Typy lekcji w szkole współczesnej

Planowanie i wykonywanie zadań dydaktycznych i wychowawczych - typy lekcji w szkole współczesnej

Plan pracy

1. Wstęp

Definicja lekcji według różnych autorów

2. Rozwinięcie

a) lekcja typu podstawowego i jej struktura

b) wyjaśnienie co to jest typ lekcji

c) przedstawienie typów lekcji według różnych klasyfikacji

d) struktura i zadania lekcji typu eksponującego

3. Zakończenie

Zaakcentowanie zadań lekcji oraz podkreślenie ważności łączenia różnych rodzajów i typów lekcji we współczesnej szkole.

"Lekcja jest to forma organizacyjna procesu dydaktycznego, przy stosowaniu której nauczyciel w ciągu ściśle określonego czasu kieruje w specjalnie wyznaczonym do tego miejscu kolektywną działalnością poznawczą stałej grupy uczniów (klasy), uwzględniając właściwości każdego z nich oraz wykorzystując rodzaje, środki i metody pracy stwarzające korzystne warunki ku temu, aby wszyscy uczniowie przyswajali sobie podstawy poznawanego materiału bezpośrednio w procesie nauczania, a także stwarzające podatny grunt dla wychowywania uczniów i rozwijania ich uzdolnień poznawczych" (A. A. Budarny).

W inny sposób określa lekcję M. I. Machmutow, a mianowicie ujmuje on ją w dwu aspektach: jako element procesu nauczania i jako formę jego realizacji. W pierwszym aspekcie uznaje lekcję za podstawową formę realizacji nauczania, określaną treścią kształcenia, zasadami i metodami nauczania, planowaną i konkretyzowaną przez nauczyciela w określonym czasie oraz urzeczywistnianą łączną podmiotowością - nauczyciela i uczniów. W drugim aspekcie - lekcja jest systematycznie stosowaną (w określonym czasie) podstawową formą organizowania przez nauczyciela procesu nauczania dla realizacji dydaktycznych zadań: kształcenia, wychowania i rozwoju uczniów, zapewniającą realizację przez połączenie w jednolitym procesie treści, środków, form i metod nauczania.

Z. Klemensiewicz natomiast rozumiał lekcję następująco: "Lekcję pojmujemy jako swoisty akt nauczania i uczenia się, który stanowi jedność całą i zamkniętą, celową i porządnie zbudowaną, uwieńczoną określonym i pożądanym wynikiem kształcąco-wychowawczym. Swoistość lekcji wynika przede wszystkim stąd, że ma charakter nauczania gromadnego oraz zamyka się w nieprzekraczalnym okresie jednej godziny szkolnej. Lekcja jest jednością, o której stanowi jeden temat i zamknięty kształt dydaktycznego opracowania. Żadne ogniwo lekcji nie może być czymś przypadkowym w danym miejscu jej budowy i w danym momencie jej trwania; każda czynność, każde pytanie, każda wypowiedź musi mieć swoje uzasadnienie i to właśnie w tym, a nie w innym kontekście, w tej, a nie innej sytuacji. Lekcja powinna przynieść wyniki i to właśnie te, dla których nauczyciel podjął ją, które sobie z góry ustalił i określił. Dotyczą one zarówno wiadomości i sprawności, jak i zdolności myślenia i umiejętności pracy"

Z powyższych definicji wynika, że celem każdej lekcji jest nauczanie, a cele te nauczyciel realizuje wykorzystując różnego rodzaju typy lekcji. "Lekcje buduje się rozmaicie, zależnie od priorytetów stawianych sobie przez nauczyciela, od zadań danej lekcji, od materiału i metod nauczania, od wieku uczniów i od ich poziomu rozwoju. Na jednych lekcjach realizujemy wszystkie ogniwa procesu nauczania, na innych skupiamy naszą uwagę przede wszystkim na jednym ogniwie, ale wiążemy je z innymi lekcjami, które razem dają również cały proces nauczania" (I. Kairow, Pedagogika). W wyniku tego powstaje wiele rodzajów i typów lekcji. Bazą wyjściową do tworzenia różnych typów lekcji jest podstawowy typ lekcji, zawierającej wszystkie lub prawie wszystkie ogniwa procesu nauczania. Struktura jej przedstawia się następująco:

1) Część wstępna (odnotowanie nieobecnych, szybkie przygotowanie do zamierzonej pracy),

2) Sprawdzenie wykonania pracy domowej,

3) Wyjaśnienie tematu i celu lekcji oraz ustalenie związku z poprzednio przerobionym materiałem,

4) Podanie i objaśnienie nowego materiału,

5) Utrwalenie materiału wyłożonego,

6) Dokładne objaśnienie nowego zadania domowego.

Obok lekcji podstawowej występują jeszcze lekcje obejmujące kilka momentów procesu nauczania, lekcja poświęcona podaniu nowego materiału, poświęcona powtórzeniu wiadomości, lekcja obejmująca ćwiczenia, lekcja poświęcona sprawdzeniu wiadomości, umiejętności i nawyków (W. Okoń, Zarys pedagogiki). Ale żeby mówić o typach lekcji należy najpierw powiedzieć co to jest typ. A więc typ to - zgodnie z określeniem jakie podaje Doroszewski w Słowniku języka polskiego - "model, wzór, któremu odpowiada pewna seria przedmiotów, ludzi, zjawisk, form". W Słowniku wyrazów obcych pod redakcją Tokarskiego znajdujemy jeszcze dodatkowe wyjaśnienie, że typ to we współczesnej metodologii nauk empirycznych - "obiekt lub konstrukcja pojęciowa mająca charakter wzorca i służąca systematyzacji i naukowemu opisowi danej dziedziny rzeczywistości". Zatem za typ lekcji trzeba uznać te odmiany lekcji, które wynikają z realizacji funkcji dydaktycznych w toku procesu nauczania i uczenia się oraz z organizacji pracy na lekcji, zastosowanych metod czy środków dydaktycznych. Wyłaniają się wówczas dwa zakresy dydaktycznej klasyfikacji typów lekcji: w pierwszym za podstawę podziału przyjmuje się funkcję dydaktyczną i miejsce lekcji w realizacji procesu nauczania, w drugim - organizację, metody lub środki przyjęte do realizacji zadań dydaktycznych. Oba układy mogą oczywiście w naturalny sposób krzyżować się, a także występować w każdym z uprzednio przedstawionych rodzajów lekcji zgodnych z systemem dydaktycznym.

Typy lekcji wynikające z funkcji dydaktycznych oraz stosunku do ogniw procesu nauczania i uczenia się są następujące:

1) lekcje wprowadzające i zaznajamiające uczniów z nowym materiałem,

2) lekcje służące opracowaniu poznanego materiału,

3) lekcje powtórzeniowo-systematyzujące, które pozwalają powtórzyć, uogólnić, usystematyzować poznane wiadomości i umiejętności,

4) lekcje utrwalające, których zadaniem jest utrwalanie wiadomości, umiejętności i nawyków wstępnie poznanych na innych lekcjach,

5) lekcje sprawdzające przygotowanie i postępy uczniów, oceniające uzyskane rezultaty,

6) lekcje korektywno-uzupełniające, których celem jest korekta błędów i usterek oraz uzupełnienie braków w przygotowaniu,

7) lekcje zawierające wszystkie ogniwa procesu nauczania i uczenia się, co zapewnia pełny przebieg poznania i przyswojenia treści programowych na zajęciach ,

8) lekcje obejmujące parę wybranych ogniw procesu nauczania i uczenia się.

Według klasyfikacji A. A. Budarnego typy lekcji wymienione w pkt. 1 - 6 zaliczone być mogą do strukturalnie prostych to znaczy takich, które obejmują jednakowe sytuacje dydaktyczne w niewielkiej liczbie, prowadząc do wykonania jednego zadania dydaktycznego, natomiast typy wymienione w pkt. 7 i 8 to lekcje o złożonej strukturze, obejmujące wiele zadań dydaktycznych o zróżnicowanych sytuacjach. Najbardziej złożona jest taka lekcja, w której realizowane są wszystkie ogniwa i zadania procesu opanowywania nowej wiedzy. Jest to ważna propozycja w typologii lekcji, ponieważ zwraca uwagę nie tylko na bogactwo i złożoność drugiego typu lekcji ale - co jest szczególnie istotne w procesie nauczania - na niejednorodność sytuacji dydaktycznych i potrzebę ich wzajemnego połączenia w skuteczny proces nauczania i uczenia się.

Klasyfikacja lekcji według wyżej przedstawionej zasady obejmuje jako istotny czynnik przebieg procesu nauczania i uczenia się i pozwala określić typy lekcji zależnie od realizowania przez nie poszczególnych ogniw tego procesu lub większej ich liczby czy pełnego zakresu oddziaływań dydaktycznych. Jest to typologia jasna i logicznie uzasadniona. Niezależnie od systemu dydaktycznego i rodzaju lekcji każda lekcja może odpowiadać poszczególnym typom. Oczywiste jest , że w podającym rodzaju lekcji będzie można częściej wykorzystywać poszczególne typy niż w rodzaju lekcji w systemie eksponującym czy ćwiczeniowym, gdyż w takich sytuacjach pożądane jest wykorzystanie wszystkich typów lekcji.

Drugim zakresem typologii lekcji jest taki ich układ, który zależy od typu organizacji pracy na lekcji, stosowanych metod i wykorzystywanych środków dydaktycznych. Doświadczenia praktyki dydaktycznej oraz propozycje autorów pozwalają na przedstawienie następujących typów lekcji:

1) lekcja pracy zespołowej,

2) lekcja uczenia się pod kierunkiem,

3) lekcja referatowa,

4) lekcja samodzielnej pracy uczniów,

5) lekcja dyskusyjna,

6) lekcja w laboratorium (językowa, przedmiotów ścisłych),

7) lekcja z wykorzystaniem filmu dydaktycznego,

8) lekcja z wykorzystaniem nagrań telewizyjnych,

9) lekcja z wykorzystaniem magnetofonu lub nagrań płytowych,

10) lekcja z wykorzystaniem maszyn dydaktycznych,

11) lekcja wielopoziomowa dla zróżnicowania grup uczniów,

12) lekcja w klasach łączonych,

13) lekcja - wycieczka

14) lekcja na działce lub w gospodarstwie,

15) lekcja w warsztatach szkolnych,

16) lekcja kombinowana lub łączona.

Są to lekcje, których odrębność zależy od formy organizacyjnej przeprowadzonych zajęć: praca w zespołach, nauczanie wielopoziomowe, klasy łączone. Odrębną grupę stanowią lekcje o swoistej metodzie pracy: lekcja referatowa, lekcja dyskusyjna, uczenie się pod kierunkiem, lekcja samodzielnej pracy. Uczenie się pod kierunkiem jest systemem tradycyjnie związanym z tekstami i podręcznikami.

Odrębny typ stanowią lekcje z wykorzystaniem różnych środków i urządzeń technicznych: lekcja w laboratorium, z filmem, nagraniem telewizyjnym, magnetofonowym, z wykorzystaniem maszyn dydaktycznych. Łączy się z nimi w jakimś zakresie lekcja-wycieczka do muzeów, na wystawy, do zakładów pracy, lekcja na działce lub w gospodarstwie szkolnym, lekcja w warsztatach. Mogą być też lekcje kombinowane lub łączące poszczególne typy w zakresie organizacji, metod czy środków. Lekcje eksponujące zasługują na dokładniejsze zbadanie i przedstawienie ogólnej struktury wraz z wariantami wynikającymi z rodzaju sztuki i złożoności tematu oraz budowy eksponowanego utworu. Obecny stan rozpoznań oraz doświadczenia praktyki pozwalają zaproponować następującą strukturę lekcji eksponującej :

1. Organizacja klasy i przygotowanie do pracy na lekcji.

2. przygotowanie do utworu, który będzie eksponowany. Może być ono rozwinięte , jeżeli nauczyciel przewiduje trudności w zrozumieniu utworu.

3. Eksponowanie utworu z wykorzystaniem środków technicznych takich jak: projekcja filmu, nagrania płytowe, magnetofonowe, magnetowidowe, przezrocza lub lekcja telewizyjna czy radiowa.

4. Analiza i zrozumienie utworu w wyniku wspólnych poszukiwań odpowiedzi, dyskusji czy przedstawienia indywidualnych odczuć. W toku analizy wykorzystuje się tekst drukowany utworu, reprodukcję dzieł plastycznych lub powraca się do fragmentów filmu czy nagrania recytacji lub muzyki.

5. Podsumowanie rezultatów pracy, korekta błędnych "odczytań", zwrócenie uwagi na indywidualność przeżyć i zakres rozumienia, wskazanie możliwości kontynuacji tematu w pracy indywidualnej przez jego rozszerzenie i wzbogacenie.

6. Końcowa ekspozycja całości lub wybranego fragmentu zamykająca lekcję.

Głównym zadaniem lekcji eksponujących jest rozwijanie wyobraźni i przeżyć estetycznych.

Podsumowując chciałabym dodać, że współcześnie nie przyjmuje się, że jeden z typów lekcji jest lepszy czy korzystniejszy od innych, ale zgodnie z założeniami teorii wielostronnego nauczania i uczenia się należy wykorzystywać w odpowiednio połączony sposób różne drogi uczenia się i nauczania, różne strategie i lekcje. O ich doborze powinny decydować treści przedmiotowe oraz cele i zadania dydaktyczne.

Współczesna lekcja stanowi więc nie tylko jedność całą i zamkniętą (jak podaje Klemensiewicz), ale także otwartą na wartościowe kontynuacje i wzbogacanie w innych lekcjach oraz formach dydaktycznych wraz z samodzielną aktywnością poznawczą uczniów, przejawiającą się głównie w samokształceniu. Oprócz podstawowych zadań, wyrażających się w zapewnieniu uczniom nowej wiedzy przedmiotowej, zadaniem lekcji jest integrowanie różnych doświadczeń poznawczych i emocjonalnych, a także przygotowanie do ich pomnażania w dalszej działalności samokształceniowej. Zadania te wzbogacają wartość lekcji, a także czynią ją trudniejszą w pełnej realizacji i wymagają od nauczyciela stałego doskonalenia warsztatu dydaktyczno-wychowawczego, wzbogacania wiedzy pedagogicznej i unowocześniania praktyki lekcyjnej. Służą temu różne rodzaje i typy lekcji zależnie od strategii nauczania oraz zadań dydaktycznych, jakie zostaną określone wobec przygotowywanych zajęć przedmiotowych. Nauczyciel powinien równomiernie i zgodnie z potrzebami celów kształcenia wykorzystywać lekcje podające materiał przedmiotowy obok lekcji ćwiczeniowych, eksponujących , dyskusyjnych, wycieczek, ponieważ łączne ich wprowadzenie do procesu dydaktyczno-wychowawczego zapewnić może wszechstronny rozwój uczniów zgodnie ze wskazaniami ideału wychowawczego i naczelnych celów wychowania.