Władza rodzicielska

0. Co to jest władza rodzicielska?

1. Zakres władzy rodzicielskiej

2. Zawieszenie władzy rodzicielskiej

3. Ograniczenie władzy rodzicielskiej

4. Pozbawienie władzy rodzicielskiej

5. Przywrócenie władzy rodzicielskiej

6. Kontakty z dzieckiem

7. Uregulowanie kontaktów z dzieckiem

Co to jest władza rodzicielska?

Władza rodzicielska to prawa i obowiązki, jakie ma względem osoby małoletniej jej opiekun. W prawie polskim obowiązuje zasada równouprawnienia rodziców, wyrażona w art. 93 § 1 krio, zgodnie z którą władza rodzicielska co do zasady przysługuje obojgu rodzicom. Każdemu z nich przysługuje pełnia władzy rodzicielskiej. Władza rodzicielska z zasady powstaje z mocy ustawy z chwilą narodzin dziecka i trwa do jego pełnoletności. Z tą chwilą wygasa z mocy samego prawa.

Władza rodzicielska obejmuje całokształt spraw dziecka i pieczę nad jego osobą (jest to zarówno prawo, jak i obowiązek), zarząd jego majątkiem jak również reprezentowanie dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw. Kwestie władzy rodzicielskiej reguluje kodeks rodzinny i opiekuńczy (krio). Do rodziców należy również nadawanie zasadniczego kierunku wychowaniu dziecka. Decydującym kryterium, w oparciu o które rozstrzyga się treść oraz wykonywanie władzy rodzicielskiej jest dobro dziecka. Rodzice obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotowywać je należycie do pracy odpowiednio do jego uzdolnień (art. 96 krio).

Jeżeli rodzice nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych (np. są nieletni), uczestniczą w codziennej opiece i wychowaniu dziecka, chyba że sąd opiekuńczy postanowi inaczej. Sąd kieruje się tutaj dobrem dziecka.

Elementami władzy rodzicielskiej w świetle przepisów krio nie są:

- obowiązek alimentacyjny;

- prawo do osobistej styczności z dzieckiem;

- prawo do dziedziczenia.

Inne prawa i obowiązki, wynikające bezpośrednio ze stosunków pokrewieństwa są niezależne od władzy rodzicielskiej.

Zakres władzy rodzicielskiej

Rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską. Jeżeli dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską obojga rodziców, każde z nich może działać samodzielnie jako przedstawiciel ustawowy dziecka. Jednakże żadne z rodziców nie może reprezentować dziecka:

0. przy czynnościach prawnych między dziećmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską;

1. przy czynnościach prawnych między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem; chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka albo że dotyczy należnych dziecku środków utrzymania i wychowania od drugiego z rodziców (art. 98 krio).

Jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom żyjącym w rozłączeniu (będącym małżeństwem lub nie), sąd opiekuńczy może, kierując się dobrem dziecka, określić sposób jej wykonywania. Sąd może zarówno powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z nich, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do dziecka (art.107 krio), jak i pozostawić władzę rodzicielską obojgu rodzicom. Ta ostatnia możliwość jest dopuszczalna wtedy, gdy przedstawili, zgodne z dobrem dziecka, porozumienie w sprawie jego wychowywania i utrzymywania kontaktów i sytuacja wskazuje na to, że będą dla dobra dziecka współdziałać. Jeżeli dobro dziecka nie wymaga innego rozwiązania, rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie.

Przyczyny powodujące ustanie władzy rodzicielskiej:

0. utrata przez rodzica pełnej zdolności do czynności prawnych;

1. śmierć rodzica;

Orzeczone przez sąd:

0. pozbawienie władzy rodzicielskiej;

1. zaprzeczenie macierzyństwa;

2. zaprzeczenie ojcostwa;

3. unieważnienie uznania dziecka;

4. zmiana prawomocnego wyroku ustalającego ojcostwo w wyniku skargi o wznowienie postępowania;

5. przysposobienie;

6. rozwiązanie przysposobienia.

Podstawowym kryterium przyznania władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców jest dobro dziecka. Uwzględnia się przy tym: wiek dziecka, stopień związania uczuciowego dziecka z danym rodzicem, płeć dziecka oraz istnienie rodzeństwa, które powinno wychowywać się razem.
Istotną rolę odgrywają również okoliczności dotyczące rodziców: ich kwalifikacje, stopień zaangażowania uczuciowego, wiek, stan zdrowia, możliwości finansowe, zarobkowe oraz warunki mieszkaniowe. Sąd orzekając o przyznaniu władzy rodzicielskiej bierze pod uwagę wszystkie wymienione elementy.

Zarząd majątkiem dziecka
Prawo zarządu majątkiem dziecka przysługuje jedynie rodzicowi, który sprawuje na co dzień opiekę nad dzieckiem. Przy czym rodzic wykonujący władzę rodzicielską nie ma, zgodnie z art. 101 § 3 krio, prawa do dokonywania czynności przekraczających zwykły zakres zarządu majątkiem. Do czynności takich należeć będzie np.: sprzedaż nieruchomości należącej do dziecka, przyjęcie darowizny obciążonej prawami osób trzecich, dysponowanie lokatą na rachunku bankowym na nazwisko dziecka.

Wydanie paszportu

Każdy obywatel polski ma prawo do otrzymania paszportu. Pozbawienie lub ograniczenie tego prawa może nastąpić tylko w przypadkach przewidzianych ustawą. W razie ubiegania się o paszport osoby nieposiadającej zdolności do czynności prawnych, wydanie oraz dokonanie zmiany w paszporcie może nastąpić na wniosek przedstawiciela ustawowego tej osoby.

W razie ubiegania się o wydanie paszportu przez osobę małoletnią, jest wymagana zgoda obojga rodziców przed urzędnikiem w Biurze Paszportowym lub opiekunów prawnych, chyba że z orzeczenia sądu wynika, że prawo decydowania w tej sprawie jednemu z rodziców nie przysługuje. W przypadku braku zgodności stanowisk rodziców lub niemożności uzyskania zgody, zastępuje ją orzeczenie sądu opiekuńczego. Sądem właściwym do orzekania w sprawie jest sąd rodzinny i opiekuńczy.

Zawieszenie władzy rodzicielskiej

W razie przemijającej przeszkody w wykonywaniu władzy rodzicielskiej sąd opiekuńczy może orzec jej zawieszenie, zostanie ono uchylone, gdy jego przyczyna odpadnie. Taką przeszkodą może być sytuacja długotrwałego przebywania rodziców za granicą czy np. choroba jednego z rodziców, a jest konieczne powzięcie ważnych decyzji dotyczących życia dziecka. Zawieszenie władzy rodzicielskiej nie musi być związane z zaniedbywaniem dziecka.

Ograniczenie władzy rodzicielskiej

Ograniczenie władzy rodzicielskiej może nastąpić jedynie w drodze orzeczenia sądu.

Ograniczenie władzy rodzicielskiej w związku z niezawarciem małżeństwa lub rozłączeniem rodziców

Sąd opiekuńczy może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do dziecka. Sąd rozstrzygając o ograniczeniu władzy rodzicielskiej kieruje się zasadą dobra dziecka, to jest dążenia do zapewnienia mu prawidłowego rozwoju duchowego, intelektualnego i fizycznego.

Ograniczenie władzy rodzicielskiej w związku z całkowitym ubezwłasnowolnieniem dziecka

Rodzice wykonujący władzę rodzicielską nad dzieckiem ubezwłasnowolnionym całkowicie, podlegają takim ograniczeniom, jakim podlega opiekun. Całkowite ubezwłasnowolnienie może dotyczyć dziecka, które ukończyło 13 lat.

Ograniczenia władzy rodziców, to m.in.: nadzór sądu opiekuńczego przy sprawowaniu pieczy nad osobą i majątkiem dziecka, obowiązek uzyskiwania zezwolenia sądu opiekuńczego w ważniejszych sprawach dotyczących np. majątku.

Rodzice podlegają ograniczeniom z mocy prawa, od chwili uprawomocnienia się postanowienia o całkowitym ubezwłasnowolnieniu dziecka.

Ograniczenie władzy rodzicielskiej w związku z zagrożeniem dobra dziecka

Jeżeli dobro dziecka jest zagrożone tzn. istnieje zagrożenie jego interesów osobistych i majątkowych. Wówczas sąd może wydać zarządzenia ograniczające władzę rodziców.

Sąd może:

0. zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania lub skierować rodziców do specjalistów zajmujących się terapią rodzinną lub inną pomocą z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń;

1. określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun;

2. poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego;

3. skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi;

4. zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo-wychowawczej;

5. powierzyć zarząd majątkiem małoletniego ustanowionemu w tym celu kuratorowi (art. 109 § 3 krio).

Podane orzeczenia nie stanowią wyczerpującego katalogu. Sąd może w „szczególności" wydać te orzeczenia i nie wyklucza to możliwości wydania orzeczeń o innej treści. Postępowanie w sprawie ograniczenia władzy rodzicielskiej jest postępowaniem nieprocesowym tzn. w postępowaniu tym nie ma stron procesowych - są uczestnicy postępowania o identycznym statusie procesowym. Sprawa rozpoznawana w tego rodzaju postępowaniu nieprocesowym kończy się nie wyrokiem, lecz postanowieniem (art. 516 kpc).

Każda sprawa jest rozpatrywana indywidualnie. Ograniczenie władzy rodzicielskiej nie stanowi środka represji w stosunku do rodziców, lecz jest środkiem ochrony zagrożonego dobra dziecka. Jego celem jest ochrona praw dziecka, a jednocześnie zapewnienie pomocy rodzicom w sprawowaniu władzy rodzicielskiej – np. poprzez działania kuratora.

Nie służy więc ono realizacji interesów któregoś z rodziców i nie jest to też środek penalizacji wobec któregoś z rodziców.

Ograniczenie praw rodzicielskich nie zwalnia z płacenia alimentów. Mimo ograniczenia prawa rodzicielskiego rodzic jest zobowiązany do ich płacenia.

Prawa rodzica ograniczonego w wykonywaniu władzy rodzicielskiej ograniczone są do określonych praw i obowiązków. Zakres tych praw i obowiązków dokładnie określa sąd. Rodzic ograniczony w wykonywaniu władzy rodzicielskiej może posiadać np. prawo do decydowania o sprawach dotyczących przyszłości dziecka: wyboru szkoły, miejsca zamieszkania, miejsca spędzenia wakacji, wydaniu paszportu dla dziecka. Również decydowania o sprawach dotyczących życia codziennego np.: na jakie zajęcia pozaszkolne będzie uczęszczało, sposobu leczenia i wyboru lekarza zajmującego się dzieckiem wraz z prawem wglądu w dokumentację medyczną.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej

Sąd opiekuńczy może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone także w stosunku do jednego z rodziców.

Sąd orzeka o pozbawieniu władzy rodzicielskiej tylko wtedy, gdy zastosowane wcześniej łagodniejsze środki nie przyniosły rezultatu lub gdy ze stanu sprawy wynika, iż orzeczenie przez sąd środków łagodniejszych nie przyniesie spodziewanego skutku.

Sąd może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny z powodu których dziecko umieszczono w rodzinie zastępczej albo placówce opiekuńczo-wychowawczej, a w szczególności gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej może się odnosić tylko do niektórych dzieci, jeśli względem pozostałych te przyczyny nie występują.

Przesłanki stanowiące podstawę pozbawienie władzy rodzicielskiej (art. 111 § 1 krio)

0. wystąpiła trwała przeszkoda uniemożliwiająca sprawowanie władzy rodzicielskiej np. nieuleczalna choroba psychiczna lub gdy rodzice nie pozostają w stałej styczności z dzieckiem;

1. gdy jedno lub oboje rodziców zaginęło, na stałe wyjechało za granicę całkowicie nie interesując się dzieckiem lub gdy nastąpiło skazanie na długoletnią karę pozbawienia wolności;

2. rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej np. karcą dziecko w sposób zagrażający zdrowiu dziecka, zmuszają do pracy nie odpowiadającej jego uzdolnieniom lub zdrowiu, nakłaniają dziecko do popełnienia przestępstwa, żebrania, prowadzenia niemoralnego trybu życia, wywierają negatywny wpływ na dziecko;

3. rażąco zaniedbują swoje obowiązki naruszając dobro dziecka np. głodzą dziecko, tolerują złe prowadzenie się dziecka, pijaństwo, prostytucję, działalność przestępczą, jeśli porzucili dziecko, w sposób zawiniony nie wywiązują się z obowiązku alimentacyjnego względem dziecka itp

4. Nie każde zaniedbanie obowiązków przyczynia się do pozbawienie władzy rodzicielskie, musi ono być poważne, tzn. świadczy o nim skala oraz stopień nasilenia zaniedbań, jak również ich rozmiary.

W sytuacji pozbawienia władzy rodzicielskiej tylko jednego z rodziców, władza przysługuje drugiemu. Pozbawienie władzy rodzicielskiej obojga rodziców powoduje konieczność ustanowienia dla dziecka opieki prawnej.

Rodzice pozbawieni władzy rodzicielskiej zachowują prawo do alimentów od dziecka i co do zasady również prawo dziedziczenia po nim - jeżeli nie zostali uznani za niegodnych dziedziczenia.

Dziecko również w takiej sytuacji zachowuje prawo do alimentacji oraz prawo do dziedziczenia po rodzicach.

Przywrócenie władzy rodzicielskiej

W sytuacji ustania przyczyny, która była podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej, sąd opiekuńczy może władzę rodzicielską przywrócić. W razie istotnej zmiany okoliczności sąd może pozbawić całkowicie władzy rodzicielskiej rodzica, którego władza była do tej pory jedynie ograniczona, ale może również owe ograniczenia znieść. Ustanie przyczyny, która spowodowała pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej, nie spowoduje automatycznego przywrócenia. W myśl art. 111 § 2 krio w razie ustania przyczyny, która była podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej, sąd opiekuńczy może władzę rodzicielską przywrócić. Podobnie w przypadku ograniczenia władzy rodzicielskiej. Samo ustanie przyczyny nie jest jedyną przesłanką do przywrócenia tej władzy. Sąd musi zbadać, czy przywrócenie władzy w danych okolicznościach jest zgodne z dobrem dziecka. W tym celu należy złożyć odpowiednio umotywowany stanem faktycznym wniosek o przywrócenie władzy rodzicielskiej. Władza rodzicielska zostaje przywrócona z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia wydanego przez sąd.

Kontakty z dzieckiem

Niezależnie od władzy rodzicielskiej, rodzice i dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów. Kontakty oznaczają w tym wypadku zarówno przebywanie z dzieckiem (w miejscu zamieszkania i gdzie indziej), jak i bezpośrednie porozumiewanie się i kontaktowanie się na odległość (listy, e-maile).

Jeżeli dziecko stale przebywa u jednego z rodziców, sposób utrzymywania kontaktu określają wspólnie, biorąc pod uwagę dobro i życzenia (rozsądne) dziecka. Jeżeli nie mogą dojść do porozumienia, sprawę rozstrzyga sąd opiekuńczy. Analogicznie wygląda ustalanie kontaktów z dzieckiem, jeśli nie mieszka ono u żadnego z rodziców, tylko opiekę nad nim sprawuje opiekun, rodzina zastępcza lub placówka opiekuńczo - wychowawcza.

W sytuacji, gdy wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy ma obowiązek wydania z urzędu ograniczyć rodzicom kontakt z dzieckiem. Ograniczenie takie może mieć różne formy, w tym w szczególności zakazu spotykania się z dzieckiem, zakazu zabierania dziecka poza miejsce jego stałego pobytu, zezwolenia na spotykanie się z dzieckiem tylko w obecności drugiego rodzica lub innej osoby (np. kuratora sądowego), ograniczenia kontaktu do określonych form kontaktu na odległość lub wreszcie zakazu kontaktu na odległość. Ograniczenia te prawo wskazuje jedynie przykładowo.

Jeżeli utrzymywanie kontaktów na linii rodzice - dziecko poważnie zagraża dobru dziecka lub je narusza, sąd ma obowiązek zakazać ich utrzymywania.

Brak porozumienia między rodzicami co do istotnych spraw dziecka
Jeżeli władza rodzicielska przysługuje dwojgu rodzicom, to każde z nich jest obowiązane i uprawnione do jej wykonywania, przy czym o istotnych sprawach dziecka rozstrzygają wspólnie.

W braku porozumienia, każde z nich, na podstawie art. 97 krio, może wystąpić do sądu opiekuńczego w celu rozstrzygnięcia konfliktu. Postępowanie przed sądem wszczyna się na wniosek jednego z rodziców.

Do spraw, które stanowić mogą podstawę konfliktu zaliczyć można np.:

- zmianę nazwiska dziecka,

- kontakty rodzica z dzieckiem,

- wyjazd dziecka za granicę, zarówno na wakacje jak i na stałe.

Uregulowanie kontaktów z dzieckiem

Jeżeli rodzice nie mogą się porozumieć co do terminów spotkań z dzieckiem, wówczas kwestia ta może zostać uregulowana przez sąd. W tym celu należy złożyć do wydziału rodzinnego właściwego Sądu Rejonowego (właściwym jest sąd według miejsca zamieszkania lub pobytu dziecka) wniosek o wydanie orzeczenia dotyczącego zakresu i terminu kontaktów z dzieckiem. Wniosek o uregulowanie kontaktów z dzieckiem mogą złożyć również dziadkowie.

We wniosku należy podać imię i nazwisko oraz adres wnioskodawcy i pozostałych uczestników postępowania (tj. dziecka, matki i ojca). Do wniosku należy dołączyć akt urodzenia dziecka. Należy w nim dokładnie określić gdzie i w jakich terminach mają się odbywać spotkania z dzieckiem oraz zaznaczyć, czy spotkania mają się odbywać w obecności drugiego rodzica, który bezpośrednio sprawuje władzę rodzicielską. W uzasadnieniu pisma należy opisać sytuację i wskazać na fakty potwierdzające zasadność wniosku - wskazać powody, dla których spotkania mają odbywać się w określony sposób. Należy również podać wiek dziecka i określić, jaki jest związek emocjonalny wnioskodawcy z dzieckiem.

Rząd zaakceptował przepisy, które zmieniają zasady wykonywania orzeczeń sądowych, dotyczących kontaktów z dzieckiem w przypadku sporu na tym tle między jego opiekunami. Nowe regulacje czynią postępowanie sądowe w takich sprawach bardziej skutecznym i prostszym. Wszystkie propozycje zmian znalazły się w projekcie nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego, która jest przedmiotem prac sejmowych.

Rząd zaproponował dwuetapową procedurę wykonywania orzeczeń sądowych dotyczących kontaktów z dzieckiem.

W pierwszym etapie postępowania sądowego rodzic, który utrudnia drugiemu opiekunowi takie kontakty, zostanie ostrzeżony, że będzie musiał mu z tego tytułu zapłacić określoną sumę pieniędzy. Jeśli jednak nadal będzie utrudniał lub ograniczał te spotkania, to w drugim etapie postępowania sądowego, na wniosek uprawnionego, sąd nakaże wypłatę tych pieniędzy. W obu fazach postępowanie odbywa się z udziałem osoby zobowiązanej do zapłaty, która musi być wysłuchana. Nawet jeżeli taka osoba zacznie respektować orzeczenie o kontaktach, to suma pieniężna (za dokonane wcześniej naruszenia prawa do spotkań) nadal będzie się należeć uprawnionemu. Postępowanie w sprawach o wykonywanie kontaktów może być wszczęte tylko na wniosek. Nowe przepisy zakładają, że gdy sądowe nakazanie zapłaty nie doprowadzi do wykonania orzeczenia o kontaktach (a polegają one na zabieraniu dziecka poza miejsce jego pobytu), to sąd po wysłuchaniu obydwu stron sporu, zleci kuratorowi przymusowe odebranie dziecka. Sąd będzie musiał jednak określić w jakim czasie od uprawomocnienia się postanowienia, ten środek ma być stosowany (np. przez 3 miesiące). Ponadto, jeżeli do spotkania z dzieckiem nie dojdzie wskutek niewykonania lub niewłaściwego wykonania orzeczenia przez osobę, pod której pieczą ono pozostaje, sąd opiekuńczy zobowiąże ją do zwrotu wydatków uprawnionemu, poniesionych w związku z przygotowaniem do widzenia z dzieckiem. Znowelizowana ustawa stanowi alternatywną propozycję wobec projektu Komisji Nadzwyczajnej "Przyjazne Państwo", w którym proponuje się, aby w przypadku niewykonywania lub niewłaściwego wykonywania orzeczenia o kontaktach z dzieckiem zawsze stosować przepisy o przymusowym odebraniu dziecka.