Rozdział 1

W kręgu romańskiej prostoty

Epigrafika romańska jest prosta, przedewszystkim w formie liter posługiwała się pismem majuskulnym z elementami minuskuły wzniesionymi przez półuncjułę.
Dwa rodzaje pisma - kapitała i uncjała, a w niewielkim stopniu półuncjała. Epigrafika gotycka schyłku XIII i XIV w. przejęła te cechy charakterystyczne epigrafiki romańskiej.
1. Gotyzacja pisma epigraficznego
Gotyzacja następowała powoli i w różnym stopniu w zależności od czasu i regionu. Gospodarka i kultura również miały na to wpływ - Uniwersytety oraz szkolnictwo w ogóle. Większa ilość osób potrafiła robić użytek z pisma.
Następowała różnymi torami w zależności od funkcji jakie miała pełnić.
Zmianie ulegał również krąg inspiratorów i odbiorców. Narzędzie docierania do analfabetów.
Geneza pisma gotyckiego jest kontrowersyjna. Przeważa pogląd, że początków szukać należy pod koniec XI w. w pisarskich środowiskach północnej Francji, przy wpływach wyspiarskich. Rozwój pisma grawerowanego w XII w. dzięki swej technice tworzył nowe formy graficzne, powoli naśladowane przez kamieniarzy i innych rzemieślników. Poddało się najczęściej wpływom obserwowanym w piśmie kodeksowym i kancelaryjnym. W miejsce prostoliniowego pisma wchodzi płaszczyznowe (poszczególne części liter stają się jednolitą całością. Konsekwencją jest wykonanie napisów techniką wypukłą i ograniczyło zakres stosowania rytu wklęsłego.
W polskiej epigrafice zmiany w poł. XIII w. W tym czasie następuje również ewolucja duktu liter pochodzenia uncjalnego (E, C, T, M, U, D). Zostają zamknięte lekką kreską, łączące krzywizny - dodaje dekoracyjności (wraz z cieniowaniem).
Zaczynają zanikać charakterystyczne dla epigrafiki romańskiej "T" i "M". Wprowadza się minuskulne litery"n" i "h", które zachowują moduł liter majuskułowych. Okrągłe formy, tak dukt linii zewnętrznych jak i wewnętrznych liter.
Utrzymana jest romańska proporcja liter 1:1 z tendencją do wydłużania pojawiającej się w II poł. XIV w.
Powolne zaostrzenie łuków liter ale tylko ich linii zewnętrznych. Cechy te widoczne już od XII w. prznajmniej prz "B", "P" i "R".
Zdobienia smukłych "I","M", "N" - otrzymyją kuliste szeryfy w beleczkach "F" i "T" - zwisają do podstawy liter. L otrzymuje szeryf w kształcie ostróżki sięgającej pionowej laski. "S" od góry i dołu ma szeryf 3/4 wysokości litery. "V" przypomina dwa kliny, "Y" również ale schodzą się na wysokości 3/4 litery.
Ligatur i enklaw - brak. Słabo rozbudowany system brachygraficzny - skromniejsza niż w romańskiej. Inskrypcja dzięki tym zabiegom otrzymała więcej światła, co było istotniejsze, że nie zawsze przynajmniej w początkowym okresie stosowano przerywniki między literami.
Strzelistość pisma epigraficznego jest jeszcze obca, tym bardziej, że w dalszym ciągu obok elementów gotyckich spotyka się wpływy epigrafiki romańskiej.
Pismo epigraficzne początku gotyku jest jeszcze ciężkie, masywne, mało strzeliste.
Opuźnienie w stosunku do pisma kodeksowego, kancelaryjnego (inna droga rozwoju i funkcja). Ważna rola monumentalności pisma epigraficznego miała ogromny wpływ na odbiór treści i obrazu napisu. Z epigrafiki romańskiej przyjęto sposób rozmieszczenia inskrypcji. Na piaskowcu umieszczano napis na bodiurze płyty. Bodiurowy jest również napis na naczyniach liturgicznych i dzwonach.
Gotyzacja pisma epigraficznego następowała powoli. Przemieszanie liter o cechach gotyckich z dziedzictwem romańskim widoczne jest już od schyłku XIV w.
Zróżnicowana regionalnie, niewielkie zmiany w dukcie, kanonie często mało zauważalne na przełomie XIII i XIV w. i w początkach XIV w. mogą powodować wątpliwości w wyznaczeniu początków epigrafiki gotyckiej.
Słabe rozpoznanie w literaturze naukowej doprowadza do błędnego datowania zabytków. Odnosi się to do uażanych za najstarsze dwóch dzwonów krakowskich. Jeden z katedry wawelskiej, datowany jest na koniec XIII w., drugi z kościoła Mariackiego z przełomu XIII i XIV w. - Analiza pisma wskazuje, że datować je można dopiero na II poł. XV w. co zgadza się kształtem i ornamentyką liter typowym dla dzwonów właśnie z II poł. XV w.
W XIV w. litery na dzwonach są bez ornamentów wewnątrz płaszczyzn liter.
Do najstarszych zabytków epigrafiki gotyckiej w Polsce należy relikwiarz św. Barbary z kościoła św. Andrzeja w Krakowie (koniec XIII w.), wskazują na tą datacje także cechy pisma odzwierciedlające bardziej wpływ pisma romańskiego niż gotyckiego. Do epigrafiki romańskiej nawiązano w tablicach lubiąskich, a pismo wskazuje cechy archaiczne.
Lata 70 XIV w. sygnalizują nadejście nowego epigraficznego pisma gotyckiego, które wypierać będzie pismo majuskulne jeszcze w latach 80 by panować niepodzielnie do połowy XV w.
2. Inicjatorzy i odbiorcy
Śląsk i być może ziemie węgierskie i czeskie wpływały najbardziej na to co działo się w epigrafice w Polsce. Najstarsze zabytki z Krakowa, łącznie z Małopolską to przedmioty przenośne, które mogły być importami. Takie stanowisko reprezentowane jest w literaturze przedmiotu w stosunku do relikwiarza św. Barbary z kościoła św. Andrzeja od krakowskich klarysek; wskazuje on wpływy ośrodków nadreńskich lub nadmozańskich. Kropielnice z kościoła Mariackiego mogły być wykonane na miejscu w Krakowie, za czym przemawiałyby archaiczność pisma a także stylu. Śląsk z grobowcem Henryka IV Prawego oddziałującym na inne nagrobki tego regionu, mógł stać się wzorem dla Małopolski.
Nowy styl najwcześniej zaoowocował w kręgu dworskim, ale książęcym, następnie klasztornym, biskupim i nieco później królewskim. Prekursorami książeta śląscy.
Nagrobki królewskie nie posiadały inskrypcji wynikało to z ilości elementów identyfikujących władcę, które były wystarczająco czytelne. Nie rezygnowali oni jednak z inskrypcji przedmiotów przez siebie fundowanych (naczynia liturgiczne ufundowane przez Kazimierza Wielkiego). Bywało, że obdarowanemu zależało na tym by podkreślić kto był darczyńcą.
Duchowieństwo i możnowładztwo również się interesowało, gdyż mogli w ten sposób zachować pamięc o zmarłym darczyńcy, ale i o żyjących potomkach.
W latach 60 XIV w. zaczynają pojawiać się fundacje rycerskie (Wojciechowice, Stróżyska, Nasiechowice). Nie można wskazać, że duchowni fundowali poprzez instytucje kościoła czy klasztoru. Przeczą temu herby i imoina fundatorów (Jędrzejów, Radłów). Traktować je należy jako fundacje prywatne.
Z fundacji mieszczańskiej należą dwa dzwony z kościoła Mariackiego w Krakowie z lat 1386 - 1390, na jednym z nich zamieszczony jest herb Krakowa (oba wykonane w tym samym warsztacie). Być może fundacji mieszczańskiej jest również chrzcielnica z tego kościoła. Wniosek taki wysuwany jest z powodu, iż mieszczanie krakowscy dążyli do prawa patronatu nad świątynią, ale także zasięg oddziaływania duszpasterskiego.
Zasoby majątkowe sprzyjały powstawaniu inskrypcji.
Autorzy nie mieli zwyczaju się podpisywać (zdarzało się w okresie wcześniejszym). Znamy z imienia dwóch rzemieślników: Jan Weygel z Nowej Wsi na Spiszu - wykonawca dzwonu w kościele Mariackim i mistrz Ulryk, którego dziełem jest chrzcielnica w tym kościele. O mistrzu Ulryku nic nie wiemy. Jan Weygel przyjął prawo miejskie w Krakowie, gdzie żył w latach 1397 - 1421.
Zakłady ludwisarskie posiadali zapewne dominikanie w Sandomierzu, czego dowodzą cechy pisma na tamtejszych dzwonach.
Musiały powstawać warsztaty kamieniarskie na terenie Małopolski o czym świadczy ilość zabytków epigraficznych (różny styl = różne warsztaty).
1370 cech złotników w Krakowie.
Bezpośrednimi odbiorcami byli umiejący czytać, ale były ukazane tak aby analfabeci pojęli wątek ideologiczny.
3. Analiza paleograficzna gotyckiego pisma epigraficznego z końca XIII i z XIV wieku.
Iskrypcji zachowanych na tynkach zachowało się niewiele i w szczątkowej formie. Wyniku zniszczeń (warunki atmosferyczne). Może to prowadzić do nie ścisłych ustaleń.
Przez co w pracy tej zamierzają wykorzystać pismo inskrypcji wykonanych w metalu, kamieniu, szkle (witraże). 50 inskrypcji (20 w kamieniu, 4 w kamieniu i metalu, 7 polichromii i 2 inskrypcje na witrażach).
Napis na różnych przedmiotach rozmieszczony jest według tego samego wzorca: na bodiurze, niezależnie od zabytku, zastosowanego materiału czy techniki. Inskrypcja otacza wyobrażenie znajdujące się na zwierciadle tablicy, bywa także umieszczona pod spodem lub z boku przedstawienia ikonograficznego. Od tej zasady wyłamują się inskrypcje Stróżysk (napis nie zmieścił się na bodiurze) i Wojciechowic (w 5 wierszach brak wyobrażenia ikonograficznego).
Datacji iskrypcji nie można przesuwać do drugiej połowy XIV w. dopóki obok majuskuły nie wystąpi minuskuła. Minuskuła zapowiada nowe tendencje w piśmie epigraficznym. Minuskuła najwcześniej występuje na polichromii.
Litera A - W zabytkach z początku XIV w. występuje w podwójnej formie jako kapitała i jako uncjała. Odmianę pierwszej formy litery "A" spotkamy na kropielnicach z kościoła Mariackiego w Krakowie, ale także na płycie w Stróżyskach. W drugiej połowie XIV w. "A" występuje w formie pierwszej. Nietypowe "A" znajdujemy na tablicy Teodoryka Pradela (zm. 1383).
B - W zabytkach tego okresu jest to kapitała.
C - Wzorowane na epigrafice romańskiej z XIII w. Jest to unjała, przy czym zawsze zamknięta linią prostą lub półokrągłą.
D - Występuje w dwóch formach: uncjały i półuncjały.
E - Z uncjały.
F - Przejęte z kapitały.
G - Przejęte z kapitały.
H - Stosowane tylko w formie uncjalnej.
I - Przejęte z kapitały. W początkach XIV w. na 1/2 wysokości laski znajduje się kuleczka.
K - Przejęte z kapitały.
L - Przejęte z kapitały.
M - Występuje w dwóch formach podstawowych: kapitały zbliżonej do kwadratowej (tylko na inskrypcji na nagrobku Henryka IV Prawego) oraz przejętej z uncjały (na nagrobkach lubiąskich, ale także na nagrobku z Lublina).
N - W początku XIV w. bywa kapitułowe, co widzimy na nagrobku Henryka IV Prawego, na kropielnicach w kościele Mariackim w Krakowie i na tympanonie w Bierzgłowie. Częściej w epigrafice niemieckiej z I poł. XIV w. Obok niej powszechne staje się "N" przejęte do półuncjały z minuskuły, dopracowane zaś w II poł. XIII w., podobnie jak we Francji i w Niemczech.
O, Q - Przejęte z kapitały.
P - Pochodzenia kapitułowego.
R - Zaczerpnięte z kapitały.
S - Przejęte z kapitały.
T - Spotykamy dwie formy: półuncjalną i kapitałe. Pierwsza na zabytkach z początku XIV w., obok kapitały. Na płytach Arnolda Lischoren i Henryka IV Prawego "T" półuncjalne tylko w słowie "ET" w pozostałych wyrazach jest to kapitała. W tablicach lubiąskich i w Jędrzejowie również występują obie formy jednak bez zachowania regularności właściwej poprzednim inskrypcjom.
U - Uncjalne, występuje rzadko w omawianym okresie. Występuje zamiennie z "V".
V - Kapitała zbliżona do kwadratowej.
W - Składa się z dwóch przekrzyżowanych "V", stąd należy domniemywać proweniencje kapitałowe. Występuje w nazwach osobowych i miejscowych w konsekwencji dość rzadko.
X - Przejęte z kapitały i w tej formie stosowane w całym omawianym okresie.
Y - Dukt litery "V".
Z - Występuje tylko w rzeczownikach osobowych i miejscowych. Kapitała.

"A" - półuncjalne w polskiej epigrafice pojawia się dość późno bo w ostatniej ćwierci XIV w. na tablicy z Poznania.
Semkonowicz i Gieysztor uważają "n" za minuskulne, natomiast D. Lutz uważa, że to uncjała.
4. Funkcje pisma epigraficznego
Epigrafika romańska podporządkowana interesom kościoła. Pełniła więc funkcję sakralną
Epigrafika i cała sztuka gotycka nabierały coraz więcej cech świeckich.
Była uzupełnieniem treści ideowych zawartych w obrazach, rzeźbie itp.
Pełniła funkcje informacyją dla umiejących czytać. Jak i obrazowe dla nie posiadających tej umiejętności.