Zygmunt Freud (1856-1939)

Freud podejmował próby wyjaśnienia zachowania zbiorowego za pomocą pewnych cech psychiki indywidualnej.

Procesy duchowe są w swej istocie nieświadome, procesy świadome stanowią jedynie poszczególne części całego życia psychicznego.

Jednostka kieruje się wyłącznie zasadą przyjemności, dąży do satysfakcji, która wynika z zaspokojenia odczuwanych potrzeb.

Czynniki społeczne wpływają na kształtowanie się charakteru i zachowania jednostki.

W warstwie pierwotnej człowiek nie jest z nikim związany. Dopiero wtórnie zostaje zmuszony do nawiązania stosunków z innymi.

Id - wszechmocne instynkty, popędy

Superego - wymogi środowiska społecznego, z którymi jednostka musi się liczyć

Ego - godzi id, superego i świat zewnętrzny

Freud przenosi antagonizm jednostki i społeczeństwa do ludzkiego wnętrza.

Człowiek z zasady jest antyspołeczny, społeczeństwo musi go oswoić.

Jednostka pozostaje w swej istocie taka sama, zmienia się tylko na tyle, na ile społeczeństwo wywiera większy nacisk na jej naturalne popędy.

Podobieństwo procesu kulturowego i procesu rozwoju libido u indywiduum.

Wspólnota wytwarza "nad-ja", pod którego wpływem przebiega proces rozwoju kultury.

Natura ludzka jest zła, kiedy warunki sprzyjają agresji wówczas przejawia się ona spontanicznie.

Instynkty są niezmienne i niezniszczalne a zawarta w nich energia jest wielkością stałą.

Aspekty kultury: represyjny i sublimacyjny.

Kultura ogranicza jest więc źródłem cierpień.

Definicja kultury: cała suma dokonań i instytucji, za sprawą których nasze życie oddaliło się od naszych zwierzęcych przodków.

Człowiek cywilizowany za wyrzeczenie się pewnej dozy możliwości szczęścia otrzymał pewną dozę bezpieczeństwa.

Natura ludzka się nie zmienia.

Życie psychiczne jako coś znacznie szerszego od świadomości.

Osobowość ludzka ma swoją społeczną historię; zrozumienie zachowania się jednostki wymaga uwzględnienia nie tylko jej miejsca w strukturze społecznej i nie tylko jakiś cech wrodzonych, lecz również indywidualnej biografii.

Freud "Kultura jako źródło cierpień" str. 7-96

· ludzie dążą do władzy, sukcesu, bogactwa - nie doceniają prawdziwych wartości

· właściwe źródło religii, energia religii:

- osobliwe uczucie czegoś nieograniczonego, uczucie więzi z całością świata zew. (czysto subiektywny fakt)

· Nie znamy pewniejszego uczucia od poczucia naszej jaźni, naszego "ja"

· Zwrócone do wew. "ja" przechodzi w nieświadomą istotę psychiczną określaną mianem "tego"

· Są stany, w których granice między "ja" a światem zew. są niepewne lub niewłaściwe (np. zakochanie)

· Niemowlę nie odróżnia swego "ja" od świata zew., uczy się tego z czasem

· Mamy tendencje do kształtowania "ja" nastawionego na czysta rozkosz, któremu przeciwstawia się groźny świat zew.

· rozróżnienie tego, co wew. (co należy do "ja") od tego, co zew. (co pochodzi ze świata zew.) to pierwszy krok na drodze do ustanowienia zasady rzeczywistości, która ma dominować w późniejszym rozwoju

· pierwotne "ja" zawiera w sobie wszystko, dopiero później oddziela od siebie świat zew.

· W dziedzinie psychicznej często to, co pierwotne ostaje się na równi z tym, co z tego powstało - dwutorowość ewolucji

· W życiu psychicznym nic nie ulega zaprzepaszczeniu pod warunkiem zachowania organu psyche w stanie nienaruszonym

- istnieje możliwość, że pewne elementy będą tak zatarte, że niemożliwa będzie ich rekonstrukcja

· W ciele (ludzkim lub zwierzęcym) nie zachowały się w żadnym sensie ślady wcześniejszych faz ewolucji

· Zachowanie wszystkich etapów wstępnych i jednoczesnego występowania formy ostatecznej jest możliwe tylko w obrębie tego, co psychiczne

· Potrzeby religijne ludzi wywodzą się z infantylnej bezradności, tęsknoty za ojcem

· Uczucie może być źródłem energii jeśli jest wyrazem jakiejś silnej potrzeby

· Religia - system doktryn i obietnic, który objaśnia zagadkę świata, zapewnia, że nad naszym życiem będzie czuwać troskliwa Opatrzność, która wynagrodzi nam każdy zawód ziemskiej egzystencji (Opatrzność = Ojciec)

· Środki odurzające pomagające znieść jarzmo życia:

- środki odwracające uwagę (bagatelizujemy naszą niedolę)

- zaspokojenia zastępcze (zmniejszają niedolę)

- środki oszałamiające (niewrażliwość na niedolę)

· Sztuka - zaspokojenie zastępcze

· Jedynie religia potrafi odpowiedzieć na pytanie o cel życia

· Ludzie dążą do szczęścia, chcą osiągnąć i utrzymać stan szczęścia w życiu

· Szczęście:

- dążenie do unikania cierpienia i braku rozkoszy

- dążenie do intensywnego przeżywania rozkoszy

· Człowiekowi zagraża cierpienie z 3 stron:

1) własne ciało (ułomność ciała)

2) świat zew. (przewaga natury)

3) stosunki z innymi ludźmi

· Nigdy nie ujarzmimy natury człowieka, nasz organizm zawsze będzie przmijał

· Często rozkosz stawia się przed rozwagą - nieograniczone zaspokojenie wszystkich potrzeb

· Metody zapobiegania cierpieniu:

- trzymanie się z dala od ludzi

- atak na naturę i poddanie jej swej woli (praca z wszystkimi nad szczęściem wszystkich)

- wpływanie na organizm ( intoksykacja - chemiczne substancje zapobiegające odczuwaniu braku rozkoszy)

· Zaspokajanie popędów daje szczęście, jego brak cierpienie

· Poskramianie popędów = odpieranie szczęścia

· Uczucie szczęścia w wypadku zaspokojenia popędu nieokiełznanego jest bardziej intensywne niż w przypadku zaspokojenia popędu okiełznanego

· Rozkosz czerpana z pracy psychicznej i intelektualnej:

- zaspokojenie subtelne i wzniosłe, ale mniej intensywne

- dostępne niewielu ludziom

- zawodzi, gdy źródłem cierpienia jest ciało

· Życie wyobrażeniowe

- zaspokojenie dzięki złudzeniom (zaspokojenia wyobrażeniowe) - np. rozkosz czerpana z dzieł sztuki

· Religia ludzkości = masowy obłęd

- przetwarzanie rzeczywistości tak, aby zapewnić sobie szczęście i ochronę przed cierpieniem

· Miłość

- oczekujemy wszelkiego zaspokojenia z tytułu kochania i bycia kochanym

- szczęście czerpane z miłości

- osłona przed cierpieniem jest krucha!

· Rozkosz z piękna:

- pożytek z piękna (nie dałoby się znieść braku piękna w kulturze)

- piękno da się wywieść z dziedziny seksualnego (cecha piękna związana jest z wtórnymi cechami płciowymi)

· Szczęście w umiarkowanym znaczeniu to problem indywidualnej ekonomii libido

· Człowiek nie może rezygnować z prób bycia szczęśliwym

· Mądrość życiowa podpowiada, by nie spodziewać się całkowitego zaspokojenia po jednym dążeniu

· Każdy człowiek ma inna drogę do szczęścia, zależy ona od warunków zew. i psychicznego indywiduum

· Zaspokojenie zastępcze - ucieczka w chorobę nerwicową

· Religia narzuca wszystkim te samą drogę do zdobycia szczęścia i ochrony przed cierpieniem

- obniża wartość życia

- zniekształca obraz realnego świata

· Nie ma pewnej drogi do szczęścia

· Nie możemy znieść wszelkiego cierpienia, ale możemy je uśmierzyć, częściowo złagodzić

· Większą część winy z powodu naszej nędzy (cierpienia społ.) ponosi tak zwana kultura!

· Bylibyśmy szczęśliwsi gdybyśmy zrezygnowali z kultury i powrócili do prymitywnych warunków życia

· Wszystko za pomocą czego próbujemy się osłaniać przed cierpieniem należy do kultury

· Człowiek staje się neurotyczny, bo nie może znieść wyrzeczenia, jakie nakłada na niego społeczeństwo w służbie ideałom kultury

- zniesienie lub obniżenie tych wymogów będzie oznaczało powrót do możliwości osiągnięcia szczęścia

· Władza nad naturą nie jest jedynym warunkiem ludzkiego szczęścia, nie jest też jedynym celem dążeń kulturowych

· KULTURA - suma dokonań i urządzeń dzięki którym nasze życie oddaliło się od życia naszych zwierzęcych przodków i które służą dwóm celom: ochronie człowieka przed natura i regulowaniu stosunków międzyludzkich

· Za kulturalne uznajemy te wartości i aktywności, które służą człowiekowi, czynią mu ziemię poddaną i chronią go przed potęgą natury

· Pierwszymi aktami kulturalnymi były: użycie narzędzi, opanowanie ognia, budowanie domostw

· Za pomocą narzędzi człowiek doskonali swoje organy

· Zdobycze nauki i techniki jako zdobycze kultury

· Bogowie - ideały kulturowe, człowiek przypisywał im to, co było dla niego nieosiągalne lub zakazane

· Człowiek (z pomocą wszystkich narzędzi) stał się "bogiem protetycznym"

· Przyszłe epoki przyniosą nowe postępy w dziedzinie kultury - podobieństwo do bogów będzie większe

· Człowiek współczesny nie czuje się szczęśliwy w swym podobieństwie do boga

· Wielkość kultury jakiegoś kraju - jeśli dba o wszystko, co służy eksploatacji ziemi przez człowieka i obronie przed siłami natury

· Piękno

- domagamy się, by człowiek kulturalny czcił piękno, mimo że nie przynosi ono pożytku

· Domagamy się od kultury porządku i czystości

· Nieczystość = barbarzyństwo, natura, przeciwieństwo kultury

· Poziom kultury - wskaźnik zużycia mydła

· Porządek - umożliwia człowiekowi optymalne wykorzystanie czasu i przestrzeni, oszczędzając jego siły psychiczne

· Skłonność człowieka do niedokładności jest naturalna

· Piękno, czystość, porządek - wymogi kultury

· Kultura nie jest nastawiona tylko ona korzyści

· Kultura: szacunek, uprawianie wyższych aktywności psychicznych, osiągnięć intelektualnych, naukowych, artystycznych

· Powiązane ze sobą idee mające wiodącą rolę w życiu człowieka (ich istnienie oznacza wysoki poziom kultury): systemy religijne, spekulacje filozoficzne, formacje grupujące ideały ludzkie

· Popędową sprężyną aktywności człowieka jest dążenie do: korzyści, zysku rozkoszy

- to samo odnosi się do przejawów kultury

· Element kulturalny pojawia się wraz z pierwszą próbą uregulowania stosunków społ.

· Zastąpienie siły indywiduum przez siłę społeczności - decydujący krok na drodze kultury

· Członkowie społ. muszą się ograniczać

· Sprawiedliwość - wymóg kultury

· Prawo - do jego powstania przyczynili się wszyscy

· Wolność indywidualna nie jest dobrem kultury, w wyniku rozwoju kultury wolność lega ograniczeniu

· Pęd do wolności kieruje się przeciwko formom i wymogom kultury

· Człowiek będzie zawsze bronił swej wolności indywidualnej przeciw woli zbiorowości

· Proces rozwoju kultury wywołuje zmiany w ludzkich dyspozycjach popędowych

· Podobieństwo rozwoju kultury do procesu rozwoju libido

· Sublimacja celów popędu - cecha rozwoju kultury

· Kultura oparta jest na wyrzeczeniu się popędu

· Czynniki odgrywające rolę w procesie kulturalnym:

- kształtowanie się charakteru

- sublimacja

· Kiedy człowiek odkrył, że w jego rękach spoczywa los na ziemi i że może go poprawić dzięki pracy, drugi człowiek zyskał dla niego wartość jako potencjalny współpracownik

· Rodzina pierwotna - nieograniczona samowola ojca

· Rodzina - podstawowa komórka kultury

· Dewaluacja podniety zapachowej (związanej z menstruacją) na rzecz wzrokowej - uwidocznienie genitaliów (postawa wyprostowana)

· Ciągłość podniecenia - założenie rodziny - próg kultury

· Przymus pracy stworzony przez konieczność zew. i siłę miłości - uzasadnienie współżycia ludzi w rodzinie

· Pierwszy sukces kultury - większa ilość ludzi mogła żyć we wspólnocie

· Człowiek uzależnia się od swojego obiektu miłości

· Są ludzie, którzy potrafią znaleźć szczęście na drodze miłości, którą rozkładają na wszystkich, unikając niestałości i rozczarowań właściwych miłości genitalnej (odwracają się od swego celu seksualnego - np. św. Franciszek)

· Refleksja etyczna doszukuje się w tej gotowości do ogólnego miłowania człowieka i świata najwznioślejszego nastawienia do jakiego może wznieść się człowiek

- nie wszyscy ludzie warci są miłości

- miłość, która nie wybiera pozbawiona jest wartości (krzywdzi swój obiekt)

· Miłość, która ustanawia rodzinę zachowuje swój pierwotny charakter

· Sposoby używania słowa miłość:

- związek mężczyzny i kobiety, którzy z potrzeb genitalnych założyli rodzinę

- uczucie łączące rodziców i dzieci oraz rodzeństwo

- miłość w pełni zmysłowa

- miłość hamowana ze względu na cel (przyjaźń)

· W miarę rozwoju stosunek miłości do kultury traci swą jednoznaczność, miłość przeciwstawia się interesom kultury, kultura zagraża miłości rozmaitymi ograniczeniami

· Jedno z głównych dążeń kultury: zbijać ludzi w większe jednostki

· Zakaz kazirodztwa - jedno z największych okaleczeń życia miłosnego człowieka

· Prawo i moralność tworzą ograniczenia dotyczące kobiet i mężczyzn

· Kultura opowiada się za zakazem ujawniania form dziecięcego życia seksualnego - przygotowanie do hamowania żądzy w dorosłości

· Kultura ogranicza wybór obiektu seksualnego do osobnika płci przeciwnej i zakazuje większości zaspokojeń pozagenitalnych - nakaz jednakowego życia seksualnego dla wszystkich

· Heteroseksualną miłość genitalną ogranicza monogamia i prawowitość

· Człowiek jest istotą zwierzęcą o skłonnościach biseksualnych

· Przeciwieństwo między kulturą a seksualnością:

- miłość seksualna to związek 2 osób

- kultura opiera się na związkach większej liczby ludzi

· Kultura chce połączyć członków społ. także związkami libidalnymi, doprowadzić do silnych identyfikacji, wzmocnić więzy społ. przez związki przyjaźni - ograniczenie życia seksualnego

· "Miłuj bliźniego swego jak siebie samego"

- moralny wymóg społ. kulturalnego (starszy od chrześcijaństwa)

- przeciwny głosowi rozsądku

· Przykazanie powinno brzmieć: "Miłuj bliźniego swego, jak on miłuje ciebie"

· Człowiek ma skłonność do agresji (jest to jeden z jego popędów)

· Bliźni:

- ewentualny pomocnik lub obiekt seksualny lub też to, co może zaspokoić naszą agresję

· Agresja demaskuje człowieka jako dziką bestię, której obca jest zasada oszczędzania własnego gatunku

· Społ. kulturalnemu grozi rozpad wskutek pierwotnej wrogości ludzi wobec siebie

· Interesy racjonalne (wspólnota pracy, namiętności popędowe) nie powstrzymują agresji

· Kultura utrzymuje w szrankach agresywne popędy człowieka, powstrzymuje ich objawy za pomocą psychicznych formacji reaktywnych

· Krytyka komunizmu:

- znosząc własność prywatną zabierze się ludzkiej żądzy agresji tylko jedno z jej narzędzi

- agresja nie została stworzona przez własność

- przywilej wynikający ze związków seksualnych jest źródłem najsilniejszych zawiści i wrogości

· "narcyzm małych różnic"

- wrogość bliskich społeczności sąsiedzkich

- wygodne zaspokajanie skłonności do agresji

· Kultura nakłada konieczność ponoszenia ofiar (seksualność, skłonność do agresji)

- ludziom trudno znaleźć w niej szczęście

· Człowiek pierwotny: żadnych ograniczeń popędów, ale mała pewność, że długo będzie się cieszył tym szczęściem

· Człowiek kulturalny: rezygnacja z możliwości rozkoszowania się całkowitym szczęściem w zamian za pewność tej rozkoszy

· W samej istocie kultury tkwią pewne trudności

- gdy więź społ. powstaje głównie z przyczyny utożsamiania się uczestników, jednostki przywódcze nie maja znaczenia w kształtowaniu mas - "psychologiczna nędza mas" - niezdolność do syntezy psychologicznej

· Doktryna o popędach

· "głód i miłość spajają mechanizmy świata" - Schiller

· Głód - popęd dążący do zachowania istoty indywidualnej

· Miłość - zdąża do obiektów, do zachowania gatunku

· "ja" jest pierwotną siedzibą libido - libido narcystyczne staje się przedmiotowym

· Popęd śmierci - popęd agresji destrukcji

· Zjawiska życia można wyjaśnić współdziałaniem i zantagonizowaniem popędu miłości i śmierci (rzadko występują oddzielnie - sadyzm, masochizm)

· Popęd destrukcji - skłonność do zła

- na usprawiedliwienie Boga trzeba stworzyć diabła, który pełni rolę czynnika odciążającego

· Libido ma swój udział w uzewnętrznianiu popędu

· Popęd destrukcji musi dawać "ja" możliwość zaspokojenia potrzeb żywotnych i władzę nad naturą

· Skłonność do agresji to pierwotna, samodzielna dyspozycja popędowa człowieka - stanowi przeszkodę dla kultury

· Kultura to proces w służbie Erosa, który pragnie połączyć w wielką całość (ludzkość) najpierw poszczególne indywidua ludzkie, potem rodziny, plemiona, ludy i narody - grupy te mają być libidalnie związane ze sobą (bo same korzyści ze wspólnoty pracy nie utrzymają ich razem)

· Procesowi kultury przeciwstawia się naturalny popęd człowieka do agresji

· Popęd agresji jest pochodną popędu śmierci

· Treść życia człowieka: walka między Erosem a śmiercią, między popędem destrukcyjnym a popędem życia

· Rozwój kultury - walka o życie tocząca się w obrębie ludzkości

· Kultura unieszkodliwia, hamuje przeciwstawiającą się jej agresję

- agresja zostaje zwrócona do wewnątrz

- napięcie między "nad ja" i "ja"

- świadomość winy - kara

· Nie istnieje naturalna skłonność do rozróżniania dobra od zła

· Zło często nie jest szkodliwe dla "ja" - czasami sprawia przyjemność

· Obcy wpływ określa co jest dobre a co złe

· Lęk przed utratą miłości: człowiek z bezradności poddaje się obcemu wpływowi i musi unikać zła

· "nieczyste sumienie" - świadomość winy jest lękiem przed utratą miłości, lękiem społ.

· Człowiek pozwala sobie na zło, kiedy wie, że autorytet się nie dowie

· Przed "nad - ja" nic nie da się ukryć, nawet myśli - ustawiczne napięcie

· "nad - ja" łączą z "ja" silne więzy, ale dręczy je doznaniami lęku

· Sumienie jest bardziej surowe i nieufne im bardziej cnotliwy jest człowiek

· 2 źródła poczucia winy:

- lęk przed autorytetem -wyrzeczenie się zaspokojeń popędu

- lęk przed "nad- ja" - ukrywanie istnienia zakazanych życzeń

· Surowość "nad - ja" jest kontynuacją surowości autorytetu zewnętrznego, który częściowo zastępuje

· Wyrzeczenie się popędów jest konsekwencją lęku przed autorytetem - by nie stracić jego miłości

1) Wyrzeczenie się popędu z lęku przed agresją autorytetu (przed utratą miłości)

2) Wzniesienie autorytetu wewnętrznego

3) Wyrzeczenie spowodowane lękiem przed autorytetem wew.

4) Lęk przed sumieniem, świadomość winy i potrzeba kary (zrównanie wartości złego postępku i złego zamiaru)

· Narzucone nam z zewnątrz wyrzeczenie się popędu tworzy sumienie, które potem wymaga dalszych wyrzeczeń

· Stosunek między "nad-ja" i "ja" to zniekształcony stosunek między "ja" a jakimś obiektem zew.

· Sumienie skrupulatne powstaje w wyniku współdziałania 2 wpływów:

- rozpętującego agresję wyrzeczenia się popędu

- doświadczenia życiowego, które kieruje agresję do wewnątrz i przekazuje "nad-ja"

· Gnębiące ludzkość poczucie winy pochodzi z kompleksu Edypa; przeszło ono na ludzi w chwili zabicia ojca pierwotnego przez związek braci (wprowadzenie agresji)

- synowie kochali ojca i go nienawidzili, nienawiść została zaspokojona przez agresję a w skrusze z powodu postępku wyszła na jaw miłość, którą przez identyfikację z ojcem wzniosła "nad-ja" i wyposażyła je we władzę ojca

- miłość stworzyła ograniczenia, które miały zapobiec powtórzeniu czynu

· Psychoanaliza wyklucza z swych rozważań przypadek skruchy

· Kultura osiąga swój cel na drodze rosnącego wzmagania poczucia winy

· Poczucie winy jako najważniejszy problem procesu rozwoju kultury:

- za postęp kultury płacimy utratą szczęścia w wyniku podwyższenia poczucia winy

· Wychowanie współczesne

- ukrywa przed młodym człowiekiem jaką rolę w życiu odgrywa seksualność

- nie przygotowuje go na agresję

· Poczucie winy w późniejszych fazach jest zbieżne z lękiem przed "nad-ja"

· Lęk chce zawładnąć całą naszą świadomością

· Świadomość winy - wytworzona przez kulturę - w znacznej części pozostaje nieświadoma

· Religia roszcząc sobie prawo do zbawienia ludzkości od poczucia winy zwanego grzechem

· "nad-ja" - instancja, do której istnienia doszliśmy na drodze dedukcji

· Poczucie winy, surowość "nad-ja" = srogość sumienia

· Skrucha - określenie reakcji "ja" związanych z poczuciem winy

· Poczucie winy to rezultat:

- poniechanej agresji (zamiaru dokonania czynu)

- zrealizowanej agresji (zrealizowanego gwałtownego czynu)

· Zmienny stosunek poczucia winy do świadomości

· Każde zaspokojenie popędu agresywnego, które spotkało się z przeszkodami wzmaga poczucie winy

· Symptomy nerwicy to zastępcze zaspokojenie nie spełnionych życzeń seksualnych

· Proces rozwoju kultury stanowi modyfikację procesu życia

· Proces rozwoju człowieka:

- główny cel to realizacja programu zasady rozkoszy, zaspokajanie potrzeby szczęścia

- przystosowanie się do masy ludzkiej - warunek, który trzeba spełnić na drodze do osiągnięcia celu

· Dążenie do szczęścia (egoistyczne) + dążenie do zjednoczenia z innymi (altruistyczne - kulturowe)

· Proces rozwoju kultury:

- cel: jedność indywiduów ludzkich, uszczęśliwianie jest spychane na dalszy plan

· Oba procesy (rozwoju człowieka i rozwoju kultury) muszą się połączyć w celu włączenia jednostki do społeczeństwa

· Pojedynczy człowiek zdążając własną drogą życia bierze udział w procesie rozwoju ludzkości

· Walka między indywiduum a społeczeństwem:

- o dystrybucję libido między "ja" a obiekty

- utrudnianie życia człowiekowi

- w przyszłości może pozwoli osiągnąć ostateczną równowagę

· Społeczeństwo wykształciło w sobie "nad-ja" i to pod jego wpływem przebiega rozwój kultury

· "nad-ja" danej epoki kulturalnej ma podobne pochodzenie jak "nad-ja" indywiduum: opiera się na wrażeniu, jakie wywarły na nim wielkie osobowości przywódcze

· "nad-ja" kultury tak jak "nad-ja" jednostki stawia surowe wymagania moralne - konsekwencją ich niespełnienia jest w postaci lęku sumienia

· Niektóre przejawy i właściwości "nad-ja" można poznać łatwiej na podstawie jego zachowania się w społeczeństwie kulturalnym niż na podstawie obserwacji indywiduum

· Kultura "nad-ja" wykształciła swe ideały i wymagania

- etyka - wymóg dotyczący stosunków międzyludzkich, zwraca się ku temu, co jest najczulszym miejscem kultury

· Przykazanie "miłuj bliźniego swego jak siebie samego" wywołuje odpór ludzkiej agresji, jest przykładem niepsychologicznego postępowania "nad-ja" kultury

· Niektóre kultury stały się "neurotyczne" pod wpływem dążeń kulturowych - patologia społeczeństw kulturalnych

· Przymusowy charakter kultury ludzkiej

· Ludzie poczynili już tak wielkie postępy w ujarzmianiu sił natury, że za ich pomocą mogą się wytępić jeden po drugim

- niepokój, nastroje lękowe, nieszczęście