MŁODZIEŻ SZKOLNA W SYTUACJI WYBORU ZAWODU

   

Zachowania młodzieży kończącej szkołę podstawową, obserwowane przez psychologów zajmujących się doradztwem zawodowym w poradniach psychologiczno-pedagogicznych wskazują, że tylko nieznaczny procent uczniów potrafi samodzielnie dokonać trafnego wyboru zawodu i szkoły. Wydaje się, że główną tego przyczyną jest brak dojrzałości poznawczej, emocjonalnej i społecznej piętnastolatków. Zdaniem K. Lelińskiej (1990) większość uczniów nie w pełni rozumie wagę podejmowanej decyzji, a przyszła praca zawodowa jest jeszcze trudno wyobrażalna i traktowana jako coś bardzo odległego. Nic więc dziwnego, że dla znacznej grupy młodzieży konieczność dokonania wyboru zawodu i szkoły wiąże się z przeżyciem silnego stresu. Nowoczesne poradnictwo zawodowe nie może nie dostrzegać tego faktu.
Dla licznej grupy piętnastolatków stresująca jest już sama konieczność podjęcia decyzji. Dotyczy to zwłaszcza tej młodzieży, której rodzice preferują postawy nie przygotowujące do samodzielności i przejmowania odpowiedzialności za swoje zachowanie [wymagająca, ochraniająca] lub nie stwarzające okazji do bezpiecznego eksperymentowania z własną zaradnością [ zaniedbująca, przypadkowa]. Również szkoła, nie zawsze uczy sposobów aktywnego rozwiązywania problemów. Niezbędnym warunkiem trafnej decyzji jest zgromadzenie istotnych dla danego zadania informacji. W przypadku wyboru zawodu oznacza to konieczność dysponowania informacjami o zawodach i szkołach oraz wiedzą dotyczącą zainteresowań, uzdolnień, cech charakteru i temperamentu, preferowanych wartości i standardów osobistych. Tymczasem, znaczna część młodzieży, nie potrafi aktywnie zdobywać informacji o zawodach i szkołach oczekując, że dostarczą ich nauczyciele, wychowawca lub pedagog szkolny. Często też nie potrafi skorzystać z podawanych informacji, szczególnie w sytuacji, gdy prezentowane są one w formie wykładu lub lektury informatorów i poradników zawodowych. Ponadto, tylko nieliczna grupa nastolatków ujawnia potrzebę poznawania i sprawdzania samego siebie. Uczniowie ci bardzo chętnie poddają się różnego typu badaniom testowym w poradniach, często też z własnej inicjatywy zgłaszają się do psychologa. Większość młodzieży piętnastoletniej nie potrafi jeszcze samodzielnie ocenić swoich możliwości. Z kolei brak gotowości i umiejętności do refleksyjnej oceny samego siebie prowadzi do oparcia wyboru na nieadekwatnej samoocenie. W praktyce często spotykamy się z przypadkami, gdy uczniowie, pomimo wysokiej inteligencji i bardzo dobrych wyników w nauce, planują własną karierę zawodową znacznie poniżej posiadanych możliwości [poczucie indywidualności], lub decydując się na naukę w szkole średniej, w obawie przed egzaminem wstępnym, podejmują starania o otrzymanie wsparcia ze strony poradni psychologiczno-pedagogicznej. W badaniach psychologicznych uczniowie tacy ujawniają najczęściej zaniżoną samoocenę: brak wiary we własne siły i możliwości, niski poziom odporności na sytuacje trudne wywołany lękiem przed niepowodzeniem. Przeciwną grupę stanowią uczniowie, którzy w związku z zawyżoną samooceną, przeceniają własne możliwości i wybierają renomowane szkoły ogólnokształcące, licea techniczne lub technika. Nadmierna pewność siebie i niski poziom samokrytycyzmu naraża ich na stres związany z porażką na egzaminach, konieczność podjęcia nauki w innej, nie odpowiadającej wygórowanym aspiracjom szkole, lub w przypadku zdania egzaminu wstępnego, na niepowodzenia w nauce.
    Znaczącą grupą, doświadczającą trudności w wyborze zawodu i szkoły są uczniowie o obniżonych możliwościach intelektualnych, nie posiadający sprecyzowanych zainteresowań i uzdolnień zawodowych, mający niepowodzenia w szkole. Konieczność podjęcia decyzji stanowi dla nich silne przeciążenie emocjonalne. Pojawiają się wówczas różne formy zachowań obronnych, wśród których najczęściej występuje tłumienie i agresja. W pierwszym przypadku uczniowie manifestują pozorny brak zainteresowania problemem, sprawiają wrażenie jakby bagatelizowali jego znaczenie, nie podejmują prób rozwiązania. Jedynie obserwowane przygnębienie wskazuje na siłę i głębokość przeżywanych emocji, najczęściej o charakterze nieuświadomionego lęku przed przyszłością. Agresywność, występująca częściej wśród chłopców, może być odpowiedzią na przeżywaną frustrację poczucia własnej wartości. W sytuacji, gdy większość koleżanek i kolegów w klasie planuje wybór prestiżowych szkół i zawodów, uczniowie z problemami w nauce mogą brać pod uwagę jedynie mniej atrakcyjne zawody. Zachowania takie traktowane bywają często jako przejaw niedojrzałości lub nieprzystosowania. Tymczasem w wielu przypadkach, w celu zminimalizowania doświadczanego przez ucznia stresu, pomocne jest wskazanie szkół i zawodów zgodnych z jego warunkami psychofizycznymi, nie wymagających nauki przedmiotów ogólnokształcących, np. kształcenie w trybie rzemieślniczym, uzupełnianie wykształcenia systemem zaocznym lub wieczorowym itp.
    Wybór zawodu i szkoły jest sytuacją trudną także dla uczniów z odchyleniami w stanie zdrowia. Przeciwwskazania zdrowotne mogą znacznie ograniczyć możliwości wyboru kierunków kształcenia lub uniemożliwić naukę wymarzonego zawodu. Zdecydowana większość młodzieży, u której zmiany w stanie zdrowia mają charakter trwałego inwalidztwa [dysfunkcje narządu ruchu, wzroku, słuchu] w okresie wyboru zawodu posiada już ukształtowany obraz własnej choroby i ograniczenia wynikające z niepełnosprawności potrafi uwzględnić przy precyzowaniu planów życiowych. Bardziej zróżnicowane wydają się zachowania młodzieży przewlekle chorej somatycznie. Obserwacje wskazują, że tylko część młodzieży realistycznie ocenia konsekwencje choroby dla decyzji zawodowej, część nie w pełni zdaje sobie sprawę z istnienia ograniczeń zdrowotnych, inni natomiast wyolbrzymiają dolegliwości, licząc na ułatwienia przy przyjęciu do wybranej szkoły. To ostanie spostrzeżenie dotyczy zwłaszcza młodzieży z niewielkimi odchyleniami w stanie zdrowia, którzy nauczyli się traktować własną chorobę jako źródło korzyści. Uświadomienie dziecku, przez lekarza czy psychologa istnienia przeciwwskazań do nauki wymarzonego zawodu wywołuje często silną reakcję emocjonalną, wzrost napięcia i poczucia niepełnowartości; utwierdza w przekonaniu o krzywdzie wyrządzonej przez los. Jest to sytuacja bardzo kłopotliwa dla doradcy który nie dysponuje często możliwością wskazania atrakcyjnej alternatywy, a dopuszczalne kierunki kształcenia nie pokrywają się z zainteresowaniami ucznia. Bywa i tak, że jedyną szkołą, w której uczniowie z wadami zmysłów lub przewlekle chorzy mogą kontynuować naukę jest liceum ogólnokształcące. Prawdziwy dylemat powstaje w sytuacji, gdy nie posiadają oni dostatecznych możliwości intelektualnych umożliwiających ukończenie szkoły średniej. Doświadczenie wskazuje, że często nie radzą sobie z opanowaniem materiału, a w wielu przypadkach przyjmują postawę roszczeniową, wynikającą z przekonania, że z powodu odchyleń w stanie zdrowia przysługują im szczególne traktowanie i przywileje. Wywołuje to czasem niechęć komisji rekrutacyjno - kwalifikacyjnych w szkołach ponadpodstawowych do akceptowania form pomocy udzielanych uczniom przez poradnie psychologiczno-pedagogiczne [opinie, orzeczenia, wnioski o zwolnienia z egzaminów]. A przecież, jak podkreśla T. Witkowski (1994), to nie niepełnosprawni mają być oceniani z punktu widzenia istniejących stanowisk pracy [i dostępnych szkół] i do tych stanowisk [i szkół] dopasowywani, lecz stanowiska pracy [i szkoły] powinny być dostosowane do ich możliwości. Spełnienie tego postulatu poprzez np. kształcenie zawodowe w trybie inwalidzkim czy uruchamianie nowych kierunków kształcenia jest szczególnie ważne dla pełnej rewalidacji młodzieży z odchyleniami w stanie zdrowia i rozwoju. B. Arusztowicz (1992) zwraca uwagę na fakt, że w przypadku trafnego wyboru zawodu, ukończenia szkoły i podjęcia pracy zanika niepełnosprawność zawodowa młodzieży, a tym samym i niepełnosprawność biologiczna zmniejsza się na tyle, że jednostka nie traktuje siebie jako zbędnego [niepotrzebnego] balastu społecznego.
    Sytuacja wyboru zawodu jest sytuacją trudną także dlatego, że wiąże się z silną zależnością od otoczenia społecznego. Szczególny wpływ na decyzje życiowe piętnastolatków wywierają rodzice, którzy nie zawsze wspierają i ułatwiają dokonanie trafnego wyboru. Tylko część z nich potrafi realistycznie ocenić predyspozycje dziecka do nauki różnych zawodów. Coraz liczniej spotykamy rodziców usiłujących narzucić własne zdanie oraz takich, którzy obawiają się zająć jakiekolwiek stanowisko i pozostawiają nastolatkowi cały ciężar decydowania i ponoszenia konsekwencji podjętej decyzji. Postawy te, określane mianem wywierania presji i unikania odpowiedzialności, nasiliły się szczególnie na przestrzeni lat 90 -tych i wynikają z zachodzącej w kraju transformacji. W rodzinach, dla których zmiany ustrojowo-gospodarcze stały się okazją do podniesienia statusu ekonomicznego pojawiła się tendencja do wywierania nacisku na dziecko, aby wybierało zawód atrakcyjny społecznie i finansowo [np. ekonomista, prawnik, informatyk, itp.] lub taki, który pozwoli w przyszłości samodzielnie poprowadzić posiadaną przez rodziców firmę [np. cukiernik, mechanik samochodowy]. W rodzinach ubogich, w których rodzice stracili pracę i nie potrafią odnaleźć swojego miejsca w zmieniającej się rzeczywistości, dominuje postawa unikania odpowiedzialności, wynikająca z przeświadczenia, że skoro sami doświadczają niepowodzeń w aktywności zawodowej, nie powinni doradzać dziecku wyboru zawodu. Rodzice ci, pod wpływem własnych doświadczeń, wyrażają jedynie pragnienie, by ich dzieci wyuczyły się zawodu dającego większe gwarancje znalezienia stabilnej pracy. W sytuacji wywierania presji dziecko może podporządkować się woli rodziców i w konsekwencji podjąć naukę zawodu, do którego nie posiada wymaganych predyspozycji psychicznych i fizycznych oraz niezgodnego z własnymi zainteresowaniami i marzeniami lub też sprzeciwić się planom rodziców, co może prowadzić do ostrego konfliktu w rodzinie. Dziecko pozbawione rady i wsparcia ze strony najbliższych podejmuje najczęściej decyzje w oparciu o sugestie kolegów. Nie zawsze prowadzi to do trafnego wyboru. Obserwacje wskazują, że spośród uczniów, którzy podjęli naukę zawodu w wyniku presji rodziców lub kierowali się radami kolegów, wielu napotyka na trudności dydaktyczne i nie kończy szkoły. W związku z obserwowaną wśród znacznej części uczniów biernością i niskim poziomem umiejętności poszukiwania informacji o zawodach i szkołach konieczne wydaje się wyposażanie poradni psychologiczno-pedagogicznych w środki umożliwiające nowoczesny i atrakcyjny przekaz wiadomości. Takimi możliwościami dysponują, nieliczne dziś jaszcze, centra informacji zawodowej oferujące filmy zawodoznawcze, komputerowe programy informacji zawodowej i szkolnej, programy umożliwiające samopoznanie w zakresie zainteresowań, cech charakteru, temperamentu, inteligencji itp.. Tylko atrakcyjnie podana informacja zawodowa może naprawdę przyciągnąć uwagę młodzieży, zainteresować i zachęcić do aktywności. Niezbędne jest także wzbogacanie warsztatu pracy doradców profesjonalnych o nowe techniki diagnostyczne. Wiele stosowanych dzisiaj metod nie spełnia wymagań psychometrycznych stawianych testom psychologicznym. Odczuwalny jest też niedostatek nowoczesnych narzędzi służących do badania takich, ważnych z punktu widzenia diagnozy, obszarów funkcjonowania psychicznego młodzieży jak uzdolnienia, potrzeby, wartości. Pojawia się potrzeba stosowania na szerszą niż dotychczas skalę zajęć typu warsztatowego, uczących sposobów poznawania samego siebie, twórczego rozwiązywania problemów, podejmowania decyzji itp. Zaletą zajęć warsztatowych jest stwarzanie możliwości uczenia się nowych zachowań oraz wzbogacania samowiedzy uczestników o informacje zwrotne uzyskane od grupy. Zdecydowana większość młodzieży chętnie uczestniczy w tego typu zajęciach. Zajęcia grupowe są ponadto najbardziej efektywna formą pomocy młodzieży o nieadekwatnie zaniżonej samoocenie. Korzystając z tej metody można rozwijać umiejętność samopoznania, autoprezentacji, pozytywnego myślenia, radzenia sobie ze stresem egzaminacyjnym itp.. Obok szerokiej wiedzy z zakresu zawodoznawstwa, znajomości technik diagnostycznych [tradycyjnych i programów komputerowych], umiejętności pracy z grupą metodą zajęć warsztatowych, niezbędna jest także wiedza doradcy z zakresu psychologii klinicznej, szczególnie dotycząca funkcjonowania człowieka w warunkach stresu, choroby przewlekłej i inwalidztwa oraz podstawowe umiejętności stosowania terapii. Okazują się one przydatne w kontakcie z młodzieżą o nieadekwatnej samoocenie, lękowo nastawionej do egzaminów wstępnych, reagującej na trudności związane z wyborem zawodu postawą bierną lub wzrostem poziomu agresji, przeżywające napięcia związane z niemożnością zrealizowania swych planów zawodowych w wyniku ograniczeń zdrowotnych. Wobec konfliktu i oczekiwań rodziców, doradca może podjąć się roli negocjatora lub mediatora, a w wyjątkowo trudnych przypadkach, jeśli posiada odpowiednie kwalifikacje, terapeuty rodzinnego. Warto też podkreślić, że dla młodzieży osamotnionej w podejmowaniu decyzji doradca zawodu może być głównym źródłem rady i wsparcia psychicznego. Może też zapobiegać niekorzystnym wpływom rodziców na wybór drogi zawodowej młodzieży poprzez wspomaganie wychowawców i pedagogów szkolnych w edukacji rodziców, mającej na celu wzmacnianie pożądanych postaw rodzicielskich [demokratyczna, kochająca]. Pracując z młodzieżą warto też pamiętać, że najbardziej profesjonalne przygotowanie nie zapewni sukcesu, jeśli doradca nie pracuje nad rozwojem własnej osobowości i nie dąży do rozwijania u siebie cech doradcy idealnego. Jak wykazały badania B. Wojtasik (1993) doradca do jakiego młodzież najchętniej udałaby się po poradę powinien być m.in. : miły i sympatyczny, cierpliwy i opanowany, spokojny, życzliwy, wyrozumiały, wykształcony, zaufany, uczciwy i prawdomówny. Jeśli ktoś nie ma takich cech nie powinien być doradcą, ponieważ wyuczenie czy wytrenowanie nie wchodzi w rachubę, powstanie bowiem wtedy paradoks - nieuczciwe wyuczenie uczciwości. Tak więc, reasumując, można rozwijać swoją wiedzę i charakter już posiadany.