niewiele, ale ogień po­stępował i sięgał mu już pod brzuch, a osioł nie ruszył się z miejsca nawet o centymetr. Teraz chce mi się śmiać z tego absurdalnego wierzgania kopytami, ale zdaję sobie sprawę, że nasza radość z powodu wyjazdu była jeszcze bardziej absurdalna od tych bezsensownych kopniaków. Ogień, z którym Pacifico walczył kopytami, trwał bardzo krótko, dopóki nie spłonęło siano. Natomiast nas ogarniał podwójny ogień: wyjeżdżając uciekaliśmy przed łagod­niejszym, a dawaliśmy niedorzeczne kopniaki temu, który płonął przed nami i w dodatku ścigaliśmy go jeszcze. Pędź, autobusie, pędź! Nie wiedziałem, że płomienie tej fałszywej wolności parzą mnie, a ja ratuję się niedorzecz­nie kopniakami: w tej sytuacji zachowywałem się jak Pacifico! Dla nas również nadeszła chwila wyjazdu. Jesz­cze jedno spojrzenie na ludzi, na pokryte mchem dachy w Siligo i oto odniosłem wrażenie, że góra, która przy­tłaczała mnie w przeszłości, oderwała się od mojego wy­chudłego cdała. Wydawało się, że za autobusem runęło z trzaskiem drzewo. W głupiej euforii odczuliśmy to jako koniec naszego niewolnictwa. Sprawiło mi jedynie przy­krość, że nie zdążyłem pożegnać „mojego" pola: jego prze­strzeni sięgającej po horyzont, kuma Pulinari, su Gobbe. A więc goniąc za tym ogniem, porzuciłem tak nagle całą przyrodę Baddevrustany: jej drzewa, parowy i skały, wzgórza i dalekie szczyty gór. W mojej rozpaczliwej fan­tazji przybierały one wielokrotnie ludzkie postaci. Był

y

jcćiynymi przyjaznymi mi osobami, które przez całe lata rozmawiały ze mną w milczeniu. Wszystko nastąpiło nie­spodziewanie. Gigi przyjechał do Baddevrustany w szalo­nym pośpiechu i nae pozwolił mi się pożegnać z tymi „postaciami". One jednak żyły w mojej wyobraźni 6ilniej niż kiedykolwiek dotąd. Miałem wrażenie, że autobus wie­zie ze mną te wszystkie olbrzymie dęby, skały i doliny. Baddevrustanę z jej stadami i pobrzękiwaniem dzwonków znanych każdemu pasterzowi, z okalającym ją widnokrę­giem i niebem. Zachowałem o nich niezatarte wspomnie­nie.

Targani sprzecznymi uczuciami: wściekłością i płaczem, nienawiśoią i miłością, śmiechem i łzami, złorzeczyliśmy sardyńskiej ziemi, jakbyśmy naprawdę opuszczali nasze więzienie.

W naszej błogiej nieświadomości przeklinaliśmy tych, którzy nie uczynili nam nic złego, ziemię — naszą żywi­cielkę — i kaprysy pogody, które ją użyźniały.

Nie znaliśmy innych przyczyn naszej niedoli. Nie mo­gliśmy jeszcze wiedzieć, kto jest naszym prawdziwym przeciwnikiem. Z autobusu, który toczył się po wzgó­rzach i równinach, powtarzaliśmy oo jakiś czas słynne już zdanie, wypowiadane rytualnie przez emigrantów: „Żegnajcie dęby Sardynii."

Gdy przyjechaliśmy do Sassari, spotkało nas z Gigim ooś, czegośmy się nie spodziewali. Było to o tyle nieprzy­jemne, o ile miało się później dla mnie okazać szozęśli- we. W biurze emigracyjnym dowiedzieliśmy się, że z na­szymi papierami ooś nie jest w porządku. Uniemożliwiło to przewidziany wyjazd do Porto Torres.

W pierwszym momenoie ogarnęła nas rozpacz. Wszy­stkie nasze plany spełzły na niczym, roztopiły się jak lód w ogniu. Było to bardzo pnzykre. Czuliśmy się już wolni jak ptaki. Jednakże skrzydła odmówiły nam posłuszeń­stwa i me mogliśmy wabić się do lotu. I jak psy świeżo wykastrowane na oozach pana, musieliśmy obserwować odjazd naszych kolegów przybyłych do Sassari z innych miejscowości

.

— Gigi, o oo tu naprawdę chodzi?

— Ba... Nie wiem!

— Go ci powiedzieli w biurze?

— Och, nic. Wydaje mi się, że twój ojcdec nie wyraził zgody na twój wyjazd. Jesteś niepełnoletni.

— Ale ty jesteś przecież pełnoletni.

— Ha! Wierni Prawdopodobnie zrobili wszystko, żeby nie dopuścić do mojego wyjazdu. Ojciec zna kuma Pedru. Wiesz, jak jest!

— Co za żarty? Teraz muszę wrócić do Baddevrustany. Ty sobie na to gwiżdżesz! Twoja rodzina mieszka w Siligo i przynajmniej wieczorem możesz oglądać telewizję, spo­tykać się z przyjaciółmi...

— A ty nie możesz wieczorem przyjechać do Siligo na rowerze?

— Eh, mogę raz na tydzień. Ojciec częściej mnie nie puśoi. Pójdę na służbę jako pasterz. Od pracodawcy będę przynajmniej mógł wymagać, żeby pozwolił mi przyjeż­dżać na wieś raz w tygodniu. Muszę o tym pomówić z Abrahamem. Do licha, przecież nie jestem z kamie­nia.

Tak więc w pięć godzin po wyjeździe, na skutek igra­szki losu lub woli naszych rodziców, musieliśmy przebyć tę samą drogę, której przedtem złorzeczyliśmy, przełknąć myśl o niej jak kawał słanej kiełbasy. Musieliśmy pono­wnie zobaczyć wszystkie miejsca na polach, którym ubli­żaliśmy, kiedyśmy je żegnali, jakby już nas z nimi nic nie miało łąozyć. Siedząc w autobusie, który na ironię losu wiózł nas z powrotem do Siligo, przyglądałem się wstydliwie polom niedawno przeklinanym. Czułem się u- pokorzony. Wieczorem musiałem cofnąć rzuoone tu rano obelgi. W drodze miałem wrażenie, że łapczywie piję i przełykam nie tylko te wszystkie złorzeczenia, które sam wypowiedziałem, ale również te, które dotąd wyrzucili z siebie emigranci.

Przyroda zaatakowała mnie gwałtownie ze wszystkich stron: „Stop! Cofnij przekleństwa. Jeszcze są tutaj. Wdy­

chaj je z powietrzem i wepchnij tam, skąd je wziąłeś. Czy je słyszysz? Szybciej. Łykaj je."

Następnego dnia po nieudanym wyjeździe wróciłem do owczarni i ponownie zobaczyłem olbrzymie dęby, które od dziecka chroniły mnie od złej pogody. Chowałem się w ich wgłębieniach albo w pęknięciach, powstałych na przestrzeni wieków. Patrzyłem na nie z zażenowaniem. W dniu odjazdu urągałem w przypływie wściekłości wie­lu podobnym do nich drzewom, a teraz się tego wsty­dziłem. Powróciłem do gniazda, w które naplułem, a te­raz musiałem je oczyścić, żeby móc w nim żyć. Pierwsze dni były melancholijnie smutne. Po pierwszym zbliżeniu z przyrodą zapomniałem o wszystkim i znów powróciłem do życia w stanie dzikim. Pooieszało mnie tylko, że ten zbieg okoliazności, z czego zdawałem sobie zaledwie spra­wę, pozwolił mi uniknąć wygnania na obcą ziemię, gdzie pojechałbym nie znając języka, ani nawet jednego słowa, jak to zdarzyło się przede mną wielu pasterzom. Trzy­małem się uporczywie takiego rozumowania, jakbym chciał podnieść się na duchu po doznanym zawodzie. Ła­godziło ono jak cukier smak goryczy tych dolin. Badde- vrustana stała się milsza mojemu sercu. Była tu przecież moja matka, rodzeństwo i cała przyroda, która do mnie przemawiała. Woły wróciły pod moją władzę. Znów ora­łem na dniówkę, aż do końca grudnia. Bardzo często, że­by pokonać zmęczenie, śpiewałem idąc za pługiem na tych samych polach, które przedtem robiły mi wymówki.

Gdy skończył się sezon orki w polu, pracowałem w Bad- devrustanie, siejąc trawę dla owiec i wołów, a jęczmień i owies dla kur.

Wreszcie ojciec był zadowolony, że jestem przy nim. Byłem najstarszy i pracowałem wydajniej od innych. A poza tym fakt, że dorastałem do wieku, kiedy się emi­gruje, osłabiał jego władzę, spod której stopniowo się wymykałem. Nie był już dla mnie tak okrutny. Brutal­ność, w jakiej mnie wychowywał, złagodniała nieco. Bał się, że jego krzyki sprowokują mnie do ucieczki i wy

­

fruną właśnie teraz, gdy moja praca okazała się najbar­dziej wydajna.

Mimo że wróciłem do wykonywania swych zajęć z taką samą jak dawniej siłą, nie mogłem pogodzić się z tym, że przez całe życie będę musiał pracować jako pasterz i rolnik. Myśl o wyjeździe i ucieczce wciąż nie dawała mi spokoju, a moja dola nie pozwalała mi o niej zapomnieć. Pragnienie ucieczki z tego środowiska nieustannie mnie gnębiło. Zaszyłem się w Baddeyrustańie, jak nakazywały mi pola. One jednak nie wiedziały, że teraz wieje wiatr przeciwny temu, jaki mnie tu posiał w wieku sześciu lat, żebym rósł razem z nimi. Ten wdatr wiał mi w plecy, a ja znowu przygotowywałem sobie legowisko, czekając tylko na poderwanie się do lotu. Żyłem jak przerażony i zadyszany zając, który w ucieczce przed psami chroni się w bruździe z postawionymi słuchami, gotowy pędzić, skoro tylko psy przestaną go ścigać i powrócą do owczar­ni swego pana.

I podobnie jak zając, z nastawionymi uszami, nasłu­chiwałem wszystkich odgłosów, jakie do mnie docierały. Polowałem na wiadomości o emigrantach i całe dnie nę­kała mnie uporczywa myśl o wyjeździe.

I jakkolwiek byłem pasterzem z natury łagodnym, bar­dziej naiwnym od barana, który zapładniał mi owce, roz­sadzała mnie gwałtowna chęć zdobycia czegoś, czego sobie w pełni nie uświadamiałem. Z rękami zrogowaciałymi i z twardymi muskularni, doświadczony w działaniu pra­ktycznym, zahartowany w chłodzie i upale, duchowo by­łem bardzo wrażliwy. Dotychczas moje działanie i reakcje były ściśle związane z przyrodą, okoliczności nie wyma­gały nigdy ode mnie funkcjonowania rozumu, a jeśli na­wet, to w minimalnym stopniu. Walczyłem dużo, ale my­ślałem mało. Dużo pracowałem rękami, ale mój mózg nigdy nie był naprawdę rozwijany. Zawsze obracałem się między rzeczami, nigdy ponad nimi. Jednakże moje drob­ne ciało ożywiał młodzieńczy i niepohamowany entuzjazm.

Cały mój wewnętrzny świat, wraz ze swoimi dotąd nie wykorzystanymi możliwościami, szukał sposobu wyrwania

się spod tyranii, narzuconej mu wyłącznie siłą miąśni. Czatował, gotów ujawnić się w każdej chwili, jakby sta­nowił ukrytą rezerwę, czekającą na ewentualne ddrodze- nie. Memu ojcu ukradłem całą jego mądrość, którą on z kolei przejął ód starych pasterzy. Mając dwadzieścia lat, ja także byłem w pracy dorosły, „mądry", „stary". Jednakże istniejące we mnie siły duchowe były jak pącz­ki na suchym drzewie, które oczekiwały ha właściwą porę roku, aby móc się rozwinąć.

Wiedziałem, że moją drogą życiową nie będzie paster­stwo. Nie było tu miejsca dla zdrowych, tak jak ńie było go dla tych, którzy wyemigrowali do Australii! Byłem zdrowy i silny, prawie pełnoletni. A tli było miejsce je­dynie dla starych, zgarbionych i sparaliżowanych. W do­datku pączek, który oddychał we mnie, nie mógł się tu nigdy otworzyć.

Nie ulega wątpliwości, że również ha Sardynii przed każdym pasterzem stała otworem droga, na którą można było wkroczyć bez podlizywania się panom. Był nią ban­dytyzm. Droga niepewna, gdzie możesz wyzwolić cały swój zapał, który cię świerzbi pod muskularni. Ale pą­czek, który w tobie żyje, czeka tam zagłada. Otwiera się i rośnie szybko, jak z nadejściem życiodajnej wiosny. Od­zywa się twój nieświadomy bunt, irracjonalny a odosob­niony. Na koniec spostrzegasz, że twój pączek rozwinął się w ogniu walki. Twoja roślina rośnie przeciwko zor­ganizowanej przemocy społeczeństwa, którą chciałbyś nie­świadomie obalić. Ta przemoc jeśt jak ulotna i nieuchwyt­na chimera. Jak wiatr, który spala cię do korzeni. I W końcu zostajesz wchłonięty przez ten sam wir zachłannego i nigdy nie nasyconego gwałtu: wciągnięty przez jego ssawki i oblany jego potem. Strawiony przed śmiercią.

O bandytach słyszałem od dzieciństwa. Nie tylko kum Juanne, ale także inni pasterze często opowiadali o ich rozbojach i wyozynach. Bali się ich, ale jednocześnie ich podziwiali. Wielu z nich było bohaterami, męczennikami wolności, jakiej tutejsza ludność nigdy nie zaznała. Ale zostać bandytą, walcząc o wolność dla innych w dżungli

•węży, nie jest zbyt łatwo. Potrzebne są cechy, których sam nie posiadasz: świadomość ponoszonej krzywdy i ry­zyko, jakde pociąga za sobą przyjaźń z prawdziwym ban­dytą, słowem, wejście w inny świat. Całe szczęście, że nie znalazłem u siebie takich predyspozycji. Rozmyślałem o tych strasznych sprawach. W ciągu ostatnich lat czysty bandytyzm, jako nieświadomy bunt, ustępował miejsca bandytyzmowi mafijnemu, zwyrodniałemu na skutek in­teresów osobistych i klanowych. Bohaterowie społeczni walczący o wolność, jakiej pragną pasterze, już zniknęli. A bandytyzm zmienił swój charakter, wyrzekając się idei, które go zrodziły.

Dla mnie osobiście byłby to wybór tymczasowy. Oko­liczności zadecydują później w inny sposób o spełnieniu moich pragnień. Podobnie jak wszyscy pasterze, pozosta­wałem nadal swego rodzaju bandytą. Wiedziałem rów­nież, że nie mogę wstąpić do policji. Ciężka praca fizycz­na, wykonywana od szóstego roku życia, spowodowała, że nie przekroczyłem 159 cm wzrostu. Wysiłki, do jakich by­łem zmuszany, przekraczały moje możliwości i wyciągały ze mnie wszelkie soki żywotne doprowadzając do tego, że TosJfcm w cierpieniu. Byłem jak krzak przyduszony wład­czym lasem. Olbrzymie drzewa zasłaniały mi niebo swymi gałęziami i przygniatały do -ziemi, rozpościerając ogromne korzenie we wszystkich kierunkach, wyciągając z gleby najlepsze soki i przenosząc je do swego pnia: do swych ust, aby wyżywić gąszcz swych gałęzi. Pozostawiały mnie jak podszycie leśne bez wody, skazanego na laskę upału. Byłem krzakiem ginącym od suszy, oczekującym na na­dejście zimy. Tego lata ja również oddychałem z trudem. Czekałem na porę roku, która by mi stworzyła możliwość ucieczka od przymusowych robót

Z wyjazdu do Holandii nic nie wyszło. Emigracja nie powiodła się. O losie naszych emigrantów dochodziły mnie złe wieści. W kopalniach ilość śmiertelnych wypadków ciągle się powiększała. Jedynym ratunkiem, jaki istniał dla mnie we Włoszech w ramach prawa, było wstąpienie do wojska na ochotnika

.

Zdarzyło się zimą 1957 roku, iż razem z wujem Gello- nem odczytaliśmy z trudem obwieszczenie zachęcające chłopaków do wstępowania do wojska dla zdobycia za­wodu.

Wuj Gellon założył okulary i przeczytał afisz prze­biegając po nim niezdarnie laską i przetłumaczył mi jego treść w swoim dialekcie z Porto Torres: — Możesz się zaciągnąć, kutasie!

Mój wygląd fizyczny nie napawał mnie obawą. Wy­magano 160 cm wzrostu. Jeśli się wyprostuję i wyciągnę szyję, powinienem osiągnąć tę wysokość. Robiłem już pró­by i często mi się to udawało. Faktycznie mój wzrost wy­nosił 159 cm, ale mogłem użysbać dodatkowo jeden centy­metr, wyprężając się dobrze przy mierzeniu. Martwiłem się jedynie tym, że wymagano ukończenia 5 klas szkoły podstawowej.

Od kiedy tatuś wywiózł mnie do Baddevrustany, szkołę widziałem jedynie z drogi, jeżdżąc do Siligo. Ojciec u- kończył piątą klasę, gdy miał już ponad trzydzieści lat i jakby chcąc naprawić szkody wyrządzone mi przez prze­niesienie do owczarni, próbował mnie czegoś nauczyć: al­fabetu i kilku ogólnych wiadomości, które znał na pa­mięć. Jeśli miał dobry humor, w czasie okopywania gaju oliwnego bombardował mnie pytaniami. Usiłował nawet udzielić mi kilku „lekcji", żeby przekazać mi swoje wia­domości.

— Jak się nazywa stolica Włoch?

— Rzym.

— A najwyższa góra?

— Mont-Blanc.

— Jakie są granice Europy?

— Na wschodzie — góry Uralu, na południu — Morze Śródziemne, na zachodzie... ba!

— Ocean Atlantycki, a na północy — Morze Północne Arktyczne. Największe jezioro świata?

— Mówiłeś mi, że Morze Kaspijskie.

— A teraz przejdźmy do historii. Juliusz Cezar?

— Największy rzymski generał.

— Najwybitniejszy poeta?

— Dante Alighieri. Napisał boską komedię.

— A teraz matematyka. Trzy razy trzy?

— Dziewięć.

— Sześć razy sześć?

— Trzydzieści sześć.

— Dziewięć razy dziewięć?

— Pięćdziesiąt sześć.

— Nie. Osiemdziesiąt jeden! Dziś w nocy powtórz sobie tabliczkę mnożenia. Nie znasz jej dobrze.

— Tak. Tak.

Gdy opanowałem już pamięciowo te wiadomości, ale nie zdobyłem jeszcze umiejętności pisania, na skutek na­legań z mojej strony ojciec zaprowadził mnie do nau­czycielki w Siligo.

— Teraz musisz uzyskać świadectwo ukończenia szkoły podstawowej. Nie chcę mieć wyrzutów sumienia. Nad­szedł już czas. To wymaga ode mnie poświęcenia, ale obiecałem ci, że to zrobię, gdy zabierałem cię ze szkoły.

Nauczycielka pomogła mi lepiej poznać alfabet i nie­które ogólne wiadomości, jakich nauczył mnie ojciec w czasie przerw dzielących wybuchy jego wściekłości. Po trzech miesiąoach stanąłem w czerwcu do egzaminu, na zasadzie eksterna, wraz z 12-letnimi chłopcami. Uzyska­łem promocję.

Muszę przyznać, że moje wypracowanie na temat „We­soła wycieczka" wypadło bardzo żle. Nie umiałem pisać poprawnie. Czytałem bardzo słabo. Sylabizowałem z tru­dem, nie mogłem złapać tchu, dyszałem. Gdy przy wyma­wianiu długich wyrazów dochodziłem do ich końca, za­pominałem jak brzmią pierwszy sylaby i nie mogłem zło­żyć słowa. Trochę poprawiłem się na ustnym. To, co sły- * szałem od dzieciństwa od pasterzy, ojca i nauczycielki, pozostało na zawsze w mojej pamięci. Niektóre z egzami­nujących mnie nauczycielek pamiętały jeszcze moje odej­ście ze szkoły, kiedy miałem sześć lat Widząc mnie zno­wu w ławce w pasterskim stroju, wzruszyły się.

Tak więc świadectwo otrzymałem od komisji w prezen

-

cie. Oczywiście nie chodziło tylko o to, żeby zrobić ml przyjemność. Władze szkolne miały polecenie przepuszcza­nia pasterzy w wieku poborowym, nawet gdyby byli nie­mal analfabetami. W ten sposób naród zwalczał analfabe­tyzm na papierze i dla obrony ojczyzny stwarzał masę poborowych.

Gdy uzyskałem ten dyplomik honoris causa, na który faktycznie nie zasługiwałem, wuj Gellon mógł mi napisać podanie o wcielenie do wojska na ochotnika. Byłem na wszystko zdecydowany. Miałem niewiele do stracenia. Utwierdzałem się w przekonaniu, że gorsze warunki życia mogłyby mnie czekać tylko w więzieniu. Nie przerywając monotonii swoich zajęć, czekałem niecierpliwie na wezwa­nie stawienia się przed komisją lekarską. Tak więc, w okresie gdy przechodziłem z pola na pole orząc i bro­nując, zostałem wreszcie pewnego dnia zawiadomiony przez karabinierów z Siligo, żebym się stawił w okręgu wojskowym. Jakiś „lew" zainteresował się moim poda­niem i natychmiast zostało załatwione. Następnie wysłali mnie do Cagliari na komisję lekarską. Nigdy w życiu nie widziałem takiego dużego miasta. W Sassari byłem w ubiegłym roku, korzystając z wolnego czasu uzyskane­go od ojca w dzień Sw. Wincentego. Udałem się tam z grupą przyjaciół. Każdy z nas mógł nareszcie tego dnia rano popróbować „owcy bez ogona", a po południu zo­baczyć po raz pierwszy morze.

Cagliari było większe od Sassari i wydało mi się cu­downe. Wszystko tu wyglądało inaczej niż w wioskach, jakie czasem zdarzało mi się odwiedzać. Byłem gościem wuja Tottoi, strażnika w Bu on Cammino, który znacznie wcześniej ode mnie uciekł od przymusowego rolnictwa. I niewątpliwie dlatego, że miał podobne jak ja doświad- * cżenaa, zdał sobie od razu sprawę, wychodząc po mnie na dworzec, że w Cagliari czuję się jak dzikie zwierzę, wy­rwane z naturalnego środowiska. Oszołomiony ulicznymi znakami, których nie znałem i nie potrafiłem nawet za­uważyć, nie mogłem ustalić, gdzie jest prawa, a gdzie lewa strona ulicy

.

Szedłem tuż za n!m, aż wsiedliśmy do tramwaju, który zobaczyłem wówczas po raz pierwszy.

— Weż prysznic — powiedział mi, gdy przyszliśmy do domu.

— Co to jest prysznic?

— Chodź, chodź!

Zaprowadził mnie do łazienki i wszystko wytłumaczył. Umyłem się z wielką przyjemnością pod tryskającą z pry­sznica ciepłą wodą. Jednak moje ręce nie zmieniły koloru. Pozostały tak samo jak przedtem poczerniałe od ziemi, w której pracowały przez tyle lat.

Wuj Tottoi chciał, żebym się dobrze zaprezentował i dał mi rozpuszczalnik do wymycia rąk. Wstydził się, że w ta­kim stanie stawię się przed władzami wojskowymi. Nie zrobiłbym z pewnością dobrego wrażenia na lekarzach wojskowych: moje ręce przypominały kopyta osła. Wy­szykował mnie z pomocą żony i odprowadził do koszar Monfenera. Na poozątku zostałem poddany sprawdzianowi fizycznemu. Ku mojemu wielkiemu zaniepokojeniu sta­nąłem przed miarą wzrostu. Sztywniejąc, wyprężyłem się ze wszystkich sił, żeby nadrobić brakujący mi centymetr. Była to ciężka walka. Wyciągnięta szyja przypominała z pewnością pozbawioną piór szyję kogucika wałczącego ze swym przeciwnikiem. Jednakże wobec podobnego nie­przyjaciela moje wysiłki nie miały żadnego znaczenia. Nie przekroczyłem 159 cm. Darowano mi centymetr, który miał mnie uratować.

Później zjawił się major i jakby chcąc popisać się przed nami swoją władzą, stanął w pewnej odległości i objął nas wszystkich wzrokiem.

— Dzień dobry, chłopcy. Wiecie, że wstępujecie na dro­gę twardą, szlachetną i chwalebną i że zajmujecie miejsca bohaterów, których znacie z historii. Oczywiście, będziecie mieć także osobiste zadowolenie. Nauczycie się zawodu. Teraz przejdziecie egzamin sprawności. Sierżanta musi wyróżniać wiele zalet: bystrość, inteligencja, sprawność dowodzenia... A przede wszystkim musi być świadomy zadań, jakie ma wykonać dla swojej ojczyzny.

Gdy skończył przemawiać, dali nam do wypełnienia testy. Nie trzeba było pisać. Tego się nie spodziewałem. Miałem szczęście. Posiadałem wystarczające wiadomości. Z trzech podanych odpowiedzi potrafiłem podkreślić wła­ściwą, również dzięki temu, że mój sąsiad miał ukończone 3 klasy szkoły średniej i pozwalał mi ściągać. Poza tym lekcje, udzielane mi błyskawicznie przez ojoa, zawierały mniej więcej wymagane w tym teście odpowiedzi. Byłem niemal oswojony z tego rodzaju egzaminem. Przy okazji przydały mi się też wiadomości, jakie zdobyłem, gdy od­bywając drogę do Siligo, przysłuchiwałem się rozmawia­jącym ze sobą pasterzom. Czytali „Da Domenica del Cor- riere", na wyścigi cytowali nazwiska sławnych ludzi i upa­jali się mmi jak magicznymi dźwiękami. Gdyby egzamin polegał na napisaniu wypracowania, z pewnością został­bym bezlitośnie obcięty. Oni jednak wiedzieli, że wię­kszość z nas me umie poprawnie pisać. A testy były je­dynym egzaminem, jaki byliśmy w stanie złożyć na piś­mie. Razem z wieloma innymi chłopakami uznali mnie więc za zdolnego do służby wojskowej, mimo że nde wi­dzieli nawet, jak wygląda moje pismo. Okazali się po prostu konsekwentni: nie mogli tego wymagać.

W czasie powrotnej drogi z Cagliari, przejeżdżając przez Maoomer i Ardarę, rozmyślałem nad moim przyszłym woj­skowym życiem. I mimo że pociąg był przepełniony, sta­rałem się w swym osamotnieniu wyobrazić sobie życie sierżanta. Nie udawało mi się jednak. Przez chwilę wi­działem siebie w mundurze karabiniera, a później w mun­durze, w jakim zobaczyłem mojego wuj a .zmienionego nie do poznania. Mimo woli spojrzałem na siebie, żeby 9ię upewnić, ozy nie jestem przebrany. Poruszyłem gwałtow­nie głową, zrzucając beret. Dotknąłem jej rękami, ale po­czułem tylko pukle kręconych włosów. Przerażenie minęło i nie chciałem więcej o tym myśleć. Pociąg unosił mnie, a wraz ze mną moje myśli walczące ze sobą w rytmicz­nym turkocie kół toczących się po zużytych szynach. W tym hałasie i wstrząsach znikł kompleks mojego ni

-

skiego wzrostu. Wraeałem pociągiem jako Zdolny do służ­by wojskowej.

Pod dębami Baddevrustany ozułem się teraz wyższy, bardziej niż dotąd wolny. Nareszcie stanęła przede mną otworem droga ucieczki ratująca mnie od pożaru. Nie myślałem już o tym, żeby zostać bandytą. Zapędziłem w zakamarki mojej nieświadomości tę ostateczną i skrajną możliwość. I jakbym popełnił wińę, wstydziłem się teraz, że przychodziło mi do głowy podobne rozwiązanie. W koń­cu doszedłem do wniosku, że w wojsku będzie mi dobrze. Starzy pasterze zawsze mi o tym mówili, a teraz mi to powtarzali.

— Masz szczęście. Niełatwo dostać się do wojska. Hummm! Potrzebne są rekomendacje. Znajomości! Te lwy wymagają tego!

— Teraz nauczysz się włoskiego. Poznasz kontynent. I ńa szczęście, nie musisz wyjeżdżać za granicę, jak mój syn do kopalni w Belgii.

— Będziesz mógł przyjechać ńa urlop raz lub dwa razy w roku. Dziewczęta będą się za tobą uganiały. One nie chcą pasterzy i emigrantów. Wolą zostać we Włoszech i nauczyć się włoskiego. Chcą być paniami.

— Nie ulega wątpliwości, że służba wojskowa jest przy­kra. Ba! Ale jeśli będziesz posłuszny! No, bo trzeba słu­chać tego, kto oi daje chleb: jak pies pana. Myślisz, że pies słucha pana z miłości? Ależ skąd: dla chleba! Pilnuje mu zwierząt i owczarni, bo należy do pana. Zdechłby bez niego.

— Mój syn jest szefem posterunku karabinierów. To nie to co żyć tutaj, łykać kurz na klepisku i jeść suchy chleb. To nie to samo, co chodzić po gnoju naszych zwierząt. Sam zarabia więcej niż cała moja rodzina. A w nocy mo­że być spokojny, że nie ukradną mu stada.

Nadszedł maj. Obydwaj ż ojcem żęliśmy sierpem trawę, która układała się nam w pokosy. Rok był urodzajny. Jęczmień i proso dojrzewały równocześnie, ich kłosy za­czynały się szybko złocić. Czekały nas żniwa.

W początkach czerwca, jak wojownicy uzbrojeni w pozakrzywiane sierpy, ojciec, Filip i ja wyruszyliśmy w pole do ataku. Ustawieni w szeregu, żęliśmy w upale, stawia­jąc za sobą snopki ze złotymi czuprynami, które niczym żywe istoty świadczyły o naszym trudzie. Wieczorem, za­nim oderwaliśmy się od pracy, ustawialiśmy je w stogi. W niecały miesiąc zżęliśmy całe zboże, pozostało po nim jedynie ściernisko. Byłem zadowolony, że żniwa zakończy­ły się przed moim wyjazdem.

Zaraz zabraliśmy się do przewożenia snopków do stodo­ły! Na Sw. Piotra 1958 roku przyjechał do Baddevrusta- ny na motocyklu jakiś mężczyzna, jak niegdyś Gigi. Szu­kając mnie, przyszedł na ściernisko. Zobaczył, że stałem koło wołów, rzucając snopki z ostatniego stogu na wóz, gdzie Filip starannie je układał.

— Przyjeżdżaj natychmiast do Siligo. Przyszło zawia­domienie. Musisz stawić się do wojska. Przysłali mnie tu karabinierzy. Masz trzy dni czasu. Musisz zaraz pojechać do koszar, żeby potwierdzić, że nie zmieniłeś zdania.

Wysłuchałem tej wiadomości z widłami w ręku. Ale chcąc przezwyciężyć zakłopotanie, zabrałem się w końcu do roboty i wrzuciłem na wóz ostatnie snopki, jakbym choiał w ten sposób zyskać trochę na czasie. Nadeszła jednak moja pora. Przyszło mi naraz do głowy wiele my­śli: przypomniałem sobie lęk przed karabinierami, jaki przeżywałem w drodze do Siligo. Nie wierzyłem, że ja również zostanę podobnym do nich wojskowym. Wojow­nikiem, który będzie musiał bić się na wojnie.

Gdy o tym myślałem, musiałem zostawić wóz i woły i pojechać z posłańcem. Zastąpił mnie Filip i on zajął się młocką, wypuszczając woły na leżące na klepisku snopki zboża, żeby po nim chodziły.

Kiedy jechałem na motocyklu do Siligo, rozmyślałem nad perspektywą służby w wojsku przez całe życie. Ciągle te same czynności, słuchanie rozkazów wydawanych przez ludzi, których będziesz odróżniał tylko po mundurze. Nie miałem do odjazdu przekonania.

1 jeśli nawet niewiele wówczas wiedziałem o życiu spo­łecznym, to teraz siedząc za plecami posłańca, słyszałem

.

jak powiew wiatru przypominał mi powiedzenie często powtarzane przez pasterzy (unosiło się ono niemal w po­wietrzu): „Służyć u karabinierów czy w policji to dobra rzecz. Zaciągnąć się do wojska na ochotnika — to coś wstrętnego: to podpisać się na zawodowego."

Ta gadanina ostudziła nieco mój zapał. Motocykl powo­li i z trudem wiózł mnie do koszar. Ciągnął ciężko, dysząc niczym osioł pod nadmiernym ciężarem. Jechał powoli, a ramiona posłańca przypomniały mi przez moment ma­sywne ramiona ojca, gdy po raz pierwszy zobaczyłem go, jak kołysał się w rytm kłusu zwierzęcia. To skojarzenie wywołało we mnie wspomnienia i przeniosło mnie do da­lekiej przeszłości. A chociaż teraz wiózł mnie „ognisty osioł", to jednak przypomniałem sobie tamten dzień i sło­wa, jakie ojciec musiał powiedzieć do nauczycielki i do mnie, kiedy wyrywał mnie z życia społecznego.

Przy wjeździe do wioski mignął mi przed oczami śmie­ci ar z. Ta pierwsza oznaka cywilizacji, którą musiałem tu niegdyś porzucić, przeniosła mnie do teraźniejszości. Wreszcie Siligo wyszło nam naprzeciw, ze swoimi omsza­łymi dachami, zabarwionymi przez czas i pokrytymi gdzie­niegdzie kępkami trawy, która na swoje nieszczęście na nich wyrosła. Wkrótce znaleźliśmy się na placu przypo­minającym cmentarz, przywodził bowiem na myśl zbyt wiele wspomnień o emigrantach, żegnamych tu płaczem w chwili odjazdu. Posłaniec zatrzymał się.

Zaraz poszedłem do koszar. Nacisnąłem dzwonek. Roz­legł się drżący dźwięk. Ja też trząsłem się cały, wzburzo­ny i onieśmielony.

— Kto to? — usłyszałem glos dochodzący przez okienko w drzwiach.

— Wzywaliście mnie, żebym stawił się do wojska.

— Chwileczkę.

Wartownik otworzył drzwi i zaprowadził mnie do biura brygadiera.

— Czy to pan Ledda?

— Tak

.

— Złożył pan podanie jako ochotnik.., na podoficera w wojsku?

— Tak.

— Otrzymałem w tej sprawie zawiadomienie. Jeśli nie chce pan stracić okazji, musi pan wyjechać najpóźniej w ciągu trzech dni. Oczywiście jest to tylko propozycja. Może pan jeszcze zrezygnować. Należy jednak szybko pod­jąć decyzję.

Nie wiedziałem, oo odpowiedzieć. Stałem nieruchomo naprzeciw biurka, nie mogąc dokonać wyboru pomiędzy owczarnią, bruzdami, pługiem a wojskiem, które kojarzy­ło mi się jedynie z wojną. I jakbym bardziej sobie niż brygadierowi chciał udzielić odpowiedzi, utkwiłem wzrok w jego mundurze. Zaparło mi dech. Moja decyzja przera­żała mnie.

— No, nad czym się pan zastanawia? Wypełniam swój obowiązek. Muszę przekazać pańską decyzję do okręgu wojskowego. Czy pan to rozumie?

Gdy w końcu przezwyciężyłem onieśmielenie wywołane pierwszym bezpośrednim kontaktem z karabinierem, usta moje wykrzywiły się i zacząłem się jąkać.

— Ludzie mi mówili, że w wojsku jest źle. Idzie się na wojnę. Podoficerów nazywają gryzmakami, bo swym pod­pisem zobowiązują się do służby zawodowej.

— A pan myśli, że ja nie musiałem podpisać? Wszyscy wojskowi, karabinierzy, policjanci muszą podpisem wyra­zić zgodę na służbę zawodową. Jak wybuchnie wojna, wszyscy na nią pójdziemy. W wojsku jest może nawet le­piej niż u nas. I co z tego?

— W Cagliari widziałem koszary i wojskowych. Nie po­dobało mi się. Ludzie nazywają ich „sprzedanym mię­sem", tak ich nazywają.

— „Sprzedane mięso", hę? Chciałbym wiedzieć, kto się bardziej zaprzedał, ja czy ci, którzy wyemigrowali do Australii? Chce pan przyjacielskiej rady? Niech pan nie zwraca uwagi na ludzkie gadanie. Wiem, jak wygląda wa­sze pasterskie życie, tu w Siligo i na Sardynii. Jest smut­ne, jak zresztą wszędzie we Włoszech. Radzę ci się zgo

*

dzić, spróbować. I tak musisz odbyć służbę wojskową, przecież nadajesz się do niej. Za rok zostaniesz wezwany jako poborowy. Lepiej jedź od razu. Wyboru możesz do­konać później. Zobaczysz, że nie będziesz żałował. Zawsze będzie ci tam lepiej niż paść owce w Baddevr usta nie. Zobaczysz, że wielu z tych, którzy cię straszą podpisem, będzie ci zazdrościć, gdy wrócisz podoficerem. A wiesz, że w wojsku szybciej się awansuje i nie będziesz musiał aresztować bandytów, jak my to robimy. Tam będziesz spokojniejszy. Ludzie tego wszystkiego nie wiedzą.

— Hm. A więc... zgadzam się. , — Podpisz tu!

— Bardzo źle mi to idzie.

— Pisz spokojnie. Nauczysz się. Tak. W ten sposób! Po­wodzenia.

Jego rozumowanie wydało mi się logiczne i trafiło mi do przekonania. Tym powolnym i niepewnym podpisem półanalfabety powierzyłem siebie państwu, które nigdy dotąd nie zajmowało się mną: oddałem siebie wymyślonej przez „lwy" chimerze.

Tym razem mój wyjazd musiał dojść do skutku. Podpi­sałem dokument. Udałem się do Baddevrustany, żeby roz­stać się z przymusowym pasterstwem i pożegnać się z ro­dzimą.

Jadąc na grzbiecie Pacifica, wiozącego mnie do Siligo, które miałem opuścić na zawsze, rzewnie płakałem. Te pola stanowiły teraz część mojego życia albo raczej ja stałem się ich częścią: ich szczególnego rodzaju drzewem, które wyrosło z nieszczęsnego, rzuconego na pastwę wia­tru nasienia, ale w zamian za to obdarzonego nogami i możliwością poruszania się.

Podczas gdy Pacifico zabierał mnie z tych pól, wyry­wając razem z korzeniami, w przygnębiającej ciszy wpa­trywałem się uporczywie w najdroższe mi miejsca. Utrwa­lałem je w pamięci raz na zawsze, jakbym miał już ich więcej nie zobaczyć. Chciałem, by we wspomnieniach mogły wrócić do mnie w każdej chwili. Znałem z nazwy wszystkie skały, drzewa, pofałdowania, mury i zarośla: kochane krzaki naszego pola i okolicy. Rozstanie się z ni­mi wydawało mi się ozymś nikczemnym i hańbiącym. A gdy osioł dreptał z wolna, pola i cała przyroda, której moja dziecinna jeszcze wyobraźnia nadawała ludzkie po­stacie, pozdrawiała mnie teraz, jakby chaiała mnie za­trzymać, podobnie jak czyniły to matki, okryte czarnymi szalami, żegnając synów emigrujących do Australii.

Tak opuściłem tę ziemię i te zwierzęta, tę całą przyro­dę, ze łzami, które, gorące i obfite, płynęły po mojej twa­rzy, żłobiąc ją jak niegdyś ulewny deszcz, zacinający w podmuchach wiatru.

Kiedy oddalałem się, me spojrzałem za siebie. Chciałem zachować na żywo wspomnienie miejsc, które będę oglą­dać ze wzruszeniem tylko tak, jak zapisały się w mojej pamięci.

Jadąc na ośle słyszałem ich chóralne pożegnanie. Roz­myślałem nad faktem, że mojemu przyjazdowi do Badde- vrustany ' na grzbiecie zwierzęcia towarzyszył taki sam płacz jak teraz, gdy stąd odjeżdżałem. Wydawało mi się dziwne, że zerwanie z tą rzeczywistością, która napawała mnie niegdyś lękiem, przeszywa mnie teraz nieporówna­nie większym bólem.

30 czerwca wyjechałem do CAR¹ w Sienie. Nie rozpo­cząłem swego lotu ze znanego placyku, ale ze skrzyżowa­nia z drogą wiodącą do Banari, przy wyjeździe z Siligo. Odprowadził mnie ojciec, który udawał się do Baddevru- stany. Był jedyną osobą obecną przy moim wyjeździe.

Po dojściu do skrzyżowania czekaliśmy na autobus. Za­kłopotanie krępowało nas niczym jarzmo dzikie zwierzęta. Przy nim czułem się zawsze jak jedno ze zwierząt z jego stada, jak Pacifico. Zawsze musiał mnie osiodłać a używać jako nairzędaia do pracy. W tym oczekiwaniu czułem go­towość do wyjścia spod władzy ojca i zaczynałem zdawać

i CAR (Caserme Arma Reelute) — ośrodek szkolenia re­krutów (przyp. tłum.)

.

sobie sprawę, że różnię się od innych domowych zwierząt. Ale nie całkiem mi się to udawało. Czas uciekał i sytua­cja, jaka się wytworzyła, wyrywała mnie ze stada i zmu­szała nas obu, przynajmniej przez chwilę, do odegrania zupełnie nowej dla nas roli. Wstydliwie milcząc, obaj mie­liśmy się poczuć ojcem i synem, co nie zdarzyło się nam nigdy dotąd. Stojąc nieruchomo, uciekaliśmy się do jedy­nej broni, jaka pozwalała zachować hierarchiczny stosu­nek między nami, do milczenia. Wstydziłem się niemal, że dla mego pana, który mną zawsze władał, stałem się teraz synem. On także w swoim zakłopotaniu zdradzał podobne uozuoia: zażenowanie, że stał się ojcem. Każdy z nas przyzwyczaił się już do poprzedniego stanu rzeczy, i teraz jakby nie chciał z niego rezygnować. Chwile bieg­ły. Od czasu do azasu wyciągaliśmy szyje, żeby zobaczyć, czy autobus nie toczy się po drodze. W każdym razie żaden z nas nie chciał odegrać sceny, jaką narzucały nam okolicznośai. Dopiero klakson autobusu rozładował ten s.tan napięcia. Każdy z nas, powoli, choć z trudem, zdołał w końcu zająć naturalną postawę. Ja, wznosząc się do roli syna, on, cofając się do pozycji ojca.

Powodowany jakąś siłą, z której być może sam nie zda­wał sobie sprawy, wyjął pieniądze i wręczył mi je w mil­czeniu, jakby mi dawał posag. Wziąłem je zażenowany, nie mówiąc słowa. Widziałem, że tak postępują zawsze słudzy wobec swego pana, biorąc wstydliwie to, co im się faktycznie należało. Onieśmieleni i zgięci, z głową opusz­czoną jak psy pasterskie, które pozostają z panem w nie­wielkiej zażyłości i zbliżają się do jadła nieśmiało albo dopiero wtedy, kiedy oddali się pasterz. Nadjechał auto­bus i wyzwolił nas z tego stanu wzajemnego skrępowania, z odgrywania komedii, która sprawiała nam taką przy­krość. Pożegnaliśmy się, wypełniając przymusowy cere­moniał a bąkając coś, czego nie umieliśmy powiedzieć i czego wstydziliśmy się niemal.

Czuliśmy się zmuszeni do zrobienia czegoś, czego chcie­liśmy uniknąć, ale co narzucała nam sytuacja. Zbliżyliśmy się do siebie i uścisnęli. Nasze policzki otarły się przelot-

nie, oczy unikały spotkania. Wstydziliśmy się rozmawiać ze sobą poufale. Tak zakończyło się nasze pożegnanie, w którym wyraziły się zarówno nieśmiałe, jak i sfrustro­wane uczucia. Każdy udawał się pośpiesznie w swoją dro­gę, jakby chciał się wyswobodzić od ciężaru. Ojciec wsko­czył na Pacifioa. Ja wsiadłem do autobusu. Autobus odje­chał, szybko wyprzedzając osła. Ojoiec pomachał mi pra­wą ręką, jakby mnie żegnał, a jednocześnie jakby chciał zatrzeć wrażenie naszego pożegnania, które — zgodnie z jego kodeksem — poniżało go. Odegrał się na zwierzę­ciu, zmuszając je natychmiast do biegu. Ja postąpiłem tak samo. Pomachałem mu ręką, ale zaraz schowałem się pod oknem. Pacifico i zgarbiony na jego grzbiecie ojciec zni­knęli na drodze. Autobus unosił mnie w dal. Jedno spoj­rzenie na góry i straciłem Siligo z oczu. Jadąc w kierun­ku Sassari żegnałem pola, którym nie miałem jednak od­wagi złorzeczyć jak wówczas, kiedy miałem wyemigrować do Holandii. A to dlatego, że byłem sam, nje opuszczałem Włoch, a także i dlatego, że w głębi duszy zdawałem so­bie sprawę z ich piękna.

Po raz pierwszy zobaczyłem okręt. Wsiadłem na niego razem z innymi, jakbym był owcą idącą za stadem. Prze­spacerowałem się po pomoście, ale zupełnie się nie za­chwycałem. W końcu usłyszałem syrenę i statek zaczął płynąć. Kiedy patrzyłem, jak sunie po falach, wydał mi się olbrzymim pługiem przewracającym ogromne skiby.

Noc spędziłem w sali na pryczy, nie nawiązując z nikim znajomości, mimo że otaczała mnie gromada chłopców, którzy również udawali się do koszar. Rano pragnąłem jak najszybciej zobaczyć Włochy. Ujrzałem je z pomostu o świcie, ale wbrew moim przewidywaniom nie wzbudziły mojego entuzjazmu.

Zaraz wsiadłem do pociągu i oo pewien czas słyszałem nazwy różnych stacji: niemal wszystkie były mi nie znane i brzmiały niejasno. Te, które znałem, wywoływały we mnie nieokreślone poczucie zadowolenia: „Jestem w Gros- seto! Jestem w Chiusi!'' Fakt przejazdu przez Włochy napełniał mnie dumą. „Tędy musiał przechodzić Garibald

i

ze swoimi oddziałami. Tu z pewnością walczyło wielu żoł­nierzy. Mam nadzieją, że nie pójdę na wojnę." Widziałem przez okno nde kończące się pola: owce i krowy, zupełnie jak na Sardynii. Przypominały mi Baddevrustańę i nasze stado.

Wieczorem dotarliśmy do Sieny. Zapadł już zmierzch i miasto zobaczyłem w świetle latarni. Dworzec kolejowy nie zrobił na mnie wrażenia. Był podobny do stacji w Giaye i w Ardarze, które widziałem wracając z Cagliari.

Gdy tylko wyszedłem z pociągu, spostrzegłem, że samo­rzutnie powstała grupa chłopaków udających się do CAR. Znalazłem się wśród nich.

Wkrótce „dopadli" nas wojskowi pełniący służbę na dworcu. Mieli rozkaz odstawienia nas do koszar i jakby chcąc stłumić w nas wolność, jaką cieszyliśmy się jeszcze, obrzucili nas wiązanką wyzwisk w żargonie wojskowym, którego nikt z nas nie znał.

— Szybciej! Idziemy! Durnie niewydarzone!

— Jeszcze się najecie grochówki.

— Dostaniecie w kość jak my.

— Przeklęte gryzmaki, żebyście popękali. To was nie minie, przeklęte gryzmaki.

Pogrążyłem się w milczeniu. Na początku ukryłem się w grupie. Wywoływali nas po nazwisku; beknąłem „je­stem", podobnie jak inni chłopcy. Ponaglali nas rozkaza­mi, których nie rozumiałem.

— Chodźcie tu!

— Wejdźcie tam!

— Szybciej, łamagi!

Załadowali nas do samochodu ciężarowego i zawieźli do koszar. Popędzani wciąż tymi samymi rozkazami, utwo­rzyliśmy grupę. Szedłem za moimi kolegami, na samym końcu.

Pierwsze dni okazały się dla wszystkich prawdziwą mę­czarnią. Dla mnie stały się jednak czymś znacznie gor­szym. W górach przyzwyczaiłem się do pasterskiej wol

-

ilości, która nie uznaje natrętów ani rozkazów, chyba że pochodzą od samych sił przyrody. Koszary, ogrodzone murami nie do przebycia, wydawały mi się ogromnym więzieniem. Nie zaznawałem spokoju. Wciąż chodziłem z miejsca na miejsce nie kończącym się labiryntem kory­tarzy prowadzących do ponurych sal sypialnych. Jakaś nieświadoma siła popychała mnie do samotnych wędró­wek: przynosiło to ulgę nogom przyzwyczajonym do prze­mierzania dolin, ale moją głowę wypełniały myśli o uciecz­ce. Wiele rzeczy skłaniało mnie do niej. Ale pewne zdanie, jakie nam zakomunikowano, ciągle mnie powstrzymywało przed tym krokiem: „Ktokolwiek opuści koszary lub nie wróci w czasie określonym regulaminem, będzie uznany za dezertera: skazany i zamknięty w więzieniu wojsko­wym."

Tylko nie ucieczka. Byłoby to gorsze, niż stać się ban­dytą.

Nie mogąc nawiązać znajomości, jedyną ulgę znajdowa­łem wówczas w wałęsaniu się bez celu. Wciąż jeszcze od­czuwałem wobec ludzi onieśmielenie. Po włosku umiałem mówić jedynie monosylabami. Zachowywałem się jak ją­kała, mimo że nie byłem nim w rzeczywistości. Ubrany w mundur, który napawał mnie wstrętem i krępował ru­chy, całkiem zagubiony, jedyną ucieczkę znajdowałem w rozpaczliwych monologach, wygłaszanych w myślach po sardyńsku. Pierwsze słowa, jakich nauczyłem się wyma­wiać z pewną emfazą, były signorsi i signornó ^ł.

Tyle tylko, że początkowo nie wiedziałem, kiedy należy użyć pierwszego, a kiedy drugiego zwrotu. W końau in­stynkt podszepnął mi, żeby zawsze używać signorsi. Wów­czas wszystko szło gładko, nawet jeśli sprawy wyglądały źle. Signorsi stało się dla mnie magiczną formułą i po­zwoliło mi uniknąć wielu kar.

Gwałtowne zderzenie z nowym życiem sprawiło, że bar­dziej jeszcze niż dotąd różniłem się od ludzi. Dos to sowy-

wanie sią do nowych warunków przygnębiało mnie po­dobnie jak nauka włoskiego. Często odczuwałem niemoc i ogarniała mnie rozpacz.

Nikt tu nie rozumiał dialektu sardyńskiego. Nie znając języka włoskiego, byłem „niemy", jak istota niższego rzę­du, która nie może wyrazić tego, co myśli.

Chcąc mówić, musiałem, podobnie jak w Baddevrusta- nie, gdzie pogrążony w ciszy lasu chodziłem za stadem, powrócić do „mego" świata, który na szczęście nawet na odległość porywał mnie i odsuwał ode mnie smutek. Prag­nąc schronić się przed nowym, wrogim środowiskiem, mój pogrążany w rozpaczy umysł wyzwalał bujną fantazję: tworzył obrazy. W rozpaczliwej tęsknocie, nie mogąc po­rozumieć się z innymi, ponownie przeżywałem i przywo­ływałem świat, który znałem, mimo że zostawiłem go za morzem: zupełnie nie chciałem poznać życia wojskowego. Chciałem zobaczyć przyrodę bez munduru.

W tych sczerniałyoh i nie pobielanych wapnem murach jedynym towarzyszem była mi zawsze Baddevrustaaia. Wciąż słyszałem głos ojca i rodzeństwa: ryczenie osła Pacifica i znajomy bek owiec. Znane mi dialekty przyrody usuwały chaos koszarowego zgiełku i wydarzeń i były jedyną krwią, jaką pulsowało moje bliskie zawału serce.

Moja dzika natura szamotała się we mnie nieustannie i ciągle mi doradzała, żebym przeskoczył przez mury. Ale zdołałem ją poskromić, mimo że poruszałem się tam i z powrotem jak olbrzymie wahadło, uderzając o koszary raz głową, raz nogami.

Zrozpaczony, zrobiłem wszystko, żeby stanąć do rapor­tu przed szefem kompanii i prosić go o odesłanie mnie do Baddewustany, między owce, o których śniłem z otwar­tymi oazami.

Zapukałem do drzwi jego biura z taką samą gwałtow­nością, z jaką szczekał Rusigabedra, gdy chciał, żeby go spuścić z łańcucha.

— Proszę I

— Na rozkaz.

— Nie umiecie się nawet zameldować. Kim jesteście

?

— Poborowy Ledda Gavino. Pierwsza kompania.

— Spocznij.

— Tak jest.

— O oo chodzi?

— Ja... chcę wrócić do domu.

— Ha, ha, ha!!! Nasz dzieciak chce wrócić do domu.

— Żałuję, że się zaciągnąłem. To nie dla mnie życie.

— Tak zwykle bywa z wami ochotnikami'. Już podpi­sałeś. Zgodziłeś się dobrowolnie. Nie mogę cię zwolnić. Co

robiłeś w domu?

— Pasterz i rolnik.

— Dlaczego chcesz wracać między owce?

— Bo je znam. Tutaj nie znam nikogo. Nie umiem mówić po włosku. Myślałem, że tu jest lepiej.

— Skąd jesteś?

— Sardyńczyk.

— Rozumiem. Zapoznam cię z takimi samymi jak ty ochotnikami z' Sardynii, Jest ich wielu. Przynajmniej <z ni­mi będziesz mógł rozmawiać. W zasadzie Sardyńozyków trzymamy zawsze razem.

Komendant zrobił przerwę. Później przeszył mnie nagle wzrokiem na wylot i zaatakował.

— Czy naprawdę chcesz wrócić do gnoju twoich owiec? Życie jest wszędzie trudne. Tu nauczysz się zawodu, czy nie tak? Do jakiej specjalności cię przydzielono?

— Monter radiowy.

— A ty chcesz wracać do owczarni? Zwariowałeś. Dzie­siątki takich chłopców jak ty przeszło przez moje ręce. W pierwszych dniach rozpaczają, później zmieniają zda­nie i godzą się z rzeczywistością. Zostają naszymi naj­lepszymi sierżantami. Spróbuj więc. Po zakończeniu służ­by wojskowej, jeśli nie będzie ci to odpowiadało, będziesz mógł aię zwolnić i wrócić do swojej wioski naprawiać ra­dia i telewizory i nie będziesz już musiał doić owiec. Niepotrzebnie się zamartwiasz. Bądź dzielny. Chyba wiesz, że tak czy inaczej służbę wojskową musisz odbyć? Do wi­dzenia, Ledda.

W ten sposób komendant poskromił moje zapędy. Skrę

-

pował nogi jak nieposłusznemu zwierzęciu, gdy odstawia się je od matki.

Po wyjściu od niego poczułem się poruszony jak brud­na woda w wiadrze, które on postawił na „terenie woj­skowym": moje pragnienia musiały opaść na dno, a ja musiałem pozostać w mundurze, który nie zezwalał mi na przekroczenie murów mojej „nowej zagrody¹'. Tu przy­szło mi się teraz wypasać i moje beczenie nie miało żad­nego sensu. Jeszcze przez kilka dni czułem się jak zwie­rzę przeniesione niespodziewanie do obcego stada: nie cieszące się zaufaniem otoczenia i nie mające do niego zaufania.

Decyzja komendanta umieszczenia mnie razem z pozo­stałymi ochotnikami z Sardynii okazała się dla mnie ko­rzystna. W jednej sypialni spotkałem się z chłopcami, którzy znajdowali się w takiej samej sytuacji jak ja. By­ła to naprawdę mała Sardynia. Mówiliśmy po sardyńsku. I chociaż „oficjalnie" stali ode mnie na wyższym poziomie (niemal wszyscy uczęszczali regularnie do szkoły podsta­wowej), to jednak, gdy musieli odpowiadać przełożonym, mogłem u nich również zauważyć doprowadzającą do pła­czu trudność wyrażania się. Oni także byli jąkałami. Na­sze odpowiedzi były zawsze tłumaczone z sardyńskiego. Strach pełen szacunku, do jakiego zmuszano nas wobec przełożonych, połączony z jednoczesnym tłumaczeniem naszych myśli na włoski sprawiał, że nasze odpowiedzi stawały się jeszcze powolniejsze i często śmieszne.

Kalabryjczycy, Sycylijczycy, neapolitańczycy, którzy nie przewyższali nas poziomem wykształcenia, mówili w swo­im dialekcie i wypadali lepiej od nas. Język narodowy zawsze różnił się bardziej od sardyńskiego aniżeli od ja­kiegokolwiek innego dialektu. Jednakże pomiędzy sobą mogliśmy mówić po sardyńsku, pod warunkiem że nie działo się to w czasie pełnienia służby i nie w obecności przełożonych (moglibyśmy bowiem naśmiewać się z nich bezkarnie). I ten fakt zmuszał nas, Sardyńczyków, do ciągłego przebywania razem: niczym stado „odmiennych zwierząt". Mundur łączył nas w jedną wspólnotę jedyni

e

w oczach przełożonych, ale w rzeczywistości pomiędzy na­mi, Sardyńczykami, a pozostałymi żołnierzami istniała przepaść językowa.

Musiałem przystosować się teraz do dyscypliny wojsko­wej. Codziennie, w upalne dni lipoa i sierpnia, na placu broni odbywała się musztra i ćwiczenia gimnastyczne. Dla mnie, który przybyłem tu prosto od żniwa, wymagany wysiłek fizyczny był po prostu żartem, niemal przyjem­nością. Widziałem natomiast, jak wielu moich kolegów, lepiej ode mnie zbudowanych, padało na zimię, oblewając ssę potem.

Największą przykrość sprawiały mi rozkazy i ich syla­bizowanie: „Marsz!! Na prawo paaa! Baczność! Biegieeeem marsz! Wyrównaaaaj krok! Stój, spocznij!"

Łatwiej znosiłem rozkazy skierowane do nas wszystkich, a ruch pozwalał mi rozładowywać napięcie. Byłem nawet zadowolony, gdy czułem, że poruszam się rytmicznie wspól­nie z innymi, przesuwając się zygzakiem i skręcając raz na prawo, raz na lewo. Sprawiało mi przyjemność, gdy razem z innymi uderzałem butami o ziemię i wykonywa­łem wahadłowy ruch rękami. Najgorsza była musztra indywidualna.

— Zobaczymy teraz, czy nauczyliście się salutować i mel­dować przełożonemu — powiedział porucznik. — Zaraz zawołam kaprala. Uważajcie, jak się melduje. Będzie uda­wał rekruta.

— Ty!

— Na rozkaz!

— Chodź tu.

— Rekrut taka d taki, 1 kampania, I pluton, 3 Oddział Piechoty Wenecja CAR.

— Bardzo dobrze. Możesz odejść! Wddzieliście? Jasne? Wasze ruchy powinny być szybkie i precyzyjne.

Kiedy zaczęli nas wywoływać; jednego po drugim, wte­dy dopiero zaczęła się komedia. Na wezwanie przełożonego żołnierz występował z aze

-

regu ć do ndego podbiegał. Stawał przed nim jak automat poruszany zdaniami i ruchami wyuczonymi na pamięć. Meldowanie się, salutowanie, stanie na baczność. Często zapominał czegoś lub mówił źle. Wszyscy żołnierze śmiali się. Nieraz zdarzało się, że rekrut, który wystąpił z sze­regu, do tego stopnia tracił głowę, że nie mógł sobie przy­pomnieć swego nazwiska. Wówczas zrywały się głośne, śmiechy.

Nasłuchiwałem zawsze jak zajączek i obserwowałem jak krogulec. Te wszystkie zdania służyły mi do nauki włoskiego. A wciąż jednakowo wykonywane gesty pozwa­lały mi wypadać dobrze w oczach innych.

Oczywiście, dziwaczne figury, jakie wykonywałem przed przełożonymi, którzy kazali mi się zameldować, pobu­dzały do śmiechu nawet moich sardyńskich towarzyszy, ponieważ przypominałem wyglądem dzikie zwierzę. By­łem cały wzburzony i oszołomiony, a wypowiadane przeze mnie słowa brzmiały jak dźwięki wydawane przez zwie­rzęta. Teraz, kiedy postanowiłem stawić czoło tej sytuacji, podtrzymywało mnie na duchu gorące pragnienie, aby nigdy nie dać się pokonać. Byłem jak walczący baran, który wciąż bodzie rogami i często się zdarza, że zwycięża mniejszy, ale bardziej uparty.

A jeśli moi sardyńscy koledzy odpowiadali ode mnie lepiej i umieli się lepiej zameldować, unikając śmiechu kaprala, zdawałem sobie sprawę, że wynika to z faktu, że byli bardziej ode mnie wyrobieni. Mnie i jeszcze kilku innym (przeważnie analfabetom z Sardynii, Kalabrii, Po­łudnia, ale także i z Veneto) w tej sytuacji przypadła rola błaznów. Często, gdy byłem wzywany, stawałem posłusz­nie na baczność. Wykonywałem starannie ruchy, ale gdy tylko wymówiłem swoje nazwisko, stałem z otwartymi ustami, bez słowa, zadyszany i oszalały z wściekłości. Zni­kała magiczna formuła. Musiałem wówczas znosić wymy­sły kaprala:

— Niezdaro! Niewolniku! Beduinie!

— Tak jest! — mówiłem zawsze.

Zajęcia coraz bardziej wypełniały nam dni. Biegi i ćwi-

czenia stawały się coraz trudniejsze. Tam gdzie nie trze­ba było nic mówić, wypadałem dobrze. Wygrałem nawet bieg na 10 ikm z plecakiem. Zawody odbywały się pluto­nami. Stawiłem się pierwszy i jedyny na metę, wyprze­dzając tych, którzy wyruszyli przede mną.

Najpiękniejszą chwilą było pobieranie żołdu, co wypa­dało raz na dziesięć dni. Z domu nigdy nie otrzymywałem pieniędzy, z wyjątkiem tego, co czasem włożyła mi do listu matka.

Czekaliśmy niecierpliwie w kolejce. Często musiałem wysłuchiwać złorzeczeń kolegów, ponieważ złożenie pod­pisu zabierało mi dużo czasu. „Szybciej, Ledda! Ile czasu potrzeba ci na te gryzmoły? Nie umiesz się nawet pod­pisać? Niezdara!"

Popędzany przez kolegów, otrzymywałem pieniądze. Wychodziłem z nimi na przepustkę wraz z sardyńskimi przyjaciółmi i wówczas mogłem trochę przyjrzeć się, jak wygląda miasto: Piazza del Palio i wszystkie wspaniałości Sieny bardzo mnie pociągały. Właśnie w Sienie za pie­niądze otrzymane w wojsku zobaczyłem po raz pierwszy inny świat. Zawsze chodziliśmy do burdelu grupami i tam często spłukiwaliśmy się kompletnie. Nigdy dotąd nie do­tykałem kobiet z wyjątkiem dnia, gdy uciekając ojcu, po­jechałem z kolegami do Sassari. Siena pozwoliła mi nad­robić zaległości w tym względzie: gdy byłem wolny, pier­wszym etapem stawał się burdel. Początkowo nie mogłem zdobyć się na nic innego. Zdarzało się często, że wycho­dziłem sam z bramy koszar i pozdrowiwszy wartownika, biegłem do burdelu. Jeśli moja ulubiona dziewczyna była wolna, robiłem to z nią jednym tchem, zapalczywie, po­dobnie jak kum Diddia i kum Antoniccu ze swoimi żo­nami.

W ten sposób w koszarach w Sienie rozpocząłem życie społeczne, ale duchem pozostawałem jeszcze w epoce ja­skiniowej. W drugiej połowie października wszyscy ochot­nicy zostali skierowani do Rzymu na kursy zawodowe. Byłem zadowolony, że jadę do stolicy. Zobaczyłem, że jest w niej pełno wszystkiego, że jest wspaniała i cudowna

.

Jednakże sprawy wzięły dla mnie zły obrót Wszyscy koledzy z CAR opuścili mnie. Sam z całej grupy zostałem skierowany do koszar, do szkoły łączności. Inni zostali rozrzuceni po różnych ośrodkach, zgodnie z wybranym przez siebie kierunkiem lub tam, gdzie na podstawie u- zdolnień zostali skierowani przez władze wojskowe.

Zastanawiał mnie jednak fakt, że nikt nie uczęszcza na mój kurs. Wiedziałem, że ci, którzy dobrze wypadli na egzaminie kwalifikacyjnym w Cagliari, mieli prawo uczę­szczać na kurs zawodowy, o jaki prosili w swym podaniu. Początkowo myślałem, że wszyscy moi koledzy z koszar w Sienie osiągnęli w Cagliari słabe wyniki. Było to jed­nak nieporozumienie.

Kiedy pisaliśmy podanie z wujem Gellonem, ulegliśmy urokowi słów i wybraliśmy specjalizację, która w naszej wyobraźni wyglądała oryginalnie, fantastycznie: monter radiowy. Oczywiście. Bez żadnej wątpliwości. Był to jeden z piękniejszych i bardziej nowoczesnych zawodów, w po­równaniu z rusznikarstwem czy pracą na roli. Jednakże w ferworze wyboru nie zauważyliśmy wcale, że zawód ten wymaga ukończenia trzeciej klasy szkoły średniej

Dowiedziałem się o tym niespodziewanie na początku kursu. Moi koledzy z koszar w Sienie dobrze wypadli na egzaminie i dobrze napisali podania, wybierając zawód zgodnie ze swoim przygotowaniem.

W ten sposób znów zostałem sam: jedyny uczeń na kursie z 5 klasami szkoły podstawowej (gdybym je cho­ciaż był dobrze opanował).

Spotkała mnie krzywda nie z mojej winy. Nieuwaga wuja Gellana i niedbałość biurokracji wojskowej posta­wiły mnie przed zadaniem ponad moje siły.

Przełożeni nie znali mojej sytuacji. Dla nich było m> czą oczywistą, że wszyscy, którzy tu byli, ukończyli trze­cią klasę szkoły średniej. Ja zaś starałem się ukryć całą prawdę. I w ten sposób dziwnym zrządzeniem losu w auli, do której chodziłem na zajęcia, zdając sobie w pew­nej mierze sprawę ze swego położenia, odbywał się kurs łączności. Panował tu jeszcze większy rygor niż w szkole tatusia w Baddevrustanie.

O siódmej rano, po wypiciu kawy, do której jak zwy­kle dosypywano bromu, żeby złagodzić naszą pobudliwość seksualną, rozdzielano nas na grupy i prowadzono do auli.

Każdy zajmował swoje miejsce. Mogłem wreszcie usiąść na ławce przed tablicą z kredą i szmatką do ścierania. Napełniało mnie smutkiem jedynie to, że nie byłem od­powiednio przygotowany do tego kursu i że utraciłem kolegów z koszar w Sienie. Tutaj też znajdowali się Sar- dyńczycy, pochodzący z innych ośrodków CAR, ale ich nie znałem. W auli czułem się obco jak intruz. Wszyscy naprawdę różnili się ode mnie. Byli nawet tacy, którzy ukończyli wyższe studia.

I jeśli nawet w głębi ducha bardzo Uczyłem na moją zaciętość, chęć do nauki i pilność, to jednak poważnie się martwiłem: nie byłem w porządku. Rozpoczynający się kurs, niczym burza z błyskawicami i grzmotami, raził mój umysł tak dziwnymi, niezrozumiałymi, niemal magiczny­mi słowami, jak: atomy, elektrony, jądra, reakcje fizy­czne.

Słowa porucznika, który prowadził wykłady z radio­techniki, fascynowały mnie, wprost urzekały, ale ich nie rozumiałem.

— Jeśli ktoś czegoś nde zrozumiał — mówił nam po omówieniu każdego tematu — niech powie mi o tym za­raz. Śmiało.

„Gdyby tylko o to chodziło" — myślałem sobie. W auli panowała głęboka cisza. Nikt nie chciał się przyznać do braku bystrości, a Ja milczałem pogrążany w całkowitej niewiedzy. Nauczyli nas w koszarach, żeby zawsze mówić

:

tak jest. Wydawało się nam, że dając porucznikowi nega­tywną odpowiedź, popełnilibyśmy wykroczenie.

— Jesteście wszyscy bardzo zdolni — kończył wykła­dowca. — Tym lepiej. Słuchajcie, chłopcy, za dwadzieścia dni zacznę pytać, jeśli nie zrozumieliście czegoś powinniś­cie powiedzieć mi to od razu.

Nic z tego: lęk przed wypowiedzeniem „nap" był zbyt silny, a naszą niewiedzę pogłębiały wątpliwości, które po­krywaliśmy milczeniem.

Moją głowę wypełniały nadal dziwne słowa, których uczyłem się na pamięć, nie rozumiejąc ich znaczenia. Po­stanowiłem postępować tak samo jak stare kobiety w Si­ligo, które, mimo że były analfabetkami, powtarzały po łacinie Ave Maria i Pater noster. Nie miałem innego wyj­ścia.

Z upływem czasu przychodziło mi coraz trudniej uczyć się na pamięć lekcji, których nie rozumiałem, i wypowia­dać je przed porucznikiem jak modlitwę. Wykłady na­stępowały po sobie w szybkim tempie. Nie byłem już w stanie zapamiętać nowych modlitw.

— Dzisiaj — powiedział porucznik — wyjaśnię wam prawo Ohma. Jest bardzo ważne. Od niego zależy zrozu­mienie całej techniki radiowej. — Podszedł do tablicy i napisał formułę. — Jak widzicie, chodzi o proste mno­żenie.

— Mnożenie? To szaleństwo. Nic z tego nie rozumiem. Takiego mnożenia nigdy nie widziałem — pomyślałem zrozpaczony.

— Jasne? Jeśli kboś czegoś nie zrozumiał, niech powie. Postaram się lepiej wyjaśnić. Jeśli nie, idę dalej.

Wszyscy, jak zwykle, milczeli.

Wywnioskowałem jednak z docierających do mnie szep­tów, że inni też nie rozumieli. Ale ja, pogrążony w całko­witych ciemnościach, nie musiałem udawać, że w lot chwytam jego wykład. Podniosłem rękę.

— Mów, Ledda!

— Nic nie zrozumiałem, panie poruczniku.

— O! Wreszcie znalazł się jeden odważny

!

Wytłumaczył lekcję od nowa, co jednak pomogło tyl­ko Lanym. Nie byłem wówczas w stanie jej zrozumieć. Podobne sceny powtarzały się często. Moja niewiedza i da­remna chęć zrozumienia wykładu, przydawały się na coś w tej sytuacji. Przynajmniej był ktoś, kto często mówił „nie" i powodował pożyteczne, ale tylko dla innych, po­wtarzanie lekcji.

Czas mijał. Materiału przybywało, a ja gubiłem się w tym gąszczu tematów i praw fizycznych. Gdy wieczorem po kolacji wracaliśmy do swoich sal, prosiłem któregoś z kolegów, żeby mi pomógł w zrozumieniu wykładu. Nie chcdeli md jednak udzielać „korepetycji". Być może, czy­nili tak dlatego, że sami nde wiedzieli albo też pragnęli, powodowani zazdrością, wyeliminować konkurenta. Nie­którym obiecywałem wręcz połowę żołdu, ale nie mogłem nic wskórać. Każdy myślał tylko o sobie. Taki oto był mój problem. Czytałem wielokrotnie skrypty i nie tylko, że nde rozumiałem praw i formuł, ale nie byłem nawet w stanie pojąć znaczenia słów. W nocy, gdy wszyscy spali, zamykałem się w ubikacji, żeby uczyć się po kryjomu. Było to jedyne miejsce, gdzie paliło się zawsze światło. Panowała tam całkowita cisza. Pochłonięty nauką stara­łem się z trudem cośkolwiek zrozumieć i przypomnieć so­bie wyjaśnienia, jakich poprzedniego dnia udzielał po­rucznik. Jednakże wszystkie moje wysiłki były daremne. Nie mógł mi przyjść z pomocą płacz w samotności ani to, że oblewałem łzami skrypty, szalejąc z wścdekłości w głębokiej coszy przerywanej jedynie spuszczaniem wody w WC.

— Co to będzie? Jeśli nie ukończę kursu, zwolnią mnie i po osiemnastu miesiącach obowiązkowej służby odeślą do Baddevrustamy, żebym robił to, oo przedtem, i wrócił pod władzę szalejącego ojca. Muszę dać z siebie wszystko. Nie wiem tylko, jak to zrobić. Gdybym miał pieniądze, brałbym na mieście korepetycje wieczorami, w niedzielę. Moi koledzy znają matematykę, ja nde. Kurs zaczyna mnie teraz interesować. Jeśld go ukończę, zrobię tak, jak po­wiedział mi komendant w Sienie: po zakończeniu służby

powrócę do Siligo naprawiać radia. To warte mojego wy­siłku. Będę tam jedynym specjalistą i nie zabraknie mi pracy. W przeciwnym razie znów będę musiał wrócić do pasterstwa i myśleć o emigracji. A poza tym ludzie w Si­ligo nie dadzą mi żyć: „Syn Abrahama nie zdołał nawet zostać sierżantem. A to baran. Potralił tego dokonać mój ojciec, który nie umiał czytać ani pisać." ' Wydawało mi się, że słyszę ich głosy.

Teraz w Rzymie zrozumiałem naprawdę, oo mogę zy­skać w wojsku, i chciałem za wszelką cenę wykorzystać tę okazję. Wśród modch kolegów znajdował się niejaki Toti. Był najlepszym słuchaczem na kursie, a w cywilu pracował jako zawodowy radiotechnik. W ciszy bezsen­nych nocy pomyślałem o nim i w swej rozpaczy wy­obrażałem sobie, że zaciągnął się do wojska, żeby przyjść mi z pomocą. Program kursu był dla niego powtórzeniem materiału: nie sprawiał mu żadnych trudności, podobnie jak mnie biegi, jakie musiałem odbywać w Sienie. Znał doskonale radio i wszystkie jego części. Należał do ka­tegorii ludzi, którzy, ogarnięci pasją poznawania, są go­towi spędzić całą noc na rozbieraniu lub składaniu tej czy innej części aparatu, kierując się jedynie ciekawoś­cią zobaczenia, jak została wykonana i jak działa.

Wytłumaczyłem mu moją sytuację ze łzami w oczach: — Jeśli jestem najgorszym słuchaczem na oałym kursie, to nie moja wina. Wy wszyscy chodziliście do szkoły. A ja dopiero tutaj, po raz pierwszy w życiu, mogę się napraw­dę uozyć.

— Ale jak się tu dostałeś bez ukończenia trzeciej klasy szkoły średniej?

— Nie wiem! Mówię ci szczerze, że nie wiedziałem, że jest to wymagane.

— Dla tej specjalizacji jest to konieczne. Widziałeś te formuły z radiotechniki? To przecież matematyka na po­ziomie wyższej uczelni.

— A więc? Pomożesz mi? Daj mi oo wieczór godzinę lekcji. Wynagrodzę ca to w miarę moich możliwości.

— Dobra. Możemy spróbować. Jutro zmćeń ławkę. U

-

siądź obok mnie. W ten sposób będę ci mógł coś wytłuma­czyć podczas lekcji!

W taki oto sposób znalazłem jakieś wyjście. Gdy inni koledzy chodzili wieczorem do kina na terenie koszar, zaszywaliśmy się wraz z TotŁm w jakiś kąt, żeby powta­rzać lekcje.

Byłem wobec niego szczery i nie wstydziłem się nicze­go. Przyznałem się do całej swojej niewiedzy, nawet w najdrobniejszych szczegółach. Miał świetnie opanowany materiał, co dodatkowo budziło we mnie zaufanie. Wspól­nie z nim przerabia łan te wszystkie formuły, których sam nde byłem w stanie zrozumieć. Rozbierał przy mnie lampy i kondensatory. Kazał mi dotykać oporników i transformatorów, wyjaśniając ich działanie. Był napra­wdę moim nauczycielem. Dzięki tej praktyce przekazywa­na przez porucznika wiedza nie była już martwa. Znik­nęły magiczne formuły, przybierające w mojej wyobraźni kształty potworów, powtarzane przeze mnie w czasie od­powiedzi jak modlitwa, gdy patrzyłem na rozebrane radio i dotykałem wszystkich jego części, zastanawiając się nad ich funkcjonowaniem. Oczywiście w ciągu jednego tygod­nia nie mogłem opanować całego programu. Teraz przy­najmniej wiedziałem, że robię postępy i wstąpiło we mnie nowe życie. Jednakże z dwóch poprzednich prac pisemnych otrzymałem oceny niedostateczne.

— Ledda — powiedział mi pewnego dnia porucznik w auli.

— Na rozkaz.

— Musisz zameldować się u pana kapitana.

— Tak jest.

Przestraszony, wyszedłem z auli i zameldowałem się u szefa kompanii, czując się jak zbity pies, który przycho­dzi do swego pana.

— Na rozkaz, pandę kapitanie.

— Ach! To ty jesteś Ledda? Dlaczego się nie uczysz? — zaczął od udzielenia mi reprymendy, jaką daje się za­zwyczaj tym, których w koszarach nazywają marudera

­

mi. — Jestem zmuszany usunąć cię z kursu. Wiesz, że zgodnie z regulaminem, po trzech ocenach niedostatecz­nych uczeń zostaje wydalany? Przechodzi do obowiązko­wej służby wojskowej. Po osiemnastu miesiącach wraca do domu. A poza tym rzuciłem okiem na twoje prace pi­semne. To coś okropnego. Nie trzyma się kupy. Nie moż­na zrozumieć, o co ci chodzi. Roi się od błędów ortogra­ficznych. Nigdy nie widziałem prac napisanych tak bez­ładnie.

Słuchałem jego „lekcji" w milczeniu, ze ściśniętym gar­dłem. Drżałem i nie byłem w stanie mu nic odpowiedzieć. Nie byłem zdolny usprawiedliwić się. Przyszły mi jednak , z pomocą okoliczności i poczułem się zmuszony do wyja­wienia prawdy.

— Panie kapitanie, uczę się w dzień i w nocy.

— Jak to w dzień i w nocy? W nocy moi żołnierze śpią.

— A ja chodzę do ubikacji. Tam pali się światło.

— Ależ to szaleństwo! Powinienem cię ukarać również i za to. Ale... to nie zmienia absolutnie twojej sytuacji, wprost przeciwnie. Uczysz się nawet w nocy, a jesteś naj­gorszy na kursie?

— Ukończyłem tylko 5 klas szkoły podstawowej. Słyszę po raz pierwszy twierdzenia naukowe i wiele innych rze­czy. Nie umiem jeszcze pisać poprawnie. Gdy porucznik tłumaczy, wszyscy robią notatki. Ja nie potrafię pisać tak szybko.

— Jak to, nie masz ukończonej trzeciej klasy szkoły średniej?

— Nie, panie kapitanie.

— To niemożliwe.

Rzucił się do akt, przejrzał moje papiery.

— Jak to się stało? Dlaczego skierowali cię na kurs montera radiowego? Nie możesz na nim zostać. Trzeba mi było powiedzieć o tym wcześniej.

— To nie moja wina... Przełożeni...

— Oczywiście, że nie twoja wina. Ale popatrz tylko, c

o

dzieje się w naszym wojsku. To zapewne przeoczenie. Teraz rozumiem, dlac/ego tak piszesz. Nie mogę jednakże nic na to poradzić. Dostaniesz trzecią ocenę niedostatecz­ną i przeniosę cię do regularnej służby wojskowej.

— Panie kapitanie, ale... teraz już mi idzie lepiej. Właś­nie zaczynam rozumieć. Proszę mi dać jeszcze miesiąc cza­su. Poradzę sobie. Obiecuję panu.

— Twoja propozycja mnie wzrusza, ale nie sądzę, że­byś mógł sobie poradzić. Kurs trwa od dwóch miesięcy. Z upływem czasu materiał staje się coraz trudniejszy. Masz zaległości. Nie będziesz mógł ach nadrobić. To jest kurs przyspieszony, dla tych, którzy mają już pewne przygotowanie, Ledda, a ty musisz się jeszcze nauczyć pisać.

— Ale ja mam teraz przyjaciela, który mi pomaga i tłu­maczy to, czego nie rozumiem na wykładzie. Obiecuję panu, że sobie poradzę. Dam z siebie wszystko. Co wie­czór odbywamy godzinną lekcję.

— Kto to taki ten przyjaciel?

— Toti.

— Hm! Jest bardzo dobry. Mówił mi o nim porucznik. Ale ty nie możesz zostać. Przyjęto cię na kurs montera radiowego przez pomyłkę, rozumiesz?

— Tak, ale teraz już tu jestem i zamiast jechać na urlop w czasie ferii Bożego Narodzenia, przyłożę się do nauki.

— Dobrze. Zostawiam cię jeszcze na miesiąc. Musisz jednak napisać przynajmniej jedną pracę na ocenę do­stateczną. Nie sądzę, żeby ci się udało. Kurs przekracza twoje możliwości. Wracaj do sali. Będę czekał na wy­niki.

— Dziękuję, panie kapitanie, na rozkaz:

— Ledda, musisz jednak ponieść karę za dwie oceny niedostatecsaie. Talk nakazuje regulamin.

— Tak jest.

Karą nie przejmowałem się woale. Powróciłem do auli bardzo zadowolony, jak spuszczony z łańcucha i goniąc

y

za łupem pies. Teraz wreszcie mogłem postawić wszystko na jedną kartą: na moje dobre chęci.

Zabrałem sią do nauki niczym potępieniec. Obecność Totiego była dla mnie szalonym bodźcem i, jak małe szczenię, mie odstępowałem go ani na krok. Jak pies my­śliwski, który wywęszył ukrytą w kryjówce ofiarę, tak ja teraz w ciszy nocy odnajdowałem znaczenie podanych mi przez Totiego formuł i w gąszczu słów potrafiłem zna­leźć ich prawdziwy sens.

Często wychodziłem z Totim na przepustkę i wykorzy­stując czas, kiedy nie byliśmy pochłonięci (rozrywkami, sprowadzałem zawsze dyskusję na lampy, obwody rezo­nansowe lub częstotliwość. Na szczęście, nigdy go to nie nużyło. Opierając się na własnym dośw&adozesniu, objaśniał mi wszystko dokładnie.

— Porucznik — mówił Toti — zna tylko teorię. Gdyby mu dano popsute radio, nie potrafiłby go naprawić.

— Jutro mamy trzecią pracę pisemną. Jeśli tnie otrzy­mam oceny dostatecznej, kapitan mnie stąd wyrzuci.

— Przecież siedzisz koło mnie. Jeśli będziesz potrzebo­wał pomocy, mogę ci podpowiedzieć:. Porucznik jest dość pobłażliwy. Pokażę ci swoją pracę, żebyś ją mógł prze­czytać. Ale nde powinieneś przepisywać jej dosłownie. Mu­sisz powiedzieć to samo, ale innymi słowami.

— Tak, dobrze, ale... nie jestem w stanie przeczytać czyjegoś pisma. Przychodzi mi to z trudem i muszę mieć spokój. A w auli trzeba działać szybko. Nie pomoże mi to, co napiszesz.

— Podam ci wyniki ustnie. Wykonasz tylko mnożenie albo odejmowanie i na tym koniec.

Tak napisałem trzecią, decydującą dla mnie pracę. Z trudem układając w myślach zdania a słowa po sardyń­sku, tłumaczyłem je źle na włoski. Dzięki temu, że zer­kałem na pracę Totiego d postępowałem według jego wskazówek, zdołałem otrzymać ocenę dostateczną, co po­zwoliło mi pozostać na kursie. Mój pozytywny wynik nie­oczekiwanie zadowolił kapitana, a przede wszystkim To­tiego, którego wciąż niesamowicie zamęczałem

.

W czwartym miesiącu nauki przeszliśmy do praktyki. Skończyły się wreszcie formuły. Wyposażyli nas w sprzęt techniczny i potrzebne części. Zaczęliśmy po raz pierwszy montować radio na dwóch lampach.

Miejsce porucznika zajął starszy sierżant, który był do­skonałym fachowcem. W sprawach ludzkich rozumiał nas lepiej niż oficer. Pamiętał wciąż o trudnościach, na jakie napotykają uczniowie. Narysował na tablicy bardzo sta­rannie praktyczny schemat montażu, przypominający do złudzenia rozebrane radio. Poszczególne części zaznaczył różnymi kolorami' i ponumerował ich końcówki. W ten sposób bardzo nam ułatwił pracę. Mieliśmy tylko zlutować części, zgodnie z podanymi numerami. Każdy martwił się, *żeby to dobrze wykonać i nie doprowadzić do styku po­między różnymi częściami. Zwarcie oznaczało ocenę nie­dostateczną i karę udzieloną przez kapitana, którego nie chciałem teraz zawieść. Mój przypadek potraktował jako oddzielną sprawę.

Moje radio, Okładające się z połączonych ze sobą dru­tów i części, powiększało się z dnia na dzień. Jak papuga, uważnie naśladowałem Totiego, który sprawdzał niemal wszystko, oo zrobiłem. Wreszcie połączyliśmy część ozna­czoną ostatnim numerem. Aparat został wykonany.

Dziwiło mnie to. Nie mając obudowy,, radio nie odpo­wiadało konkretnemu wyobrażeniu, jaikie o nim miałem. Pamiętam, że wszędzie, gdzie zdarzało mi się je słyszeć, miało obudowę.

— Teraz — powiedział sierżant daję wam godzinę czasu, żebyście sami mogli wszystko skontrolować. Później kolejno sprawdzamy wszystkie aparaty.

W skupionej ciszy minęła godzina. Wszyscy byli zajęci kontrolowaniem przewodów i oporników: czy połączyli je jak należy, a nie tam, gdzie nie potrzeba, —— Godzina minęła. Włóżcie wtyczkę do kontaktu. Niech ikażdy siedzi spokojnie na swoim miejscu. Sam je będę kolejno włączał.

Wszyscy wyfcanaiJtny rozkaz. Kiedy przechodząc od ławki do ławka, zaczął włączać radia przekręcając prze

­

łącznik, zapanowało powszechne zaniepokojenie. To nie były żarty: surowe prawa elektryczności nde tolerowały najmniejszego błędu. Sierżant sprawdził połowę aparatów, a pozostali uczniowie oczekiwali wcńąż z niepokojem. Ja­kieś radio nie działało, w innym znów nastąpiło zwarcie, jeszcze inne grały i śpiewały.

Stałem obok Totiego, czekając co będzie z modm ra­diem. Skontrolował mi wiele części, inne zaś sprawdziłem sam.

Sierżant coraz bardziej zbliżał się do mojej ławki, a ja cały drżałem. Wreszcie spokojnie podszedł do mojego radia. Włączył je. Zobaczyłem ze zdumieniem i entuzja­zmem, że zaświeciły się lampy d ze szkieletu radia popły­nęła ładna piosenka. Wydawało mi się niemożliwe, żeby te druty mogły śpiewać. Wyśpiewywały jednak moją ra­dość.

Egzamin wypadł pomyślnie. W jednej chwili poczułem się tak, jakbym przetrawił te .wszystkie zasady -i jakby cała radiotechnika ze swymi prawami straciła tę magiczną moc, jaką miała dla mnie dotychczas. Radio funkcjonowa­ło, nadawało muzykę i napełniało mnie dumą. W piersiach zrobiło mi się gorąco i poczułem drżenie, które wstrząs­nęło całym moim ciałem. Gdy sierżant nadal zajęty był kontrolą, stałem nieruchomo i z trudem powstrzymywa­łem łzy.

Zwyciężyłem po raz pierwszy, podczas gdy inni ponie­śli porażkę w tej samej auli, w której wielokrotnie ko­ledzy naśmiewali się ze mnie, kiedy dysząc i nie mogąc złapać tchu, z trudem odpowiadałem po włosku. Był to pierwszy poważny sprawdzian, w którym nie zrobiłem błędów d nie znalazłem się na ostatnim miejscu. Totd uści­skał mnie d od tego dnia był ze mnie zadowolony i du­mny.

Kurs trwał do końoa czerwca. Sierżant zapażnał nas ze schematami najważniejszych nadajników i odbiorników radiowych, w jakie zostało wyposażone wojsko. Po okre­sie pełnym napięcia, niepokoju a udręki, wszyscy ode­tchnęli z ulgą. Często odbywaliśmy ćwiczenia na świe

-

I żym powietrzu, w polu i w lasach, gdzie instruktorzy u- czyli nas praktycznego nawiązywania kontaktu pomiędzy ruchomymi oddziałami, wyposażonymi w przenośne apa­raty, a stanowiskami łączności radiowej. | ćwiczenia te, jak zwykle, wykorzystywałem do nauki języka włoskiego. Cały zamieniony w słuch, utrwalałem w pamięci poprawną wymowę poszczególnych słów. Sta­rałem się naśladować intonację i pauzy, jakie zauważyłem u tych, którzy byli ode mnie lepsi, jak komendant albo żołnierze, posiadający średnie lub wyższe wykształcenie. Meldunki wymawiane głośno, w doskonałym języku wło­skim, w lesie przypominającym Baddevrustanę, napełniały mnie nie dającą się wyrazić dumą. Wreszcie rozmawiałem z ludźmi po włosku, pośród takich samych dębów, drzew korbowych i tylu innych roślin, jakie towarzyszyły mi w Baddevr ustanie, gdy chodziłem samotnie za stadem. Nie potrzebowałem już mówić do dębów po sardyńsku. Zaczynałem się czuć na pół Włochem.

W (koóau czerwca nastąpił 'końcowy egzamin. Zdałem go, uzyskując 15 punktów na 20 możliwych. Sprostałem Badaniu, które doprowadzało mnie do rozpaczy i koszto­wało tyle cierpień. To przedsięwzięcie, podobnie jak w Baddevrustande gra na akordeonie, której nauczyłem się niemal sam, było niczym ogień, spalający powoli mój lęk przed tym, że różnię się od innych. Pierwszy ikrok, doko­nany w życiu społecznym od chwili opuszczenia pól, uzu­pełnił to, oo już osiągnąłem przebywając w lesie. Nasu­wało md to na myśl stos drzewa, w którym mogą zapłonąć jeszcze dmne ognie.

Na zakończenie kursu dali nam miesiąc urlopu. Był to w moim życiu pierwszy okres wolności. Niemal po upły­wie roku od chwili, gdy powierzyłem woły mojemu bratu Filipowi, i po tym, jak rzucałem pośpiesznie ma wóz snop­ki z ostatniego stogu, przyjechałem do Siligo. Rodzina w tym czasie wróciła na wieś. Mogłem wreszcie jeść i spać w domu, w 'którym się urodziłem, spędzać całe dnie a noce

w mojej rodzinnej wiosce. Spotkałem niewielu przyjaciół. Niemal wszyscy wyemigrowali. Wydawało mi sią, że Sili­go sią postarzało. Cd sami starcy, udając sią na pola, oo- dziennie przemierzali wieś na swoich osłach. We dnie we wsi pozostawały tylko kobiety. Młodych, którzy me wy­emigrowali, poszukiwała policja. Mogłem zobaczyć ich po­dobizny ma listach gończych rozlepionych na murach.

W ozasde urlopu starałem sdę zaspokoić swoją ciekawość: dowiedzieć się, oo skłoniło ojca do powrotu na wieś z ro­dziną. We wrześniu ubiegłego roku w Baddevrustanie przez trzy dni płonął pożar: raz w chacie, raz w baraku, raz w szopie z sianem. Z tego, oo udało md się dowiedzieć we wsi, jaik też z faktu, że psy wcale nde szczekały, wy­wnioskowałem, że sprawcą pożaru była sama rodzina. Największym absurdem było to, że ogień szerzył się na oczach patriarchy, który wyszedł na podwórze z fuzją gotową do strzału, szukając piromanów, a w każdym razie odpowiedzialnych za rozniecenie- ognia. Działali ze szcze­gólną ostrożnością, używając zapalających się sznurów, albo świec ustawionych w miejscach, gdzie najmniej się ich spodziewano. Tliły się i wzniecały pożar wówczas, kiedy cała rodzina była pogrążona we śnie. W tych wa­runkach władcy nie przyszło nawet na myśl, że odpo­wiedzialność mogą ponosić jego najbliżsi. Równałoby się to utracie własnej godności. A poza tym nie mógł zakła­dać takiej ewentualności, ponieważ był przeświadczony, że sprawuje nad rodziną absolutną władzę. Być może zasta­nowił się nad tym później, ale wówczas rozumował mniej więcej tak:

„Zwykła złośliwość zawistnych sąsiadów o to, że się czegoś dorobiłem: zbiorów... owiec... chcieli mi je spalić w zagrodzie. Teraz już jako tako odchowałem rodzinę. W takim gtanie rzeczy nadeszła pora sprzedać wszystko i wrócić na wieś. Do pioruna, sprzedam bydło, gpnrfori mi je ukradną! Pieniądze złożę do banku, cholera jasna! Tam mi ich nie spalą! Owoców mojej pracy nie zagrabi nędz­nik, który nie pracował w pocie czoła, kurwa go mać!"

Poza tym musiał chronić na starość uciułany grosz, to

­

też zaczął działać natychmiast. Rozpoczął dzieło zniszcze­nia, ujawniając, jak zwykle, zasoby niespożytej energii. Nie zdawał sobde nawet sprawy, że rujnuje swoje króle­stwo: w ciągu jednego duda zniszczył w Baddevrustanie i porzucił to, co budował w ciągu całego swojego życia; zdjął drzwi i wywiózł do Siligo wszystko, oo dało się za­brać. Pozostawił gołe ściany d opuścił Baddeyrustanę, gar­dząc jej „martwymi stworzeniami".

Dzięki tej strategii udało się rodzinie zręcznie przepro­wadzić swój plan, pod płaszczykiem „pasterskiej złośli­wości". Obmyśliła go przeciwko swemu tyranowi, aby po­łożyć kres sytuacji, nie mającej już żadnego uzasadnienia i której nie mogła już dłużej znosić. Na szczęście, udało się jej wypędzić z jaskini swego władcę. Z pewnością po­zostałby w niej jeszcze długo: było to miejsce, gdzie łat­wiej mógł sprawować władzę i gdzie prawdopodobnie wo­lałby umrzeć jako król.

Kiedy dowiedziałem się, jak potoczyły się wypadki, za­skoczył mnie jeden fakt: odwaga mego rodzeństwa. Nie potrafiłbym dokonać czegoś podobnego. Swoją przemocą zdusiłby w zarodku każde moje zamierzenie.

W tan sposób, zaledwie w trzy miesiące po moim wy­jeździe, została zachwiana władza hierarchiczna mego oj­ca, której podlegała cała rodzina. Z pewnością odwet i zwycięstwo mego rodzeństwa były owocem moich klęsk i mojej lękliwej uległości wobec tyranii ojca; stało się tak, jakby moje rodzeństwo pomściło mnie nieświado­mie.

Utlop ofiarowany mi przez wojsko pozwolił mi po raz pierwszy w życiu na rozrywki. Później podjąłem znowu regularną służbę wojskową. Podobnie jak moi koledzy z kursu, powróciłem do Cecchignola, skąd mieliśmy być skierowani do pułków w różnych miastach i wcieleni do nich do chwili rozpoczęcia kursu podoficerskiego w szkole wojskowej w Rieti. Każdy z nas mógł wybrać miejsco­wość, do jakiej chciałby w miarę możności być wysłany. Nie chciałem jechać na Północ. W Rieti było jedno miej­sce i na szczęście nikt się o nie nie ubiegał

.

— W pułku żyje się lepiej — mówili koledzy. Ja jed­nak zazdrośnie uczepiłem się Rieti, woląc je od przenie­sienia do Graddsca. Chciałem się uczyć. Musiałem nabrać ogłady, a Rieti stwarzało mi ku temu wszelkie możliwo­ści: tam przecież mieściła się szkoła i to mi odpowiadało. Szczęście mi dopisało. Przyjechałem tam jako młody i nie­doświadczony jeszcze kapral, a zostałem skierowany do kompanii dowodzenia, która w koszarach składa się z tak zwanych „dekowników": ordynansów, wojskowych zatru­dnionych w biurze, pomywaczy itd.

Moje obowiązki polegały na opiekowaniu się magazy­nem sprzętu radiowego. Był mały i słabo wyposażony, dlatego utrzymanie go w porządku nie wymagało wiele czasu. Beztroskie życie w Rieti wynagrodziło cierpienia i gorycze, jakich doznałem na kursie radiotechniki w Cecchignola.

Wcześnie rano, po zbiórce, szedłem do magazynu uloko­wanego w jednym pomieszczeniu, w którym pozostawa­łem zawsze sam pośród niewielkiej ilości baterii i kilku radiostacji. Nikt mnie nie kontrolował. Czasami tylko przychodził na inspekcję porucznik do spraw łączności. Nie używano tu aparatów radiowych i oczywiście nigdy się nie psuły. Moja praca ograniczała się więc do odku­rzania zgromadzonego sprzętu.

Niemal nikt z przełożonych nie wiedział o istnieniu magazynu. Stworzony na krótko przed moim przyjazdem, był niczym oaza, do której nie wkraczało życie wojskowe. Docierały tu jedynie przytłumione rozkazy oficerów i od­głosy maszerujących słuchaczy kursu.

W niczym nie zakłóconej samotności magazynu, wolny, zapomniany, z daleka od hałasu i rozkazów, powziąłem mój wielki plan: postanowiłem się uczyć.

Gdyby lekcji na akordeonie udzielał mi nauczyciel, grał­bym tak samo jak on. Jeśli w dalszym ciągu będę się zajmował radiem, poznam je równie dobrze jak Toti.

Za otrzymany żołd kupię sobie książki. Zaprzyjaźniłem się tu z ludźmi, którzy ukończyli liceum albo też są nau­czycielami. Dzięki Toti emu zdołałem ukończyć kurs mon-

tera radiowego. Podobnie teraz, z pomocą nowych przy­jaciół, będę się mógł nauczyć włoskiego i tylu innych rzeczy. Nie mogę nie skorzystać z okazji, jaką mi stwa­rza służba w iwojsłcu. Tak ze sobą rozmawiając, dokony­wałem odkrycia, że mogę zmienić się całkowicie, chociaż było mi przykro, że nie potrafię rozmawiać tz innymi.

Pewnego dnia kapitan Federici, szef mojej kompanii, kazał mi posypać proszkiem owadobójczym miejsca w sy­pialniach i w magazynach, gdzie były mrówki. Po wy­konaniu tej pracy poszedłem skwapliwie do kapitana i sto­jąc ma baczność, wyprostowany jak świeca powiedziałem mu:

— Umarłem wszystkie mrówki, panie kapitanie.

Na oo on, siedząc przy swoim biurku, podniósł głowę, otworzył szeroko oczy i ostro mnie skarcił za kaleczenie języka włoskiego.

— Oo to znaczy: umarłem mrówki? Zabiłeś mrówki!

— Tak jest

— Ledda, przychodzisz prosto z jaskini?

— Tak jest

Inne wydarzenie. Byłem dyżurnym kapralem i przepro­wadzając w sypialni inspekcję zauważyłem w drzwiach złamaną klamkę. Moim obowiązkiem było złożenie o tym fakcie raportu szefowi, żeby polecił ją naprawić. Wziąłem kartkę i pióro i długo łamałem sobie głowę, żeby napisać dwie linijki: „Klamka w drzwiach ucięła się. Podpisano kapral G. Ledda."

Kapitan kazał mnie wezwać.

— Na rozkaz, panie kapitanie — powiedziałem, wcho­dząc do jego biura.

— Nie rozumiem twojego raportu. Jak może się uciąć klamka w drzwiach? Może się złamała?

— Tak jest, właśnie tak!

— Ale jak to się dzieje, że wyrażasz się w ten sposób? Naucz się mówić i pisać po włosku. Tu są nauczyciele i ludzie wykształceni. Poproś, żeby ci pomogli. W listopa­dzie masz iść na kurs podoficerski, tak kalecząc język ni

e

wypadniesz zbyt dobrze. Staraj sią temu zaradzać, ale za­raz, rozumiesz?

— Tak jest

Musiałem naprawdę zrobić to, co radził kapitan. W szkole podoficerskiej w Rieti poznałem pewnego nauczy­ciela z Poggiobustone, Oktawiusza Gentileschiego. Był sympatycznym i wykształconym chłopakiem. Mój zapał do nauki wzbudził w nim zachwyt. Sprawiało mu ogrom­ną przyjemność, że w panującej w koszarach atmosferze kompletnego zastoju może przekazać komuś swoją wiedzę. Przychodził do mnie do magazynu, żeby rozkoszować się jego ciszą. Zaczęliśmy lekcje od zera. Jeśli czegoś nie ro­zumiałem w książce, zwracałem się do niego. Tego lata Oktawiusz zdołał minie wyrwać z analfabetyzmu i być mo­że nauczył mnie więcej, niż zakłada program pięciu klas szkoły podstawowej.

— Robisz jeszcze błędy, ale na kursie podoficerskim dasz sobie madę. Dopiero teraz przerobiłeś rzetelnie piątą klasę. Znasz dobrze rozbiór logiczny i opanowałeś ma­tematykę. Jeśli chcesz, pomogę ci także w czasie kursu.

— Ależ tak, oczywiście! Zapłacę ci otrzymanym żołdem.

— Wystarczą mi papierosy.

W listopadzie przyjechali na kurs sierżantów do Rieti wszyscy ochotnicy, którzy wstąpili do wojska w lipcu 1958 roku. Ja byłem już tam od lipca. Przybyli także moi koledzy z Cecchignola. Zobaczyłem Totiego, ale on został skierowany do innej kampanii i w chaosie kursowych zajęć osłabła nasza przyjaźń. Wreszcie spotkałem także moich sardyńskich towarzyszy z CAR Ale teraz nie po­trzebowałem ich: ja także, niczym owca, beczałem już po włosku.

Przez trzy dni koszary wypełniały się żołnierzami z róż­nych pułków. Utworzono kompanie i rozpoczęliśmy kurs podoficerski. W porównaniu z wieloma innymi kolegami startowałem tym razem z korzystnej pozycji: mówiłem po włosku lepiej od innych sardyńskich pasterzy, imałem już środowisko d porucznik do spraw łączności przydzielił mnie do swojej kompanii. Do koszar znów powrócił

a

atmosfera drylu wojskowego: dźwięki trąbek, zbiórki peł­ne podniecenia, różnorodne ćwiczenia. Na nowo musztra: obowiązkowe marsze a ćwiczenia gimnastyczne jak w CAR.

Po koszarach roznosiło się echo odgłosów maszerujących żołnierzy takiej czy innej kompanii. Na dziedzińcu, dep­tanym setkami nóg, rozlegały się rozkazy dowódców: pra­wdziwy teren łowiecki z myśliwymi i psami, goniącymi za dziką zwierzyną. Właściwy kurs rozpoczął się po krótkiej powtórce przerobionego już w CAR materiału. Sale były ładne i duże.

Niektórzy, niemal półanalfabeci, mimo że uczęszczali do piątej klasy szkoły podstawowej, nie wytrzymywali teraz tempa nauki i surowych sprawdzianów, które były jak pojedynki pomiędzy uczniem i przełożonym

Dla oficerów człowiek nie istniał. Widzieli w nas tylko żołnierzy. Uczniowie powinni przerobić program w ciągu trzech miesięcy. Najbardziej zacofanym groziła nieunik­niona klęska. Gdy tylko kogoś morzył sen i głowa spa­dała mu na ławkę, był surowo karany. Dla przykładu. Nikogo nie obchodziło, że był nieprzytomny z braku snu, i zamiast go zmuszać do słuchania wykładu, byłoby roz­sądniej pozwolić mu się wyspać.

TaMe zachwianie równowagi, wynikające z niemożności dostosowania się do nowych warunków, jakie ja dawniej przeżywałem na kursie radiotechniki, stało się teraz w szkole w Rieti zjawiskiem powszechnym. Dotyczyło tych wszystkich, którzy ukończyli wprawdzie pięć klas, ale do nauki nie byli przyzwyczajeni.

Moja sytuacja wyglądała teraz inaczej. Dzięki wysiłko­wi w Cecchignola i lekcjom z Oktawiuszem, przyzwyczai­łem się do nauki. Jeszcze przed rozpoczęciem kursu za­cząłem się uczyć wielu przedmiotów. Kapitan Federici polecił mi prowadzić dla żołnierzy z mojej kompanii kurs z regulaminu. Pozwoliło mi to nawiązać bezpośredni kon­takt z innymi: mówić samemu i słuchać, jak mówią inni. Oczywiście był to absurd. Wśród żołnierzy, których u- czyłem regulaminu, znajdowali się absolwenci średnic

h

lub wyższych szkół. Ale ja byłem już starszym kapralem. Byłem przełożonym. Miałem stopień, który mnie upraw­niał do udzielania lekcji nawet profesorom. Często jednak postępowałem tak, że sam uczyłem się od nich: kazałem im czytać i przysłuchiwałem się ich dykcji. Polecałem im wyjaśniać znaczenie wielu słów. Krótko mówiąc, z tego kursu uczyniłem nie tylko szkołę dla innych, ale rów­nież dla siebie. Nie interesowała mnie treść tych przepi­sów. Były napisane po włosku i to mi wystarczało.

Na kursie podoficerów pokazałem ostre kły i jak roz- wścieklony dzik mogłem swobodnie buszować w gąszczu przedmiotów.

Gdy mówiłem po włosku, koledzy już się nie śmiali. Moje odpowiedzi były szybkie i zwięzłe.

Pewnego dnia kapitan, który uczył nas regulaminu, za­czął bombardować aulę pytaniami. Na koniec zaatakował jednego z moich przyjaciół, takiego jak ja pasterza.

—^ Co to jest flaga?

Tamten poderwał się w ławce i stał nieruchomy z o- twartymi ustami. Mając zdrowe płuca i normalny język, nie był w stanie wydusić z siebie odpowiedzi.

Kapitan wyprężył pierś w mundurze i wybuchnął, pe­łen buty, karcąc go typowo po wojskowemu.

— Jesteś niedorozwinięty. Głupiec. To jest niedopusz­czalne. Zamelduj się natychmiast u oficera dyżurnego. Niech cię zamknie do paki. Na trzy dni. Wyjdź stąd natychmiast! Niech to — powiedział zwracając się do nas — posłuży wszystkim za nauczkę. Jestem dobry, ła­godny, ale pewnych rzeczy nie będę tolerował. Jak to się dzieje, że nie znacie symbolicznego znaczenia flagi? Mo­żecie zapomnieć, jak się nazywa wasza matka, ojciec czy rodzeństwo, ale nie wolno wam nie znać znaczenia flagi, która jest „symbolem ojczyzny": naszej wspólnej matki. Rozumiecie? flaga musi być szanowana i należy jej od­dawać honory. Wszyscy salutują przed flagą, a ona od­daje cześć jedynie szefowi państwa.

Przez trzy miesiące kursu Sardyóczycy zdobyli więcej wiedzy d informacji, niż usłyszeli od pasterzy i nauczyli się w szkołach podstawowych na wsi. Kurs skończył się

w grudniu. Zdaliśmy prawie wszyscy, a na Boże Naro­dzenie każdy mógł wrócić do rodzinnej wioski i pokazać ludziom, że jest sierżantem.

Nie odczuwałem teraz żadnego entuzjazmu, podczas gdy wszystkim moim kolegom wydawało się, że są w siód­mym niebie. Promocja nie uczyniła mnie zarozumiałym, jak to się zwykle zdarza z byłymi pasterzami, którzy przychodząc prosto od owiec, wdziewają nagle mundur. Umieli się urządzić, jak mówili na wsi starzy ludzie. We mnie natomiast zaszło coś, czego skutków nie byłem w stanie przewidzieć. Stopnie wojskowe nie miały dla mnie żadnego znaczenia. Co więcej, napawały mnie wstrętem.

Nie czułem się już na siłach pozostać tym, kim się sta­łem. Chciałem być kimś innym: podbić świat, który po­znałem w mundurze za bramą koszar. Uzyskany stopień wojskowy wywoływał we mnie negatywną i przygnębia­jącą reakcję: widziałem w nim symbol bezwarunkowej zgody na sytuację, która z istoty trawożermej chciała za­mienić mnie w istotę mięsożerną. Odczuwałem wprost lęk przed wojskowymi dystynkcjami. Mogły bowiem uzależ­nić całe moje źyde od swojego „tajemniczego prestiżu".

Gdy po urlopie znów wróciłem do Rieti, nie zmieniłem stopnia wojskowego, jak to niezwłocznie uczynił mój ko­lega z kursu, który pozostał również w szkole w Rieti. Wiedziałem, że z dniem pierwszego stycznia 1960 roku jestem już sierżantem, ale do połowy miesiąoa kręciłem się po koszarach w stopniu starszego kaprala.

„Mój" major, na którego natknąłem się, .na moje nie­szczęście, któregoś dnia, skarcił mnie energicznie:

— Dlaczego nie nosicie dystynkcji sierżanta?

— Nie otrzymałem żadnego oficjalnego rozkazu o mo­jej promocji. Kapitan nic mi nie powiedział.

— Promocja ukarała się w rozkazie dziennym przeszło tydzień temu. Nie czytaliście?

— Nie.

— Powinienem was za to ukarać. Rozkazy dzienne 6ą gazetą koszarową. Należy je czytać każdego dnia. Po win

-

□iście być dumni z promocji. Zaskakuje mnie wasza obo­jętność. Teraz szybko załóżcie swoje dystynkcje.

— Tak jest.

Upierać się dalej nie miało sensu. Teraz ja również byłem sierżantem. Musiałem nosić dystynkcje i złożyć przysięgę na „wierność Republice Włoskiej i jej prezy­dentowi..."

A więc ja także jestem uosobieniem tego prawa. Ślu­bowałem, że będę go bronił. Podobnie jak oficerowie. Oni również składali taką samą przysięgę.

Wojsko broni tego prawa. A więc prawo to jest rów­nież wojskiem. Jestem więc społecznym katem. Powinie­nem zabijać każdego, kto pogwałci to prawo. Oto kim zo­stałem. Rzuciłem okiem na swój mundur i dystynkcje. Przeszedł mnie dreszcz, ale już nie mogłem ich zdjąć. Były dobrze przyszyte. Gdybym mógł wówczas zamienić się w służącego pastucha, zrobiłbym to natychmiast. Wy­dawało mi się, że rzeczą bardziej ludzką jest umrzeć z głodu, niż nosić ten mundur.

„Za cenę chleba zostać sługą tego prawa. Nie wiedzia­łem, że tak będzie. Starzy... Ładne rady mi dawali. Teraz już za późno. Od tej pory będę mu służył o tyle tylko, o ile jest to konieczne, żeby nie narazić się na areszt. Nie interesuje mnie służba wojskowa. Gdy wrócę do Sili­go, nde będę mógł pracować jako technik radiowy. Kurs, który ukończyłem, to tylko teoria, a nauczyć się zawodu to zupełnie oo innego. Przełożeni mówili nam, że się go nauczymy. Propaganda. Drogę, która pozwoli mi zostać człowiekiem, znajdę w nauce. Wydobędę się jak naj­szybciej z tego bagna zaprzedanej krwd, gdzie jesteśmy jak żaby, a śpiewem są wykrzykiwane tu i tam rozkazy: szalone koncerty.

Mod 'koledzy są szczęśliwi, że noszą mundur. Wszyscy ci tu mówią: «Jestem sierżantem*, «Jestem kapitanem*. Dobrze. Wykorzystam ten mundur. Płacą mi i będę miał środki na naukę."

Niemniej jednak wojsko stanowiło dla mnie pierwszy etap uspołecznienia. Poznałem tu życie w kolektywie i za

-

cząłeru mówić po włosku, posługując się językiem wojsko­wym: stanowił narzędzie dowodzenia oddziałem, wydawa­nia rozkazów oraz wykonywania ich, gdy pochodziły od przełożonych. Jednakże teraz przysięga i jej formuła zdjęły mi z oczu zasłonę: opuściłem owczarnię także i po to, żeby stać się wolnym, żeby już więcej nie podlegać władzy ojca, nie zaś dlatego, żeby podporządkować się innej władzy.

Jeśli chodzi o moich kolegów, ten dziwny proces uspo­łecznienia polegał jedynie na zmianie zwierzchników i na nowej formie podporządkowania się. Natomiast dla mnie. kiedy uświadomiłem sobie, że mogę zostać kimś innym, to uspołecznienie w stanie zarodkowym było iskrą wywo­łującą moją „rewolucję".

Nauka pobierana u Oktawiusza oraz wiedza, jaką ukrad­kiem zdobyłem od żołnierzy w koszarach, spowodowały we mnie zmiany, jakie nie wystąpiły u innych, zadowolo­nych z uzyskanych stopni i ze względnych wygód, jakie im zapewniała służba wojskowa. Miałem szczęście, że spo­tkałem wykształcanych ludzi i przyjaciół, co obudziło we mnie chęć do nauki: nie uległem pokusie dystynkcji woj­skowych.

Kupiłem podręczniki do trzeciej klasy szkoły średniej i nadal uczyłem się po nocach w magazynie, podczas gdy koszary spały pogrążone w społecznej nieświadomości i drzemała buta przełożonych, nieszkodliwych jak szarań­cza zalegająca pastwiska, niezdolna z zapadnięciem zmro­ku do żerowania. Jeśli w ciągu dnia nie miałem służby, zaczepiałem jakiegoś wykształconego żołnierza. Prosiłem, żeby mi tłumaczył składnię, gramatykę, matematykę i wszystko, czego nie rozumiałem.

Często moja natarczywość oburzała rekrutów. Byłem przecież sierżantem, miałem stopień, którego żołnierze nie darzą zbytnią sympatią. W końcu jednak zawsze udawało mi się ich pozyskać. Wyjaśniałem im swoją sytuację i swo­je zamiary. To ich przekonywało i chcieli md pomóc. Zwierzałem się im. Kiedy dowiadywali się, że nie wstą­piłem do wojska dla kariery, ale że zmusiła mnie do tego moja sytuacja społeczna, pozbywali się wobec mnie nie

­

ufności. Wówczas przychodzili mi naprawdę z pomocą. Jak oszalały, doskakiwałem do coraz innego żołnierza: kradłem we włoskich koszarach ożywczą kulturę, z jaką przychodzili tu rekruci, zachowywałem się jak wytrawny pirat. W posępnej atmosferze koszar, w których rozlegały się rozkazy i wymysły, dzięki uporowi potrafiłem znaleźć siły do nauki i możliwość koncentracji. Cały zamieniony w słuch chłonąłem wszystko, oo wiedzieli i przekazali mi mod przyjaciele.

Zostałem przeniesiony do Pizy, przydzielony do pracow­ni radiotechniki 3 pułku artylerii przeciwlotniczej. Było tu pełno dział, a ich widok wywoływał we minie dreszcze. Ale wśród tego wojennego sprzętu miałem szczęście tra­fić na przełożonego, człowieka bardzo ludzkiego: szefa pracowni, starszego sierżanta Buąuicchio z Bitonto.

Od czasu wyjazdu z Cecchignola, radiotechnika już mnie nie pociągała. Oczywiście, przy moim nowym dowódcy mógłbym zostać doskonałym technikiem radiowym. Znał on świetnie teorię i praktykę. Poza tym do pracowni byli przydzieleni poborowi, którzy w cywilu pracowali w tym zawodzie. Ale ja już dokonałem wyboru. Buąuicchio, wi­dząc mój upór, pozwalał mi chować się w magazynie, któ­ry zamieniłem w pracownię naukową. Podczas służby mo­głem się uczyć. W razie inspekcji mówił: — Ledda prze­prowadza w magazynie inwentaryzację.

Słowem, osłaniał mnie. Kochał mnie jak brata. Poza tym miałem szczęście spotkać w mojej baterii Franka Manes- calchiego, nauczyciela, który był także poetą. Pomógł mi bardzo, tak jak wielu innych. Język, jakim mówiono w Pizie, w dużym stopniu ułatwił mi naukę włoskiego.

W 1961 roku złożyłem w szkole im. Renata Fuciniego w Pizie podanie, prosząc o dopuszczenie mnie do egzami­nu po trzeciej klasie szkoły średniej. Miałem 23 lata. Je­dyną trudność sprawił mi sprawdzian z rysunku wyko­nanego z natury: pejzaż z sową siedzącą nie pamiętam już gdzie, len obraz był jakby specjalnie dla mnie prze

­

znaczony. Widziałem w życiu wiele sów, ale nie przyszło mi do głowy, żeby przygotowywać się z rysunku. Zupeł­nie to zaniedbałem. Zrobiłem szkic geometryczny kreśląc ■prostopadłe linie, z czym radziłem sobie dość dobrze. Mo- [jej sąsiadce z ławki wyrwałem sprytnie rysunek z pej­zażem i naszkicowaną już sową.

— Narysuj sobie drugi — szepnąłem jej. ^ Ja nie umiem. Masz jeszcze dużo czasu.

Dziewczyna, onieśmielona moją natarczywością, na szczę­ście nie narobiła krzyku. Profesor niczego nie zauważył. Przyglądałem się sowie, trzymając rysunek w palcach. Sprawa została załatwiona. Ograniczyłem się tylko do podkreślenia linii i cieni. Oddałem rysunek profesorowi i wyszedłem radosny.

O wyniku egzaminu dowiedziałem się przebywając w okolicach Rawenny, gdzie latem przeniósł się nasz pułk na ćwiczenia polowe. Ukryty w krzakach, w huku dział strzelających do makiety przelatującego nad wybrzeżem samolotu, próbowałem się uczyć w moim stanowisku łącz­ności radiowej. Czytałem Ogień D'Ainnunzia. Treść nic mi nie mówiła, ale nowe słowa, jakie znajdowałem w książ­ce, ciekawiły mnie i starałem się ze słownikiem w ręku zrozumieć ich znaczenie. Każdego dnia notowałem nowe wyrazy, ucząc się ich na pamięć, a spis przechowywałem.

— Zdałeś egzamin — powiedział mi Buquicchio, stając przy moim stanowisku.

— Otrzymałeś siedem z włoskiego i siedem z ładny. Brawo. Nie jesteś zadowolony?

. — Jestem! Ale to dopiero pierwszy etap tego, oo chcę osiągnąć.

— Dlaczego? Chcesz się nadal uczyć?

— Tak. Za wszelką cenę.

— Ba! Na twoim miejscu pomyślałbym o urządzeniu się. Ożeniłbym się i poświęcił karierze wojskowej. Ale jeśli chcesz się nadal uczyć, pomogę ca. Musisz jednak więcej zajmować się sprzętem radiowym. Nie mogę wszy­stkiego robdć sam.

Promocja, która w sposób oficjalny uwalniała mnie od

analfabetyzmu i niewiedzy, w jakiej wciąż tkwili moi koledzy, dawni pasterze, nie wzbudziła mojego entuzjaz­mu: uważałem ją za rzecz normalną. Uczyłem się twardo i myślałem już o przyszłym roku. Zdany egzamin doda­wał mi bodźców i zachęty do nauki. Pozwolił zyskać pew­ność siebie i większą wiarę we własne siły. Skłonił mnie także do refleksji.

„Ja też umiem się uczyć: dokonać tego, co dawno temu i w swoim czasie robił syn kuma Larentu. To nieprawda, że mogą się uczyć tylko dzieci bogatych. Pokażę kapita­nowi Fedeiuciemu, że człowiek z jaskini potrafi nauczyć się tego, czego on się uczył, a także tego, o czym nie ma pojęcia, chociaż tyle lat spędził w szkolnej ławie! Pokażę mu, oo znaczy jaskinia."

Muzyka, kurs radiotechniki, a teraz trzecia klasa szkoły średniej tworzyły tnzy filary, na których mogłem wznosić budowlę moich ambicji: ukończyć studia filologiczne. Je­dynie choroba lub śmierć mogły zniweczyć moje plany.

Po powrocie z letnich ćwiczeń w okolicach Rawenny, gdzie po raz pierwszy miałem możność opalić się nad morzem, co ponownie zawdzięczałem wojsku, kupiłem podręczniki do czwartej i piątej klasy gimnazjum. Teraz doszła greka, której zacząłem się już uczyć przerabiając program trzeciej klasy.

Podoficerowie zazdrościli mi promocji. Drażniło ich bar­dzo, że uczyłem się w wolnych chwilach (w niedziele, dni świąteczne i wtedy, gdy korzystając z przepustki, chodzili na prostytutki). Promocja i nauka sprawiły, że różniłem się od nich: byłem nie tylko sierżantem. Moją naturalną pasję do nauki uznawali w koszarach za ooś niepotrzeb­nego: była sprzeczna z ich pragnieniem władzy. Chełpiąc się pozycją społeczną, zdobytą dzięki stopniowi wojskowe­mu, stali się panami swoich oddziałów. Nieustannie mio­tając obelgi, straszyli regulaminem, którego w szkole w Rieti nauczyli się na pamięć jak modlitwy. Nigdy nie spoufalali się z żołnierzami. Mogli jedynie panować nad nimi posługując się karą lub pozostawiając ich przymu­sowo w koszarach. Inną bronią nie dysponowali

.

Pewnego razu uśmiałem sdę zdrowo z sierżantów. Mie­liśmy przeprowadzić ćwiczenia. Każdemu sierżantowi z ba­terii powierzono oddział. Trzeba było w możliwie najkrót­szym czasie przebyć drogę pomiędzy wyznaczonymi wio­skami leżącymi w okolicach Pizy. Posługując się mapą topograficzną, mieliśmy się stawić obowiązkowo w trzech punktach kontrolnych dla podpisania raportu i stwierdze­nia naszego przemarszu. Wiedziałem, że wśród moich żoł­nierzy jest geometra i student. Gdy tylko otrzymaliśmy rozkaz wymarszu, poleciłem geometrze i studentowi śle­dzić trasę na mapie i ustalić najkrótszą drogę. Sam sta­nąłem na czele oddziału. Szybkim marszem przekroczyliś­my wszystkie punkty kontrolne i ku zdziwieniu przełożo­nych dotarliśmy do miejsca, z którego wyruszyliśmy. Uzyskaliśmy absolutnie najlepszy czas: następny oddział przybył niemal iw godzinę po nas. O innych nie było w ogóle mowy^ Musieli wysłać samochody ciężarowe, żeby ich szukać; mimo że sierżanci mieli w swych oddziałach geometrów i ludzi wykształconych, sarni starali się wy­znaczyć trasę na mapie i maszerując w złym kierunku, karali tych, którzy ośmielali się robić im jakieś uwagi. Od tego dnia moje sto simki z sierżantami stały się mniej ser­deczne. Kiedy wracając o północy z przepustki, zauważyli, że wciąż uczę się siedząc przy stole, reagowali na mój upór opowieściami o swoich przygodach: — Dziś wieczo­rem dobrze sobie popieprzyłem... taka ruszyłaby nawet trupa. To zupełnie co innego niż uczyć się przy tym stole. Ciągle tu ślęczysz. Dlaczego nie wyjdziesz i nie zabawisz się jak wszyscy? — A któryś z kolegów z mojego pokoju dorzucił, jakby chciał mnie zniechęcić: — Gdybym się tyle uczył, z pewnością miałbym już dyplom.

Nie zwracałem uwagi na ich gadaninę. Życie wojskowe nie dostarczało mi już niczego nowego. Dla wojska istnia­ły jedynie koszary i prostytutki.

Pod koniec jesieni przybył do mojej baterii Rudolf di Campi Bisenzio, który również wstąpił do wojska na ochotnika, ale z innych niż ja przyczyn. Kiedy poznał, czym jest wojsko, on także poczuł si

ę

załamany z podobnych jak ja powodów. Uczęszczał we Florencji do drugiej klasy liceum klasycznego im. Gali­leusza. Jego ojciec, który był sprzedawcą owoców, zban­krutował i -nie mógł już łożyć na jego naukę. Nie chcąc być dla ojca ciężarem i nie mogąc od razu znaleźć pracy, Rudolf wstąpił do wojska.

Spał w mojej sypialni. Było nas czterech. Od razu na­stąpił dziwny proces, coś w rodzaju reakcji chemicznej, wywołanej podobieństwem naszych warunków społecz­nych. My czterej, niczym elementy tej reakcji, utworzy­liśmy dwa związki: z jednej strony ja i Rudolf, z dru­giej dwaj pozostali. My byliśmy kłosami, a oni słomą.

Wreszcie nie byłem już sam Mogłem wypowiadać swoje myśli i miałem z kim rozmawiać. Wiele rzeczy odczuwa­liśmy w taki sam sposób: niechęć do wrogiego ludowi militaryzmu, świadomość, że jedynie na skutek braku orientacji społecznej trafiliśmy do koszar, /niemożność uczęszczania do szkoły, która również dla niego stała się nieosiągalna.

Nie zauważyłem nawet, jak zaraził się moją pasją do nauki, do której zdołałem go przekonać. Krótko mówiąc, odżyły w nim zamiary i projekty już pogrzebane. Bardzo szybko zostaliśmy nieodłącznymi przyjaciółmi. Ja zaś kie­rując się niemal egoistycznym wyrachowaniem, że z jego pomocą pokonam czekające mnie trudności, namówiłem go, żeby uczył się razem ze mną. Poważną przeszkodę sta­nowiło to, że nie byliśmy na tym samym poziomie. On ukończył już drugą licealną, a ja dopiero trzecią klasę średniaka. Jakże będę mógł się z nim uczyć?

Postanowiłem uciec się do podstępu. Poprawiał mi już z własnej woli wypracowania, które przygotowywałem do gimnazjum. A kiedy postanowiliśmy wreszcie uczyć się razem, musiałem skłamać z obawy, żeby nie zrezygnował ze mnie:

-— Ukończyłem dopiero piątą klasę gimnazjalną, pod­czas gdy ty...

— To nie ma znaczenia. Tłumaczysz równie dobrze jak ja. A poza tym, jeszcze raz przerobię program. Ty mas

z

wszystko świeżo w pamięci, a ja muszę sobie wiele rzeczy przypomnieć.

— Dobrze. Zgadzam się.

Przestraszony, że Rudolf odkryje prawdę, zabrałem się z nim do nauki. Wieczorami nasz pokój był pusty. Dwaj sierżanci mieszkający z nami wychodzili na miasto. My zaś zajmowaliśmy się tłumaczeniem greki i łaciny i prze­rabialiśmy literaturę włoską. Zawdzięczam mu bardzo wie­le. Jeśli chodzi o tłumaczenie, był ode mnie lepszy i po­magał mi. On twierdził, że jest na odwrót, ale to nieważ­ne. Nie ulega wątpliwości, że mój entuzjazm zbliżył go do książek, ale to on trzymał w rękach pług. Ja ogranicza­łem się do popędzania wołów. W każdym ramę wkrótce i on zamienił się w sierżanta-ucznia.

Pewnego dnia napisałem do ojcą. Poinformowałem go o zamiarze odejścia z wojska i kontynuowania nauki, aż do uzyskania dyplomu wyższych studiów. List zaczynał., się tak:

Piza, 15 marca 1962 roku

Kochany Ojcze!

Piszę do Ciebie po raz pierwszy, ponieważ do mnie pi­sze zawsze mama. Istnieje powód, dla którego muszę teraz do Ciebie napisać. Jak wiesz, w ubiegłym roku ukończy­łem trzecią klasę szkoły średniej i zrozumiałem, czym jest nauka. Odkryłem, że nawet ci, których ty nazywasz ja­gniętami, mogą, a oo więcej, powinna się uczyć. Obecnie przygotowuję się do egzaminów z piątej gimnazjalnej, do których mam zamiar przystąpić na Sardynii w czerw­cu tego roku. Ale muszę Cię przede wszystkim powiado­mić o innym, dużo ważniejszym odkryciu. Tu czuję się trupem społecznym i batem, występującym przeciwko To- ibie i własnym braciom, przeciwko pasterzom i biednym. Ty sam, gdy byłem dzieckiem, opowiadałeś mi zawsze w Baddevrustanie o jagniętach i lwach. A więc dobrze, teraz wiem dokładnie, kim jestem. O lwach opowiadałeś mi jako o istotach szczęśliwych: tutaj rzeczywiście są ni­mi wszyscy, poczynając- od najmniejszych zwierząt dra­

pieżnych, od sierżantów. Jednakże, zgodnie z Twoją mo­ralnością, powinienem być przynajmniej lisem wśród stad owiec i 'kurników. Ja naitomiast czuję się istotą trawożer- ną, zmuszoną do spożywania mięsa.

Ojciec bardzo się zdziwił tym, co napisałem, i nie mógł się powstrzymać od rzucania na mnie gromów drogą li­stowną. Odpisał mi tylku* dlatego, żeby md wytłumaczyć, że miałem szczęście zostać lisem oraz żeby mi powiedzieć,

00 myśli o mojej decyzji: „Jeśli się zwolnisz, staniesz się dziką zwierzyną."

Wydawało mi się, że ostatni miesiąc w wojsku nigdy się nie skończy. 'Nie mogłem już dłużej znosić rozkazów. Uważałem je za absurdalne. Wciąż jednakowe zbiórki, z tymi samymi przepisowymi zwrotami, przypominały bezsensowne obrzędy.

Wreszcie nadszedł ostatni dzień służby wojskowej. Pod­pisałem nerwowo zwolnienie. Zaraz poczułem się spokoj­ny i znowu stałem się sobą. Gdy złożyłem podpis, wydało -mi się, że się ponownie narodziłem. Wszedłem do mojego pokoiku. Zdarłem z siebie mundur, włożyłem cywilne ubranie i opuściłem koszary lżejszy od ptaka.

Postawiłem ponownie nogę w Siligo 8 maja 1962 roku.

Wieczorem ojciec wrócił po pracy do domu. Nie witając się ze mną, wybuchnął zaraz burzą reprymend. •" #£Z pana stałeś się sługą. Byłeś myśliwym. Teraz jes­teś dziką zwierzyną, najnędzniejszą i najbardziej wysta­wioną na niebezpieczeństwo: najbardziej poszukiwaną

1 bezbronną. Co masz zamiar robić?

— Przygotowywać się do egzaminu z piątej gimnazjal­nej. Zdaję go w czerwcu.

— Gimnazjum! Nie zwiedziesz mnie tym słowem. Uwa­żaj. Możesz źle skończyć. Zrobiłeś krok dłuższy niż własna noga. Wcześniej czy później upadniesz i z pewnością ja cię nie podniosę. Napisałem d o tym. Tu panuje głód. Wieś porzucają wszyscy. Zadręczam się dniami i nocami, żeby jakoś dać sobie radę. Nie chcę przejadać majątku rodziny, co więcej, jeśli mi się uda, chciałbym go powię

-

kszyść i zachować w nienaruszonym stanie dla twego ro­dzeństwa. Nie jesteś tu mile widziany. Twój pobyt w do­mu stanowi problem dotyczący całej rodziny. A ja nie chcę wysłuchiwać narzekań.

— Płacą mi jeszcze za jeden miesiąc. Wkrótce egzamin. Muszę myśleć tylko o tym, żeby się dobrze przygotować.

Ludzie z Siligo uważali moje postępowanie za skanda­liczne.

•— Syn Abrahama! Powrócił! Żeby się uczyć! Ale co sobie nabił do głowy? Znał tylko zadek owcy, jak my, a teraz, 'kiedy zobaczył kontynent, chce postępować jak synowie don Pedru i kuma Larentu. Co on sobie myśli? Szczę mu w pysk.

— Ależ to szaleństwo. Gdyby mi o tym opowiadano, nigdy bym nie uwierzył: zwolnić się z wojska, żeby się uczyć.

—Teraz będzie się uczył głodu, który go czeka.

— I pomyśleć, że o tym chłopcu miałem dobre wyobra­żenie. Został sierżantem, chociaż Abraham odstawił go do Baddevrustany w gnój owiec.

— Eh, wiesz, jak jest. Jak komu dobrze, świerzbi go tyłek i chce zmienić miejsce;

. Dzięki osiągniętej pozycji mógł się dostać do naj­bardziej szanowanej i najbogatszej rodziny w Siligo. Mógł pukać do każdych drzwi: ubiegać się o każdą dziewczynę. Ale teraz...

— A dlaczego mój syn nie próbuje się zwolnić? Rozwa­liłbym mu łeb, oj, rozwalił.

— Ten nabił sobie głowę. Zobaczymy, czego dokona. Jeśli chodzi o minie, powiadam, że skończy tak, jak wielu innych, wyrzuconych z policji: zostanie alkoholikiem i przy kieliszku będzie w knajpach nędznie trwonił swo­je dni.

— Pewnie, ci, którzy popróbowali żyda miejskiego, nie przystosują się już do naszego. On chce się uczyć. To pre­tekst, żeby wieść próżniacze życie i korzystać z tego, że inni będą go utrzymywać.

Nie byłem już sierżantem. Siligo stało się dla mnie mo

-

rzem w czas burzy i ciskało md ciągle w twarz bałwany swojej moralności. I żeby nde odczuwać skutków tej bu­rzy i nie ulegać im, wcześnie rano szedłem do sąsiednich wsi (do kuma Burrane, do Littu lub do Pali Monteddy) i zaszywałem się w krzaki z książkami.

Tej wiosny przebywałem niepocieszony wśród szczerych pól. Znów stały się dla mnie jedyną rzeczywistością, jak niegdyś w Badde vrustanie, i wydawało- się, że mnie rozu­mieją 1 otaczają przyjazną ciszą. Leżąc z otwartymi książ­kami w krzakach, chowałem się przed ludźmi, żeby mnie nde widzieli i nie przeszkadzali mi. Uczyłem się, przepeł­niony gniewem, medytując jak lis. Cierpiałem w samot­ności i starałem się odpowiedzieć na zarzuty tatusia i sta­rych pasterzy.

„Kiedy stałem po stronie przeciwnej im, szanowali mnie i podziwiali. Teraz, gdy jestem z nimi, gardzą mną i ucie­kają jak od gnojówki. Jestem dla nich uosobieniem skan­dalu: włóczęgą. Udowodnię dm, że nie mają racji. Jeśli powiedzie mi się w czerwcu, będę miał w garści ooś kon­kretnego: z pewnością spowoduje to, że wyrzekną się tylu mylnych sądów na mój temat. Wszyscy są przeciwko mnie, jakbym wymordował przynajmniej pół wsi. Dysku­sje na mój temat wypełniały uMce Siligo i otaczające go pola. Ale nie odejdę stąd, dopóki nie wykorzystam swojej szansy. Nie boję się oszalałych z wściekłości pasterzy."

Dni moje upływały w niepokoju, gdyż za wszelką cenę chciałem uzyskać promocję. Zawsze sam. Starzy wystę­powali przeciwko mnie, a młodzi, których znałem, uciekli stąd. Ci, którzy się uczyli, a było ich niewielu, byli mi obcy i nie mógłbym zaprzyjaźnić się z nimi. Uważali mnie za pastucha. Ja zaś nie mogłem się do nich zbliżyć. Przeszkadzała mi w tym swoista nienawiść klasowa.

Jednak reakcje starych pasterzy, których znałem od małego i wiedziałem, że robią mi wyrzuty tylko dlatego, żeby sprowadzić mnie na „słuszną drogę", nie bolały mnie tak bardzo i nie doprowadzały do wściekłości, jak złe ję­zyki najbogatszych ludzi w Siligo, mających możność wy­syłania własnych dzieci do szkoły.

— Teraz nawet pasterz chce chodzić do liceum. Hal Hal Ha! Chyba oszalał. Śmierdzi jeszcze owcami. Do czego to doszło?

Mówiąc szczerze, miałem nadzieję, że po uzyskaniu pro­mocji, środowisko okaże się wobec mnie wyrozumiałe i że w końcu ojciec usprawiedliwi moje nieposłuszeństwo.

Stało się natomiast inaczej. Starzy ludzie znów prawili mi morały i nie darzyli mnie zaufaniem. Dziwnym bie­giem rzeczy moja promocja sprawiła, że ich ataki nabrały tylko ostrości i ujawniły przedziwną zawiść, której wów­czas nie rozumiałem.

— Jest synem pasterza i powinien iść razem z nami, a nie naśladować bogatych. Do jasnej cholery! Powinien pracować w pocie czoła, każdego dnia tak jak my. Kimże on jest?

— A poza tym, w jego wieku? Ma już 24 lata. Uczą się tylko dzieci.

Ojciec uważał, że powinienem sobie pójść. Początkowo nie rzucał się na mnie z pięściami, żeby mnie przepędzić. Było jednak jasne, że czeka, żebym odszedł z własnej woli albo żeby nadarzyła się okazja do kłótni. Czekał na pre­tekst, żeby wyrzucić mnie z domu.

Od 8 maja minęły już cztery miesiące. Powtórzyłem materiał szkolny, ale wciąż pozostawałem w domu. Sytua­cja stawała się napięta. Do chwili uzyskania przeze mnie promocji ograniczał się tylko do prawienia mi morałów. Być może, sądził, że na skutek niepomyślnego wyniku egsaminu, co przepowiadali mi wszyscy, zmienię zdanie. Moją promocję przyjął za złą wiadomość, jakby wydaęąy- ło się coś, co sprawiło mu przykrość i nad czym nie był już w stanie zapanować. Zrozumiał po raz pierwszy, że mylił się w życiu i nie mógł mi po prostu powiedzieć: — Nie dla ciebie nauka. Nie zdałeś. Poszukaj sobie pracy. Żyj na własny rachunek. — Nie przerywał swych śpie­wek przez całe lato, żeby sprowadzić mnie na „słuszną drogę", co doprowadzało mnie do rozpaczy. Pozwoliłem mu, żeby wyśpiewywał swoje trele dzień po dniu, niczym konik polny. Gdy dowiedział się o mojej promocji, ni

e

potrafił nad sobą zapanować. Nastąpiło pierwsze słowne starcie: wstęp do bójki.

— Co masz zamiar teraz robić?

— Przerobić pierwszą i drugą klasę liceum klasycznego do czerwca przyszłego roku.

— Jesteś na złej drodze. Mówię to dla twego dobra. Poszukaj sobie pracy. Mam tego_dosyć. Nie możesz dłużej siedzieć w domu. Twoje rodzeństwo będzie się skarżyć, a ja muszę bronić jego interesów.

Nasze stosunki stawały się coraz bardziej napięte i w domu nie mogłem się już uczyć. Jedynym rozwiązaniem było odejść, ale nie wiedziałem dokąd. Chwilowe wyjście z sytuacji znalazłem w Siligo. Jeden z moich przyjaciół użyczył mi klucza do walącej się chaty, gdzie urządziłem sobie tajne miejsce do nauki. Tam miałem swoje schro­nienie i do domu chodziłem rzadko. Tylko wtedy, gdy oj­ciec był w polu. Starałem się z nim nie spotykać. Nie mogłem sobie pozwolić, by mi zakłócał spokój. Promocja dodała mi bodźców i nie mogłem zrezygnować ze swoich planów. Jego słowa były niczym bicie dzwonów. Nie mó­wiły mi nic nowego. W ciszy, w której czuć było jedynie stęchliznę zalatującą ze strychu, co jakiś czas dokonywa­łem oceny sytuacji.

„Mówi mi, żebym sobie poszedł. Ale dokąd? Jedyny sposób, żeby osiągnąć wytyczony cel, to pozostać tutaj. Co on na tym traci? Talerz zupy. Nie potrafiłbym wziąć od niego niczego więcej. On jednak myśli inaczej: boi się, że go okradnę. Widziałem, że wzmocnił zamki w spichrzu i w piwnicy. Nie zostawia niczego na wierzchu. Zamknął nawet szopę. Kiedy jest w domu, obmyśla nowe środki bezpieczeństwa: «To przeciw złodziejom* — mówi do ma­my, ale wiadomo, oo ma na myśli, jakie go gnębią obawy. Kluczami przyczepionymi do skórzanego pasa dzwoni te­raz na prawo i lewo jak strażnik ogromnych skarbów 1 bez tego odgłosu nie czuje się spokojny.

Uczulił nawet mamę: obawia się, że ją omotam dla swoich celów. Ze mu ukradnie worek pszenicy albo coś innego, żeby móc łożyć na moją naukę. Gdy pracuje w po

­

lu, okrutne i przeszywające bólem myśli niechybnie go osaczają i doprowadzają do szału, jakby myślenie o mnie ciągle drążyło jego mózg. Wyobraża sobie z pewnością, ze z pomocą mamy wyłamują w spichrzu jego potężne zam­ki, że pochylam się nad workiem pszenicy lub gąsiorem oliwy ozy wina. Szczerze mówiąc, nie wiem, oo robić. Obaj jesteśmy w stanie wojny: każdy broni szaleńczo swe­go istnienia."

Gdy pewnego dnia więcej niż zwykle nękały go obawy, że mu kradnę pszenicę, zapukał do mojej walącej się cha­ty. Siedziałem samotnie, pochylony nad książkami. Twarz jego zdradzała wyraźne zaniepokojenie. Zrozumiałem, że chce mi powiedzieć ooś ważnego.

Taki miał charakter, że nie potrafił niczego udawać ani też ukrywać niepokoju, jaki natychmiast odczytałem w je­go posępnych oczach. Gdy przekroczył próg chaty, natych­miast,, bez żadnego wstępu, tak jak to było w jego uspo­sobieniu, wybuchnął gniewem. Wyrzucił to, co w sobie nosił.

— Przyszedłem ci powiedzieć, że boję się, że ooś przede mną ukrywasz. Idziesz złą drogą, od której starałem się wielokrotnie ciebie odwieść. To urojenie. Kim jesteś, aby ubiegać się o dyplom? Twoje rodzeństwo już się usamo­dzielniło i przysyła nawet ooś niecoś do domu. Natomiast ty nie pracujesz, a przecież musisz wydawać pieniądze na książki i na swoje potrzeby. Przebywasz cały dzień na wsi i wiem, że jest tu wiele rzeczy, które mogą cię kusić i wykoleić. Złe towarzystwo może cię zrujnować w krót­kim czasie, oo więcej, jeśli będziesz nadal tak postępował, zniszczysz również nas, rodzeństwo i rodzinę. Wszyscy mają coś do powiedzenia na temat twojego zwolnienia z wojska. Ludzie się z tego śmieją. Stałej się pośmiewi­skiem wsi. Musisz poszukać sobie jakiejś pracy, póki nie jest za późno i zanim nie pójdziesz sobie z Siligo, jak robią wszyscy młodzi ludzie. Możesz pracować jako wy

­

robnik lub robić coś innego. Nie możesz jednak lak żyć, nic nie robiąc, nie produkując.

.— Zostaw w spokoju honor rodziny, nie ucierpiał z po­wodu mojego zwolnienia z wojska. Moje rodzeństwo sta­ra sią postępować jak najlepiej, im też daj spokój. Po­wiedz raczej, oo. cię gnębi. Dlaczego to ukrywasz i niemal się tego wstydzisz? Boisz się. powiedzieć mi, że jestem złodziejem w twoim domu?

— Tak, kto nie pracuje, jest złodziejem.

— Zgoda. Bardzo słusznie.

— Boję się, że i matkę chcesz sprowadzić na manowce. Kto nie pracuje, jest zdolny do wszystkiego: takiego trze­ba usunąć.

— Ale ja pracuję, nawet za dużo. Uczę się osiem lub dziewięć godzin dziennie, żeby nadrobić stracony czas. Staram się zdobyć to, co w swoim czasie powinienem był uzyskać od ciebie. Nie pomyślałeś o tym nigdy?

— Zrobiłem z ciebie człowieka. Wychowałem cię, żywi­łem do dwudziestu jeden lat i nie mam żadnych skrupu­łów w tym względzie. Wypełniłem swój obowiązek.

— Tyś mnie niszczył do dwudziestu jeden lat. Przez ten cały czas wykorzystywałeś mnie i używałeś jak narzędzia. Tak samo postępowałeś z moim rodzeństwem. Oczywiście, podobnie robili wszyscy pasterze. Ale jeśli się dobrze przyjrzysz, zobaczysz, że wychowałeś rodzinę najwięk­szych ignorantów w Siligo. Nikt z nas nie mógł regularnie uczęszczać do szkoły podstawowej, a przecież mogłeś po­stąpić inaczej. Wygnałeś nas do Baddevrustany.

— Nie miałem możliwości wysyłać was do szkoły: ani ciebie, ani twego rodzeństwa. Pracowałem jak potępieniec, żeby was wychować i wyżywić.

— Nikt nie zaprzecza temu, że pracowałeś, i to nawet za dużo, ale nie dlatego, żeby nas utrzymać, jak t» teraz mówisz.

— A więc po oo?

— Po oo? Jest prawdą, że praoowałeś, ale ogarnięty żądzą wzbogacenia się, nas również zmuszałeś do pracy

.

Nde możesz temu zaprzeczyć. Pożyczałeś i pożyczasz na wysoki procent pieniądze wszystkim kuzynom.

— Robiłem to d robię dla dobra rodziny.

— Niemal wszystkie dziewczyny to analfabetki. Pracą w polu doprowadziłeś je do rozpaczy a praktycznie zmu­siłeś je, żeby od piętnastu lat szły na służbę, najpierw do Sassari, później do Rzymu, a teraz do Genui. Swojej ro­dzinie nie dałeś nac-zego więcej niż najbiedniejszy wyrob­nik ze wsi. Przeciwnie, zrobiłeś coś gorszego. Zabierałeś im znaczną część miesięcznych zarobków i wpłacałeś je do banku. Co więcej, często pożyczałeś pieniądze, co ro­bisz w dalszym ciągu.

— Biorę ich zarobki, żeby je wpłaoać do banku na ich konto.

— Na twoje konto.

I— To nieprawda. A ponieważ o tym mowa, powiem ci, że oni jednak coś mają, a ty nie masz nic.

— 'Nic o tym nie wiesz. Oczywiście tobie nie przysyła­łem nigdy ani lira. Wiedziałem, że nie potrzebujesz. Masz wobec nas wielki dług i nigdy nie będziesz go mógł spła­cić: jesteśmy wszyscy ignorantami. Mówię ci, żebyś mnie zostawił w spokoju, nie rób mi w głowie zamętu, gdy znalazłem własną drogę. Niepotrzebnie starasz się mnie z niej sprowadzić. Moja droga jest słuszna. Udowodnię ci to. -Nie trać czasu na otwieranie starych ran.

— Źle skończysz. Nie pomogę oi. Nie będę stronniczy. Nie posyłam na naukę innych, tym bardziej nie będę te­raz kształcił ciebie. Wyszedłeś z domu i nie mogę dać ci więcej niż pozostałym.

— Zawsze zasłaniałeś się pretekstem stronniczości. Po­służyłeś się nim nawet wtedy, gdy zabrałeś mnie ze szko­ły podstawowej. To zbyt łatwe: „Jeśli poślę go do szkoły, później będę musiał zrobić to samo z pozostałymi." Nie przypominasz sobie tych słów? Teraz nie wymagam od ciebie, żebyś był stronniczy. Oznaczałoby to, że żądam, żebyś wychował na nowo rodzinę i dał jej to, co mogłeś jej zapewnić we właściwym czasie. Nie chcę tego od cie-

bie. Pragną jedynie, żebyś pozwolił mi spokojnie praco­wać.

— Mówisz o pracy. Gdzie jej produkt? Co wytwarzasz? Kradniesz chleb, który jesz. Tutaj jesteś złodziejem. Jeśli nie pójdziesz sobie dziś albo jutro...

— Wreszcie powiedziałeś,, że jestem złodziejem. Całe szczęście, że potrafię się opanować. Inaczej...

— Inaczej co?

— Dajmy już spokój. Nie potrzebuję twoich pieniędzy. Przez cztery lata służby wojskowej zaoszczędziłem pół miliona i potrafię tak się nimi rządzić, żeby starczyły mi do ukończenia liceum. Możesz być pewny, że cię nie okradnę. Co więcej, jeśli zechcesz, mogę ci za wszystko zapłacić!

— Nie potrzebuję twoich pieniędzy.

— Wiedziałem o tym. Powinieneś jednak zrozumieć, że muszę pozostać w Siligo, żeby skończyć naukę.

— Chcę, żebyś sobie stąd poszedł jak najprędzej.

— Nie możesz mi zabronić pozostać w Siligo: jeśli chcesz, nie będę przychodził do domu, który jak mówisz, jest twój, chociaż go powiększyłeś i przebudowałeś naszą pracą. A poza tym, czy potrafisz mi powiedzieć, dlaczego się boisz, że cię okradnę, skoro pozamykałeś na sztaby wszystko, jakby w domu naprawdę byli złodzieje. Wytłu­macz mi to! Jak mogę ci ukraść pszenicę, oliwę, owies, slcoro ciągle tylko wzmacniasz i sprawdzasz swoje zamki i wsłuchujesz się w dzwonienie kluczy, które nosisz przy sobie. Z pewnością każdy z nich rozpoznajesz po dźwięku. Czego się boisz?

— Powtarzam ci po raz ostatni. Dom nie jest twój, na­leży także do twego rodzeństwa. Jeśli nde zmienisz zda­nia, pobijemy się naprawdę i każę cię przegnać karabi­nierom.

Odwoławszy się do prawa, zdezorientowany całą dysku­sją i moją reakcją, odwrócił się do mnie plecami i wy­szedł zaciskając pięści. Trzasnął w gniewie drzwiami, po­dobny do dzikiego zwierza, który szczerzy kły i groźni

e

ryczy rzucając wyzwanie. Walkę odkładał na dogodniej­szą chwilę.

To starcie wiele wyjaśniło. Pomogło nam zająć ostatecz­ną postawę i określić nieprzejednane standWisko każdego z nas. Oczekując na walkę, często dokonywałem rachunku sumienia.

„Cała wieś, na czele z moim ojcem, uważa mnie za wa­riata. Dla nich szaleństwem jest to, że się uczę. Ja nato­miast czuję się moralnie w porządku: dokonuję gigantycz­nych kroków. Jestem w ciągłym ruchu, podazas gdy oni nawet nie spostrzegają, że stoją w miejscu jak skały i góry. Słońce wschodzi każdego dnia i choć mijają lata, spotyka ich zawsze w tym samym miejscu. Właśnie dlate­go mówią w taki sposób. Czy to moja wina, że dusi go zmora i że posądza mnie o kradzież? Tym gorzej dla nie­go, skoro tak myśli! Nie ma żadnego prawa sprowadzić mnie ze słusznej drogi, którą kroczę. Dlaczego miałbym opuścić Siligo? Żeby uwolnić go od choroby? Nie. Tego -nie mogę dla niego uczynić. Tu właśnie pozostanę, tak, pozostanę. Tutaj muszę odzyskać to wszystko, czego on nie mógł mi dać. Siligo nie należy do niego i jego żąda­nie, żebym sobie poszedł, jest absurdalne. Zostanę, nawet jeśli będę musiał zamieszkać u babki lub u wuja Gellona, który mi to proponował."

Ci despotyczni ojoowie poznali tylko dwie rzeczy w swo­im życiu: najpierw sami słuchali, a potem rozkazywali. I chcą, żeby nic się nie zmieniło. Inaczej czują się tak, jakby zamiast powietrza oddychali ogniem. Stado jest ich ciałem, rozkazywanie płucami, posłuszeństwo powietrzem. A jemu brakuje teraz tchu, ponieważ nie szanuję jego woli. Wkrótce wszystko się samo rozstrzygnie. Czuje, że umiera, a chce żyć.

Nie można było jednak rozwiązać problemu za pomocą słów, chociaż usiłował przemówić do mnie swym językiem i przekonać mnie do podjęcia konkretnej pracy z daleka od Siligo, oo uwolniłoby go na zawsze od obsesji, że go okradnę. Ale jego słowa miały jakby podcięte skrzydła.

Moja nieoczekiwana promocja była dla niego ciężkim cio­sem, który go oszołomił i doprowadził do desperacji.

Trzeba było użyć jego własnej broni. Przemawiać jego własnym językiem: siłą i biciem, którymi zawsze mnie ujarzmiał, i wiedział, że służą do poskramiania buntowni­ków. Zbyt dobrze znałem jego broń i przygotowywałem się, żeby mu stawić czoło. Stałem się nieprzenikniony. Węszyłem i milczałem, starając się jak najdalej odsunąć nieuniknioną już teraz walkę. On jednak zastawił sadła chcąc doprowadzić do bójki, do fizycznego starcia, spo­dziewając się, że tak jak bywało w Baddevrustanae, pe­łen szacunku lęk zadziała na jego korzyść. W brutalnym starciu byłoby mu zapewne znacznie łatwiej wyrzucić z siebie wszystko i uregulować rachunki na swój sposób.

Pewnego wrześniowego popołudnia przyszedł mnie pro­sić, co zdarzało się już wielokrotnie, żebym mu pomógł zrzucić strop z domu, który przebudowywał. Zgodnie ze swoim zwyczajem zachowywał się stanowczo.

— Chodź nam pomóc. Twój brat Jakub jest jeszcze mały.

— Przykro mi, ale nabierasz złych nawyków. Muszę za­jąć się swoimi sprawami i zechciej o tym pamiętać. Chcesz obarczyć mnie pracą, ale ja nie mogę się na to zgodzić. Pomagałem ci dosyć przez całe lato: kosiłem z tobą, razem wiązaliśmy siano i Tobiłem wiele innych rzeczy. Teraz •nadszedł czas, żeby położyć kres twoim żądaniom. Muszę zrealizować plan, jaki sobie nakreśliłem. W czerwcu, pod­czas egzaminu, nie będziesz mógł mi pomóc, a jeśli pój­dzie mi źle, pierwszy będziesz się z tego śmiał. Wiesz, że ci chętnie pomagam, ale dziś wieczór naprawdę nie mogę.

Chwilowo na tym się skończyło. Odmówiłem mu po raz pierwszy pomocy, o którą mnie prosił. Zaskoczony tym, przełknął gorycz. Odwrócił się do mnie plecami i wziął się do roboty z Jakubem i mamą. Było oczywiste, że moja odmowa zalegała mu w żołądku i nie mógł jej strawić.

Wieczorem, kiedy oderwał się od pracy, wtargnął, jak zwykle, do domu niczym wygłodzony lew, wciąż z tą swo­ją władczą, niemal wyzywającą postawą, jakby dla przy-

Pewnego razu zastał mnie przypadkiem w kuchni, gdzie słuchałem radia. Zgodnie z przyzwyczajeniem zaraz zabrał się do mycia rąk, niedbale i pośpiesznie, chciał wyłado­wać wywołaną czymś złość. Oczywiście z jego wzburzone­go zachowania, z dłuższego niż normalnie mycia rąk, wy­wnioskowałem, że jest niezadowolony. Czekał niecierpli­wie, kiedy zgaszę radio. I jakby hamując w sobie coś, co miało wybuchnąć, zżymał się i przedłużał mycie, polewa­jąc ramiona wodą. Łudził się nadzieją, że sobie pójdę. Ja zaś, przeciwnie, obserwowałem jego zachowanie. I od­nosiłem wrażenie, że w kuchni jak gdyby unoszą się sło­wa jego urażanej dumy. Nie zgasiłem radia i nie wysze­dłem, jak już wielokrotnie to robiłem. Oznaczałoby to, że uważam się za pokonanego. Dom wyglądał tak, jak go zastał. Po jednej stronie ja, a po drugiej grające radio.

Słuchając go i zastanawiając się nad jego zachowaniem, starałem się uchwycić słowa, które wymawiał, porusza­jąc najpierw rękami w wodzie, a później wycierając je

pomnienia innym o swoim autorytecie i potędze władzy. Gdy pojawiał się w domu, bardzo mu przeszkadzało, po­dobnie jak wszystkim patriarchom, że inni zajmują się swoimi sprawami. Co najwyżej można było robić to, co on polecił i w czym brał udział jako główny bohater. W przeciwnym razie, z chwilą gdy wchodził, trzeba było milczeć albo odejść, jak to jest w zwyczaju .niektórych drapieżnych ptaków, gdy niespodziewane i hałaśliwe po­jawienie się dzikszego i silniejszego drapieżnika każe im porzucić padlinę. Jego wejście do domu zawsze zakłócało spokój rodzinny, jak ryk osła Pacifica mroził radosny na­strój w Baddevrustanie i kładł kres naszym zabawom. Kopiąc nas, policzkując i gniewnie wrzeszcząc, wdrożył nas do tego, żebyśmy byli grzeczni, wsłuchiwali się w je­go władcze słowa albo w ciszę świadczącą o jego potędze. Postępował tak zawsze w Baddewustame i po moim po­wrocie zauważyłem, że tak samo zachowuje się w Siligo. Teraz jednak napawał mnie odrazą. Dom przypominał mi koszary i dłużej nie mogłem się pogodzić z tymi meto­dami

.

gwałtownie ręcznikiem, jakby chciał go porwać. „Ten się panoszy. Wdziera się na cudze pole. Zapomindał, gdzie są granice jego terenu. Nadszedł czas, żeby skończyć z bez­czelnym natrętem. Trzeba mu dać lekcję dla dobra jego samego i jego rodzeństwa, zanim doprowadzi ich do rui­ny. Proszę go o pomoc i spotykam się zawsze z pretek­stem nauki. Przedtem mnie szanował. Teraz natomiast popatrzcie na niego. Gdy wchodzę, to tak jakby wszedł osioł. Zanim nabierze przekonania, że jest panem, trzeba mu przypomnieć, że tylko ja tu rządzę. Jeśli nie, wcześ­niej czy później podporządkuje mnie sobie."

Jednakże w jego wybuchach gniewu było teraz coś, oo gmatwało jego wywody i pozbawiało je siły. Wtedy wgłę- " bi ducha wolał, być może, żebym zgasił radio, z którego płynęła muzyka tak słodka, jak gorzka i żrąca była żółć, która zalewała całą jego istotę, przypominającą zepsuty ser, wyżarty przez robaki. Usiadł przy stole napięty do ostatnich granic i wrzasnął na matkę, jak na służącą, że­by podała mu jedzenie. Chwycił krzesło i opadł na nie. W mgnieniu oka talerz został napełniony. Mama wyszła, a on się pochylił. Wydawało się, że przeszedł mu cały po­czątkowy głód. Kiedy ktoś zachowywał się przy nim swo­bodnie, lekceważąc jego obecność, ooś przeszkadzało mu pożerać zdobyte pożywienie. Poza tym wydawało się, że ta muzyka ściska mu gardło. Ona też wydobywała się z radia wbrew jego woli. Nagle się odwrócił. Rzucił spoj­rzenie na radio, które słodko grało, ale ja w dalszym ciągu, pozostawałem obojętny. Patrzył na talerz i nie mógł jeść. Siedząc przy stole huknął niczym wybuchająca mina: <

— Zgaś radio, szybko! — rzekł, podnosząc do ust pier­wszą łyżkę, jakby chciał nadać większej powagi swemu rozkazowi i zapewnić jego wykonanie, nie podlegające żadnej wątpliwości. — Jestem zmęczony, nie jestem pró­żniakiem jak ty. Zgaś je, zgaś!

— Takich rozkazów już nie wykonuję. Wstań i sam zgaś radio, jeśli nie chcesz go słuchać. Ja lubię mu­zykę

.

Słysząc moją odpowiedź, która zabrzmiała tak same wyzywająco jak jego rozkaz, zesztywniał i zastygł w bez­ruchu, tworząc jedną całość ze stołem, talerzem i łyżką, właśnie opróżnianą. Siedział przez chwilę przygwożdżo­ny do krzesła, jakby moje słowa były ciężarem, który niespodziewanie zwalił się na niego. Tego ciężaru nie mógł udźwignąć.

Oparł łokcie po obu stronach talerza. Położył rękę na stole i nagle podniósł się. Krzesło upadło, a on skoczył, żeby mnie zaatakować. Wreszcie nadarzyła się okazja. Ruszył do przodu jak oszalały i opętany furią, zmieniony na twarzy i okrutny. Żyły wystąpiły mu na szyi, twarz posiniała. Chwycił instynktownie pierwszy lepszy kij, jaki wpadł mu w rękę, i ruszył na mnie. Zazwyczaj używał ich do podpierania krzewów owocowych.

— Wynoś się z tego domu. Precz! Za drzwi i niech two­ja noga tu więcej nie stanie, bo cię oszpecę na całe życie. Znikaj, żeby moje oczy więcej cię nie widziały.

Żyły nabrzmiałe na jego rękach i jego naprężona ze wściekłości szyja podniecały moją odwagę. Postanowiłem mu się przeciwstawić. Nadszedł czas, aby poskromić tę przemoc w znanym mu języku. Jak błyskawica prze­mknęła mi przez głowę myśl o gwałcie, jaki mi zadawał w przeszłości. Przestałem być taki, jak niegdyś. Wobec tej zatwardziałości, która chciała mnie zmiażdżyć, coś się we mnie ocknęło. Radio wciąż grało. On był tuż przy mnie i wymachiwał kijem. Ja jednak czułem się olbrzy­mem, jakby cała przemoc, jaką musiałem znosić, przero­dziła .się we mnie w siłę i pasję. Nie uciekłem, jak to czyniłem dawniej i czego z pewnością po mnie oczeki­wał.

— Jeśli jesteś mężczyzną i masz odwagę, zbliż się. Chodź! Śmiało! Tu nie Baddevrustana, gdzie obdarowy­wałeś mnie dobrocią, gdy byłeś zadowolony, a kiedy spra­wy źle ci się układały, wyładowywałeś swoją wściekłość i biłeś mnie do krwi, jeśli nawet nie zawiniłem. Chodź! Boisz się? Śmiało. Pokaż, żeś mężczyzna, jeśli jeszcze nim jesteś

.

Moja reakcja zaskoczyła go. Nie znał mnie już od czterech lat. Po raz pierwszy potwór żądny władzy, który go podjudzał, by rzucał się na innych, przyczaił się w nim jak gad szykujący się do ataku.

— Brak ci odwagi? Chodź, chodź, nauczę cię, jak na­leży obchodzić się z ludźmi. Jeśli mnie dotkniesz, zoba­czysz, że dziś wieczór przytrę ci rogi jak bykowi. No, śmiało!

Nie mógł się już wycofać. Nie pozwalał mu na to po­twór, którego w sobie nosił. Z każdą chwilą doprowadzał go do utraty rozsądku i pchał przeciwko mnie. Chciał ro­zegrać dwie jedyne karty, jakie mu pozostały: zwycię­żyć, co mu się zawsze dotąd udawało, albo pozwolić się uderzyć. W ten sposób uzyskałby słuszny i uznany przez wszystkich powód, żeby móc mnie wypędzić z domu.

— Nie boję się ciebie — wrzasnął głosem okrutnego potwora, który nim zawładnął. — Raczej umrę, niż ugnę się przed tobą. Nie lękam się natręta we własnym do­mu.

— Ja również nie boję się ciebie w domu, w którym się urodziłem.

Wtedy rozpędził się i chciał mi wymierzyć cios w gło­wę. Rzuciłem się na niego z pochyloną głową, żeby nie dosięgnął mnie kijem i rozbroiłem go.

— Wstrętna bestio! — warknął rozbrojony, wciąż z uczuciem nienawiści.

— Nie masz po co krzyczeć. Jesteśmy tu sami, jak nie­gdyś w Baddevrustanie — powiedziałem mu ze wściek­łością, trzymając go za koszulę i patrząc prosto w oczy.

Popchnąłem go do tyłu z nadzieją, że da spokój. Ale potwór go dręczył i zmusił do ponownego ataku. Bez kija, szalał z jeszcze większą wściekłością. Ruszył gwał­townie do przodu i wymachiwał bezładnie i gwałtownie pięściami i dłońmi, przekonany, że wygra walkę. Wciąż przed nim stałem i panowałem nad sytuacją. Nie chcia­łem go uderzyć. Unikałem jego ciosów, cofając się i wie­lokrotnie okrążając izbę. Dosięgnął mnie tylko raz, ude­rzając w twarz w momencie, kiedy starałem się z cał

ą

silą i wściekłością, jaką czułem w sobie, schwycić go za piersi i za kołnierzyk koszuli. Znowu nim potrząsnąłem, raptownie i ostro. Wywinął kozła i upadł na łóżko. Wstrząśnięty, podniósł się i wyglądał jak ośmieszony gla­diator z nagą piersią. Z jego koszuli pozostał jedynie za­pięty na szyi kołnierzyk. Jego wściekłość nie malała. Po­nownie skoczył na mnie zachęcając do walki.

— Dlaczego uciekasz? Dlaczego się cofasz? Chodź, dla­czego nie walczysz?

— Chcesz, żebym cię uderzył? ^Vidzisz tę dłoń? Mógł­bym ci połamać szczęki. Ale nic mnie nie obchodzisz. Dla­czego miałbym cię uderzyć? Nie widzę potrzeby. To by­łoby dla ciebie zbyt wygodne. Chciałbyś wszystkim po­wiedzieć: „Mój syn mnie uderzył." Wówczas mógłbyś wy­pędzić mnie z domu. Nie! Tego nie osiągniesz. Nie dam się złapać w pułapkę.

Zgiełk , i wściekłe krzyki dotarły w końcu do mamy i sióstr, które w tym czasie przyjechały na wakacje. Zbie­gły na dół, gdzie rozgrywał się dramat patriarchy. Gdzie dwie kultury, obydwie zatwardziałe, sczepiły się w bój­ce. Te dwie kultury to się chwytały za bary, to spoglą­dały na siebie: badały się, przenikały, niszcząc się nawza­jem. Nie miały ze sobą nic wspólnego, co by je łączyło. Były całkowicie różne i jedynie instynkt zbliżał je do siebie. Na próżno kobiety starały się nas rozdzielić i u- spokoić. Nie mogły sobie poradzić. Co więcej, w obecności kobiet ojciec uważał swą walkę za jeszcze bardziej uza­sadnioną. Jak bokser, wciąż z gołą piersią, napierał na mnie, zatruty jadem nienawiści, z niemal białymi z wście­kłości oczami próbował podstępnie podjąć na nowo wal­kę. Nie dałem się oszukać. Nawet jego ostatnia karta nic przyniosła mu żadnej korzyści. Podczas całego starcia po­trafiłem wyczuwać i uprzedzać wszystkie jego ruchy, zręczne i podstępne. Zrozpaczone kobiety płakały. Mój niespodziewany bunt wywołał w nich szok. Dwie siostry trzymały mnie za ramiona, podczas gdy matka schwyciła ojca z całych sił. Wystarczyło mi mocne szarpnięcie, żeby się od nich uwolnić. Jedynie matce, silnej, ciężkiej i zroz

­

paczonej, udawało się czasem zapanować nad zmęczonym już bykiem. Trzymany przez siostry, przywodziłem na myśl najbardziej ponure rozdziały życia całej naszej ro­dziny.

— Zbyt długo rozkazywałeś. Zostałeś sierotą w dwu­nastym roku życia. Rodzeństwo nie mieszało się do two­ich spraw. Matka nawet cię rozpieszczała. Nikt cię nigdy nie bił. Ale teraz nadszedł czas, żeby ktoś cię uderzył i zmusił w ten sposób do zastanowienia się i zrozumie­nia, czym jest przemoc fizyczna, która zawsze służyła ci do wzbudzania lęku. Zbyt długo rozkazywałeś i teraz nad­szedł czas, żebyś z tym skończył. Wszyscy rośliśmy jak twoi niewolnicy: w lęku przed twoją osobą. Moje ro­dzeństwo wciąż nosi w sobie strach przed twoją okrutną władzą... Na szczęście nie wzbudzasz już go we mnie. Zni­szczyłem go w sobie. Jesteś teraz dla mnie takim samym człowiekiem jak ja i wielu innych i tylko dlatego ciebie szanuję.

— Jestem tutaj panem. Jestem twoim ojcem.

— Nie jesteś żadnym panem, a za ojca ciebie nie uzna­ję. Nie chcę ojca, gwiżdżę na więzy krwi. Jestem ponad pokrewieństwo. Wielu, z którymi nie łączyły mnie związ­ki rodzinne, pomagało mi w ostatnich latach więcej od ciebie, a inni gotowi są to uczynić. Szanuję cię tylko jako człowieka. A jeśli będziesz próbował mnie atakować, prze­szkodzę ci w tym własnymi pazurami. A jeśli i to nie pomoże, rzucę się na ciebie i uduszę.

Doprowadzony do wściekłości, wszedłem na górę i wró­ciłem, trzymając w ręku pięćset tysięcy lirów.

— Masz je, jeśli chcesz. Bierz je sobie — powiedzia­łem, potrząsając nimi kilkakrotnie. — Jedynie pieniądze są w stanie cię uspokoić. Masz! Masz! Policz je sobie! To tylko daje ci zadowolenie. Masz! Policz je sobie!

— Nie potrzebuję twoich pieniędzy, ale chcę, żebyś so­bie poszedł. Uciekaj, precz!

— Nie odejdę. Nie pójdę stąd. Możesz wezwać nawet karabinierów. Twoja przemoc nie zdoła mnie zmusić do ucieczki. Czuję, że powinienem tu zostać. Tyle lat używa

-

łeś mnie do pracy jako narzędzia. Teraz muszę tu zostać i zostanę. Nie moja wina, że to dla mnie konieczne. Te­raz, kiedy dowiodłem, że nie możesz mnie uderzyć, mogę się zgodzić, jeśli ci na tym zależy, żebyś złość wyładował na moim ciele. Masz! Położę się na podłodze. Chodź. Bij mnie. Kop mnie. Rób ze mną to samo co kiedyś. Tylko w ten sposób będziesz mógł mnie bić. Dlaczego tego nie robisz?

Kiedy zobaczył, że położyłem się na podłodze i cze­kam, w obecności jego dzieci, którymi chciał jeszcze rzą­dzić, na wybuch jego zduszonego i ujarzmionego gniewu, nie miał odwagi mnie dotknąć. Upokorzony i przygnę­biony, wycofał się w milczeniu i zamknął w swojej iz­bie.

Wszyscy byliśmy przerażeni i wstrząśnięci tym, co za­szło. Moje rodzeństwo milczało. Natomiast ja, ofiara sy­tuacji, wstydziłem się tego, co ośmieliłem się zrobić, i ratowałem się ucieczką. Zanim wyszedłem z domu, o- garnął mnie dręczący lęk, że tatuś obmyśla jakiś pod­stęp, żeby mnie zmusić do odejścia. Ostrożnie śledziłem go przez dziurkę od klucza.

Zobaczyłem go siedzącego na łóżku. Podpierał brodę prawą ręką, podtrzymując nią rozpaloną twarz. Jego nie­ruchome oczy błyszczały: przeżywał coś w ciszy zakłóco­nej tysiącem myśli o walce i poniesionej klęsce. Jego sku­pienie i wzburzenie przykuło moją uwagę i silnie mnie poruszyło. Kiedy stałem nieruchomo przed jego drzwia­mi, przypomniało mi się tragiczne zajście pomiędzy ku­mem Elią a Foricą, o czym opowiadał mi w Baddevrusta- nie tyle razy. Ogarnęło mnie okrutne przeczucie. W tym momencie wydawało mi się, że gdy tak rozmyślał w sa­motności, targany sprzecznymi uczuciami, gotów był pod­jąć okrutną decyzję: pogodzić się z rolą pokonanego albo chwycić pistolet i za pomocą broni uzyskać to, czego nie mógł osiągnąć przemocą i władzą. Ucieczka wydawała mi się czymś najbardziej właściwym.

Ojciec nie sięgnął po pistolet ani fuzję, chociaż wie­dział, że w analogicznych przypadkach często tak postę

-

powano. Ja natomiast miałem wszelkie powody, żeby się tego obawiać. Nadal pozostawałem w domu. Jednak współżycie było teraz niemożliwe. Nie można było ode­zwać się słowem. Obaj czuliśmy się winni. W starciu ob­nażyliśmy się wzajemnie. Wściekłość zniszczyła wszelką bo jaźń i wszelkie tabu i jeden powiedział drugiemu rze­czy, które dotychczas głęboko ukrywał. Wstydziliśmy się przywdziać ponownie szaty, a duma przeszkadzała nam cofnąć to, co powiedzieliśmy sobie nawzajem. Starliśmy się zbyt gwałtownie. Mój bunt wstrząsnął nim jednak. Poprzez furię walki po raz pierwszy dotarła do jego za­twardziałej natury lekcja, której się nie spodziewał i przemówiła dobrze mu znanym językiem, pozostawiając w nim trwałe ślady. Słyszał go wiele razy i rozumiał. Burza wstrząsnęła nim niczym pączkującym drzewem, pozbawiając go owoców. W ten sposób zmusiła go do mil­czenia i załamała na pewien czas.

Dni mijały i całe moje poczucie winy, w. tydu i strachu rozpływało się powoli w lekturze książek.

Po tej bójce udało mi się spojrzeć na ojca inaczej. Zo­baczyłem, że jego okrutna postać, która dotychczas tłam- siia wszelkie moje życiowe porywy, nie była już ze mną związana i nie mogła mnie dosięgnąć. Poza tym zdałem sobie sprawę, że moje przeciwstawienie się ojcu uwolniło mnie od kompleksu. Czułem się wolny. Tyle tylko, że nienaturalne wydawało mi się dalsze pozostawanie w do­mu.

Każdego rana ojciec udawał się do pracy w polu. Wów­czas uspokajałem się wewnętrznie. Moje podniecenie i przykre nastroje, wywołane jego obecnością, opuszczały mnie wreszcie. Wracała mi pogoda ducha i trzeźwość u- mysłu i mogłem zabierać się do nauki. Wieczorem jego powrót znów zakłócał mój spokój, w głowie kłębiło mi się od różnych myśli. Mój wewnętrzny ład ulegał zmą­ceniu jak brudna woda poruszona w wiadrze. Osad wy­pływał na wierzch. Nie mogłem się uczyć. Siedziałem

pochylony nad książkami w swojej izbie i kiedy słysza­łem, że stawia nogę za próg, zaraz wyobrażałem go sobie, jak do mnie doskakuje. Każdego wieczoru przeżywałem dramatyczną walkę, w której odniosłem chwilowe zwy­cięstwo fizyczne, wychodząc z niej jednak pokonany. Chcąc rozładować napiętą sytuację, porozumiałem się z mamą, która zauważyła ten stan rzeczy. Zważywszy, że spotkania z ojcem były przykre dla nas obu, nie poka­zywałem się w domu po jego powrocie. Często jadłem przed jego przyjściem, w ciągłej obawie, że usłyszę stu­kot jego buciorów i zobaczę go, jak wpada do kuchni. Na ogół jednak o tej porze wychodziłem do Siligo. Matka pozostawiała mi jedzenie w umówionym miejscu i gdy wracałem późno, mogłem je spokojnie spożyć. Ojciec po­znał moje zwyczaje i chodził wcześnie spać.

W czasie długich okresów samotności zdarzało -się, że szczegółowo zastanawiałem się nad skutkami dramatu, jaki przeżywała moja rodzina. Próbowałem wyobrazić so­bie -Siebie samego w środowisku Siligo i wówczas wy­dawało mi się rzeczą normalną, że pasterze zachowywali się.podobnie do psów, którym pan podawał w wiadrze pożywienie. Co więcej, wydawało mi się dziwne, że nigdy dotąd nie oceniałem sytuacji z tego punktu widzenia. Wi­działem znowu tamte wygłodzone psy, łykające żarcie na wyścigi i wyrywające je sobie z pyska. Upodabniałem się do nich do tego stopnia, że teraz dom wydawał mi się olbrzymim wiadrem, od którego, chociaż podlegałem władzy silniejszego, nie chciałem się oderwać. Zachowa­nie się psów, niecierpliwych i żarłocznych, odzwiercied­lało dokładnie postawę sług. Ojciec, jak każdy pasterz, żył ciągle w kontakcie ze światem zwierząt i w końcu sam kierował się zasadami życia zwierzęcego. Widział za­wsze, jak większy pies szczerzy zęby, a mniejsze odsu­wają się od wiadra zgodnie z ustalonym porządkiem, według którego wygrywał silniejszy. Zasady społeczne w życiu pasterza pokrywały się z prawami biologicznymi. Nieuszanowanie praw ojca oznaczało więc podważenie naturalnego i niezmiennego porządku rzeczy.

Wszystko wskazywało na to, że jeśli chcą, żeby mi wy­rosły 'skrzydła zdolne do lotu, musi to nastąpić gdzie indziej. Tym bardziej że środowisko, z którym musiałem liczyć się na co dzień, zgodnie uznawało^za szaleństwo to, co dla mnie było odrodzeniem. Po drugich rozmyślaniach raz jeszcze stanąłem dęba. Czułem pragnienie odrodzenia, z którego nie chciałem rezygnować i postanowiłeś odejść od ojcowskiego wiaiŁęa. Jeszcze przed moim Uwolnieniem z wojska jeden z towarzyszy broni, nauczyciel szkoły pod­stawowej, doradził mi, w jaki sposób Jt>ędę mógł konty­nuować naukę, jeśli pragnąłbym zrealizować swoje plany: mógłbym nauczać w prywatnej szkole w Salerno. W pe­wnym sensie narażałem się na to, że znów będjj sierżan­tem, choć w cywilnym ubraniu, ale przyjąłęm wyzwa­nie i pojechałem do Salerno.