Kodeks cywilny. Komentarz
red. prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski
Rok wydania: 2008
Wydawnictwo: C.H.Beck
Wydanie: 5
Komentowany przepis
Art. 393. [Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej] § 1. Jeżeli w umowie zastrzeżono, że dłużnik spełni świadczenie na rzecz osoby trzeciej, osoba ta, w braku odmiennego postanowienia umowy, może żądać bezpośrednio od dłużnika spełnienia zastrzeżonego świadczenia.
§ 2. Zastrzeżenie co do obowiązku świadczenia na rzecz osoby trzeciej nie może być odwołane ani zmienione, jeżeli osoba trzecia oświadczyła którejkolwiek ze stron, że chce z zastrzeżenia skorzystać.
§ 3. Dłużnik może podnieść zarzuty z umowy także przeciwko osobie trzeciej.
1. W umowie o świadczenie na rzecz osoby trzeciej (pactum in favorem tertii) dłużnik (przyrzekający) zobowiązuje się wobec wierzyciela (zastrzegającego) spełnić określone świadczenie na rzecz osoby trzeciej, nie- uczestniczącej w umowie. Źródłem zobowiązania (i wynikającego z niego uprawnienia osoby trzeciej) jest tu zatem umowa między dłużnikiem a wierzycielem, niewymagająca zgody osoby trzeciej.
Zob. przede wszystkim A. Kubas, Umowa na rzecz osoby trzeciej, Warszawa-Kraków 1976; E. Łętowska, P. Drapała, M. Bednarek, Umowy odnoszące się do osób trzecich, Warszawa 2006, s. 91 i nast.; M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 867 i nast.; taż, Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej, MoP 2005, Nr 11, 12.
2. Celem gospodarczym konstrukcji umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej jest dokonanie przez jedno świadczenie spełniane przez dłużnika do rąk osoby trzeciej (w ramach tzw. stosunku zapłaty łączącego dłużnika z tą osobą) dwóch przysporzeń: pomiędzy dłużnikiem i wierzycielem (tzw. stosunek pokrycia) oraz pomiędzy wierzycielem i osobą trzecią (tzw. stosunek waluty). Prowadzi to do ułatwienia i przyspieszenia obrotu, bo świadczenie należne od dłużnika wierzycielowi spełniane jest do rąk osoby trzeciej (umowa zmienia kierunek spełnienia świadczenia), dzięki czemu ulega zaspokojeniu interes i wierzyciela i osoby trzeciej.
Cel gospodarczy umowy o świadczenie na korzyść osoby trzeciej podobny jest więc do celu przekazu (por. art. 9211); co do różnic zob. np. M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 880 i nast.
3. Stosunek pokrycia wynika z umowy lub innego zdarzenia prawnego i w ramach tego stosunku następuje zastrzeżenie, że świadczenie spełnione zostanie do rąk osoby trzeciej, stanowiąc zarazem przysporzenie dla wierzyciela. Stanowi on causa dla zobowiązania dłużnika wobec osoby trzeciej.
Stosunek waluty (wynikający z jakiegokolwiek stosunku prawnego) ukształtowany jest niezależnie od umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej (nie musi nawet istnieć w chwili dokonywania zastrzeżenia na rzecz osoby trzeciej, tak np. A. Kubas, Umowa, s. 117; M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 891) i wyjaśnia przyczynę, dla której wierzyciel umawia się z dłużnikiem o dokonanie przez tego ostatniego przysporzenia na rzecz osoby trzeciej (z punktu widzenia tego stosunku dłużnik spełnia świadczenie osobie trzeciej na rachunek wierzyciela). Istnienie, ważność i treść tego stosunku ma wpływ na ocenę prawidłowości przysporzenia uzyskanego przez osobę trzecią. Jeżeli okaże się, że stosunek waluty nie uzasadniał tego przysporzenia, wierzyciel może żądać zwrotu świadczenia od osoby trzeciej jako nienależnego (art. 410 KC).
W stosunku zapłaty powstaje roszczenie osoby trzeciej, względem dłużnika, o spełnienie świadczenia wyznaczonego stosunkiem pokrycia.
4. Konstrukcja uregulowana w art. 393 nie stanowi odrębnego typu umowy wyróżnionego ze względu na swoje specyficzne cechy. Umowa ta nie występuje zatem w obrocie samodzielnie. "Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej" to zastrzeżenie, które może modyfikować inny stosunek obligacyjny, wynikający czy to z umowy, czy to - jak to się zgodnie przyjmuje - z innego zdarzenia prawnego (np. z bezpodstawnego wzbogacenia, czynu niedozwolonego, itd.), doprowadzając do ukształtowania stosunku trójpodmiotowego, przy czym osoba trzecia nie uczestniczy ani w stosunku wynikającym z umowy zastrzegającej, ani w stosunku tzw. podstawowym (zob. np. M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 868). Zobowiązanie dłużnika do świadczenia na rzecz osoby trzeciej wymaga wszakże wyraźnego zastrzeżenia (zob. orz. SN z 4.10.1984 r., II CR 329/84, Informacja Prawnicza 1985, poz. 2; ponadto orz. SN z 18.10.1972 r., I CR 388/72, OSP 1974, Nr 5, poz. 91; z 12.1.1988 r., I CR 282/87, OSN 1990, Nr 3, poz. 48; z 7.5.2003 r., IV CKN 1101/01, niepubl.; odmiennie P. Machnikowski, w: Gniewek, Komentarz KC 2006, s. 621; M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 886; tak też SN w orz. z 9.1.2003 r., I CK 329/02, OSN 2004, Nr 4, poz. 56; w każdym razie zastrzeżenia takiego nie można domniemywać).
5. W praktyce konstrukcja zastrzeżenia świadczenia na rzecz osoby trzeciej jest wykorzystywana stosunkowo często, o czym świadczy bogate orzecznictwo, por. np. orz. SN z 6.11.1976 r., OSP 1977, poz. 189 (stosunek między wykonawcą utworu a zamawiającym, zobowiązanym do zapłaty osobie trzeciej - autorowi utworu wynagrodzenia); z 24.4.1970 r., OSP 1971, poz. 205; z 24.1.1972 r., III CZP 74/71, OSP 1972, Nr 7-8, poz. 122 (co do uprawnień wynikających z umowy ubezpieczenia, zob. np. A. Wąsiewicz, glosa, PiP 1973, Nr 11, s. 166); z 9.2.1973 r., II CZ 4/73, OSN 1973, Nr 12, poz. 222 (stosunek między wykonawcą utworu a zamawiającym, zobowiązanym do wypłaty tantiem na rzecz organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi); z 23.1.1970 r., OSN 1970, poz. 199 (stosunek między przekazującym a przejmującym nieruchomość, zobowiązanym do zapłaty osobie trzeciej odszkodowania za zniszczenie upraw); z 21.3.1973 r., III CRN 40/73, OSN 1974, Nr 2, poz. 26; glosy: L. Stecki, NP 1975, Nr 10-11, s. 1477; H. Goik, OSP 1974, Nr 11, poz. 230; A. Policiński, OSP 1974, Nr 11, poz. 230 (obciążenie obdarowanego obowiązkiem świadczenia na rzecz osoby trzeciej); z 29.3.1979 r., OSN 1979, poz. 146, z 20.6.1983 r., III CZP 25/83, OSN 1984, Nr 2-3, poz. 21 oraz z 17.6.1985 r., I CR 149/85, OSN 1986, Nr 3, poz. 38 (stosunek między gwarantem jakości a jednostką usług gwarancyjnych, zobowiązaną do świadczenia takich usług na rzecz uprawnionego z gwarancji); z 15.12.1987 r., III CZP 72/86, niepubl. (umowa poręczenia zawarta pomiędzy poręczycielem a dłużnikiem); z 24.11.1993 r., OSN 1994, poz. 131 (stosunek pomiędzy zakładową organizacją związkową a zakładem pracy, zobowiązanym do świadczenia na rzecz pracowników na podstawie porozumienia w sprawach płacowych); z 9.1.2003 r., I CK 329/02, OSNC 2004, Nr 4, poz. 56 (tzw. depozyt adwokacki).
Konstrukcja zastrzeżenia świadczenia na rzecz osoby trzeciej została także wykorzystana przez ustawodawcę dla ukształtowania wariantów niektórych umów nazwanych, por. art. 785, 808, 831, 908 § 3 KC, art. 56 PrBank, przepisy kształtujące tzw. umowę offsetową (ustawa z 10.9.1999 r. o niektórych umowach kompensacyjnych zawieranych w związku z umowami dostaw na potrzeby obronności i bezpieczeństwa państwa, Dz.U. Nr 80, poz. 903 ze zm.), przy czym w tych przypadkach przepisy szczególne samodzielnie kształtują sytuację osób trzecich, nie zachodzi zatem potrzeba sięgania do art. 393 (tak np. Radwański 2006, s. 181; P. Machnikowski, w: Gniewek, Komentarz KC 2006, s. 620; M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 873-874).
Co do różnych możliwości wykorzystania konstrukcji umowy na korzyść osoby trzeciej zob. ponadto np. H. Goik, Umowa przewozu przesyłek w transporcie lądowym jako rodzaj umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej, Katowice 1973 (zob. też np. Z. Kwaśniewski, Wydanie przesyłki stanowiącej przedmiot sprzedaży, Rej. 1998, Nr 3, s. 87 i nast.); C. Żuławska, Gwarancja przy sprzedaży, Warszawa 1975, s. 170 i nast.; R. Szostak, Z problematyki umów o przejęcie obowiązku wykonywania świadczeń gwarancyjnych, PiP 1993, Nr 7, s. 19 i nast.; J. Mazurkiewicz, J. Zaporowska, Kapitał założycielski fundacji, MoP 1998, Nr 6, s. 223 i nast.; A. Gremlik, Regulacja i charakter prawny akredytywy, PB 2000, Nr 7-8, s. 130 i nast.; M. Goszczyk, Pośrednie prawo poboru, Pr. Sp. 2005, Nr 6 (umowa o submisję); P. Granecki, Glosa do wyroku s.apel. z 17.3.2004 r., I ACa 1249/03, Pal. 2006, Nr 7-8 (umowa o zarządzanie przedsiębiorstwem państwowym). Wedle niektórych poglądów konstrukcja umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej mogła być wykorzystana wobec spółki kapitałowej "w organizacji" (zob. np. J. A. Stefanowicz, Wkład. Kapitał zakładowy. Udział, PS 1995, Nr 2, s. 78 i nast.; krytycznie o tym np. J. Krauss, glosa do orz. SN z 5.12.1991 r., III CZP 128/91, PS 1992, Nr 11/12, s. 117 i nast.). Poglądy te, wobec wyraźnego uregulowania spółki w organizacji w art. 11 i nast. KSH straciły aktualność.
Krytycznie o wykorzystaniu tej konstrukcji dla opisu stosunków pomiędzy emitentem karty płatniczej, jej posiadaczem i sprzedawcą towaru/usługi, zob. np. W. Pelc, Zapłata kartą płatniczą, Pal. 1995, Nr 1-2, s. 21.
Wedle orz. SN z 25.5.2005 r., I PK 228/04, OSNP 2006, Nr 3-4, poz. 37: "Niewiążące pracodawcy porozumienie zbiorowe (pakiet socjalny), zawarte pomiędzy związkami zawodowymi działającymi w zakładzie pracy a inwestorem strategicznym, nie jest (…) umową o świadczenie na rzecz osoby trzeciej w rozumieniu art. 393 KC(…)" (tak też szereg innych orzeczeń cyt. M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 876 i tam cyt. autorzy; tamże, o charakterze prawnym tzw. pakietów inwestycyjnych). Zob. jednak np. orz. SN z 24.11.1993 r., I PZP 46/93, OSN 1994, Nr 6, poz. 131; z 29.9.1998 r., III ZP 27/98, OSNAPiUS 1999, Nr 8, poz. 265; z 17.2.2000 r., I PKN 541/99, OSNAPiUS 2001, Nr 14, poz. 464.
Co do dalszych przykładów zob. M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 874 i nast.
6. Wskazanie osoby trzeciej (jednej lub większej liczby) w umowie może nastąpić albo przez oznaczenie indywidualizujące, albo przez wskazanie cech czy okoliczności, które umożliwią w przyszłości indywidualizację (najpóźniej w chwili spełnienia świadczenia), względnie warunków, jakim odpowiadać ma osoba trzecia (por. orz. SN z 30.3.1983 r., OSN 1983, poz. 184 i inne cyt. M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 895; A. Kubas, Umowa, s. 46 i nast.; C. Żuławska, w: Komentarz 2007, s. 193, która wskazuje przykłady posiadacza karty gwarancyjnej albo polisy ubezpieczeniowej na okaziciela; zob. też E. Kowalewski, A. Wąsiewicz, Postulowany kształt umowy ubezpieczenia w kodeksie cywilnym, PiP 1993, Nr 11-12, s. 3; J. P. Naworski, Zbycie członkostwa w spółce cywilnej, PPH 1996, Nr 9, s. 32). Dopuszczalne jest także późniejsze wskazanie osoby trzeciej (por. R. Szostak, Z problematyki, s. 19). W orz. SN z 30.12.1975 r. (OSN 1976, poz. 125) wskazano, że jeżeli istnieją jakieś wymagania prawne co do odbiorcy świadczenia, to osoba trzecia powinna te wymogi spełnić, pod rygorem nieważności zastrzeżenia na jej korzyść.
Osobą trzecią może być także nasciturus (por. orz. SN z 7.10.1971 r., III CRN 255/71, OSN 1972, Nr 3, poz. 59; ponadto B. Walaszek, glosa, OSP 1972, Nr 9, poz. 170), a także osoba prawna nieistniejąca w chwili zawarcia umowy (tak m.in. A. Kubas, Umowa, s. 48; P. Machnikowski, w: Gniewek, Komentarz KC 2006, s. 622; M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 894).
7. Zastrzeżenie, że dłużnik spełnić ma świadczenie do rąk osoby trzeciej, jednakże z tym ograniczeniem, że osoba trzecia nie nabywa własnego prawa do żądania od dłużnika świadczenia, wynika z tzw. niewłaściwej umowy na rzecz osoby trzeciej (zastrzeżenia takiego nie domniemywa się, orz. SA w Katowicach z 19.2.2004 r., I ACa 885/03, niepubl.). Na jej podstawie osoba trzecia uzyskuje tylko upoważnienie do odebrania świadczenia od dłużnika, a ten - spełniwszy świadczenie do jej rąk - zwalnia się z zobowiązania względem wierzyciela. Jeżeli takiego ograniczenia brak (strony umówiły się tylko, że dłużnik ma spełnić świadczenie do rąk osoby trzeciej, nie określając jej sytuacji prawnej), to poczynione przez strony zastrzeżenie jest umową o świadczenie na korzyść osoby trzeciej. Wynika to z przyjętej w art. 393 § 1 konstrukcji reguły interpretacyjnej ("w braku odmiennego postanowienia umowy").
8. Z mocy art. 393 § 1 osoba trzecia może żądać bezpośrednio od dłużnika, we własnym imieniu, spełnienia świadczenia (o ile oczywiście istnieje obowiązek spełnienia świadczenia przez dłużnika, zob. bliżej M. Bednarek, s. 896). Prawo to osoba trzecia nabywa wprost z umowy, niezależnie od tego, czy na takie przysporzenie wyraża zgodę, ani nawet czy o takim zastrzeżeniu wie (tzw. teoria kreacyjna). Nie są zatem z jej strony żadne dodatkowe czynności (np. "przyjęcie" zastrzeżenia). To przysporzenie jednakże staje się definitywne dopiero wówczas, gdy osoba trzecia oświadczy, że chce z dokonanego na jej rzecz zastrzeżenia skorzystać (to oświadczenie może ona złożyć w dowolnym terminie, chyba że zastrzeżenie określa odpowiedni termin). Nie sposób bowiem przyjąć, by czynność dokonana wbrew woli zainteresowanego mogła kształtować definitywnie jego sytuację prawną, nawet korzystną. Osoba trzecia może także oświadczyć (oświadczeniem o charakterze prawokształtującym), którejkolwiek ze stron umowy zastrzegającej, o odrzuceniu korzyści, ze skutkiem ex tunc (tak m.in. A. Kubas, Umowa, s. 90; M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 900).
9. Osoba trzecia, uzyskując pozycję wierzyciela w stosunku "podstawowym", nabywa własne roszczenie o spełnienie na jej rzecz świadczenia przyrzeczonego przez dłużnika (por. orz. SN z 20.6.1983 r., OSN 1984, poz. 21). Gdyby zatem dłużnik, wbrew zastrzeżeniu, spełnił świadczenie do rąk wierzyciela, to nadal pozostaje zobowiązany względem osoby trzeciej, która może domagać się spełnienia należnego jej świadczenia (orz. SN z 5.7.2000 r., I CKN 711/00, niepubl.; zob. też P. Machnikowski, w: Gniewek, Komentarz KC 2006, s. 621). Nie może ona jednak występować z żadnymi roszczeniami wobec wierzyciela, ani o to, by wierzyciel skłonił dłużnika do wypełnienia przyrzeczenia, ani o wydanie świadczenia, jeżeli dłużnik, wbrew zastrzeżeniu, spełnił świadczenie do rąk wierzyciela, a ten je przyjął.
Do osoby trzeciej jako wierzyciela znajdują zastosowanie odpowiednie uregulowania, w tym m.in. przepisy o zwłoce wierzyciela, o przysługujących wierzycielowi roszczeniach odszkodowawczych, itd. (zob. bliżej M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 904).
10. W umowie o świadczenie na korzyść osoby trzeciej zastrzec można spełnienie świadczenia - w jakiejkolwiek postaci (stanowisko powszechnie akceptowane, zob. M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 893) - na jej rzecz. Wątpliwa wydaje się natomiast dopuszczalność zastrzeżenia innego rodzaju przysporzeń, w tym zwłaszcza zawarcia umowy rozporządzającej na rzecz osoby trzeciej, zob. np. Z. Radwański, w: System, t. III, cz. 1, s. 446; M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 893; zob. jednak A. Kubas, Umowa, s. 52 i nast.
Osobie trzeciej nie przysługują inne uprawnienia wynikające ze stosunku łączącego dłużnika z wierzycielem (np. uprawnienie do odstąpienia), tak m.in. P. Machnikowski, w: Gniewek, Komentarz KC 2006, s. 622.
11. Osoba trzecia nabywa uprawnienie albo z chwilą określoną przez przepis ustawy (por. art. 785 KC), albo z chwilą wynikającą z właściwości zobowiązania (por. art. 577 § 1 w zw. z art. 582 KC), albo z chwilą określoną w umowie zastrzegającej świadczenie na jej rzecz. W braku którejś z tych wskazówek uprawnienie powstaje z chwilą zawarcia umowy na korzyść osoby trzeciej (tak F. Błahuta, w: Komentarz 1972, t. II, s. 937; Czachórski 1994, s. 126; C. Żuławska, w: Komentarz 2007, s. 194).
12. Oświadczenie osoby trzeciej o przyjęciu zastrzeżenia na jej korzyść (wykonanie przysługującego mu uprawnienia kształtującego) może być złożone którejkolwiek ze stron, w dowolnej formie (w praktyce często jest tak, że oświadczenie to składane jest w sposób dorozumiany, poprzez przyjęcie przez osobę trzecią zaoferowanego jej przez dłużnika świadczenia, albo przez przedstawienie mu żądania spełnienia świadczenia). Może ono być złożone w dowolnym terminie (także przed zawarciem umowy zawierającym zastrzeżenie), chyba, że umowa wyznacza taki termin (przyjąć należy, że w takim przypadku oświadczenie po upływie terminu nie wywoła skutku prawnego). Oświadczenie wywołuje skutek z mocą wsteczną tj. od chwili zawarcia umowy o świadczenie na korzyść osoby trzeciej (tak też np. C. Żuławska, Komentarz 2007, s. 194; odmiennie M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 902).
13. W przypadku unieważnienia umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej, upada podstawa prawna jej uprawnienia, niezależnie od tego, czy złożyła ona już oświadczenie o zamiarze skorzystania z zastrzeżenia czy nie (tak m.in. A. Kubas, Umowa, s. 103; Z. Radwański, System t. III, cz. 1, s. 448; C. Żuławska, w: Komentarz 2007, s. 194; z orzecznictwa - orz. SN z 12.11.1980 r., I CR 427/80, OSN 1981, Nr 6, poz. 109). Oczywiście jej uprawnienie nie powstaje, jeżeli umowa była od początku nieważna. Możliwe jest także wypowiedzenie względnie odstąpienie od umowy zawierającej zastrzeżenie, a także uchylenie się od jej skutków m.in. z powodu błędu (tak m.in. A. Kubas, Umowa, s. 103; M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 887; zob. też orz. SN z 27.2.1990 r., III CZP 3/90, niepubl.).
14. Zastrzeżenie na korzyść osoby trzeciej może być zmienione (co do osoby trzeciej lub świadczenia) bądź uchylone za zgodą stron, najpóźniej do chwili, gdy osoba ta oświadczy wierzycielowi bądź dłużnikowi, że ze swojego uprawnienia zamierza skorzystać (zob. jednak orz. SN z 10.2.2005 r., II PK 209/04, OSNP 2005, Nr 18, poz. 281). Zgoda obu stron może wyrażać się albo we wspólnej decyzji o uchyleniu albo zmianie zastrzeżenia na rzecz osoby trzeciej, albo w udzieleniu przez nie jednej z nich (np. wierzycielowi) upoważnienia do jednostronnego odwołania (zmiany) zastrzeżenia (takie upoważnienie może też wynikać z ustawy, por. art. 808 § 1in fine, art. 787 § 1 KC). Sporna jest natomiast kwestia, czy dopuszczalne jest jednostronne odwołane zastrzeżenia przez wierzyciela, mimo braku odpowiedniego upoważnienia (tak np. Z. Radwański, w: System, t. III, cz. 1, s. 446; M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 889 - dla odwołania wystarczająca jest wola samego wierzyciela natomiast zmiana zastrzeżenia wymaga zgody obu stron; odmiennie np. P. Machnikowski, w: Gniewek, Komentarz KC 2006, s. 623; Cz. Żuławska, w: Komentarz 2007, s. 195, która dopuszcza uchylenie lub zmianę zastrzeżenia tylko za zgodą obu stron; ten ostatni pogląd, zważając na umowny charakter zastrzeżenia, wydaje się zasadny; odmiennie jednak orz. SN z 17.11.2006 r., V CSK 268/06, BSN 2007, Nr 3, poz. 13). Oświadczenia o odwołaniu (zmianie) zastrzeżenia nie składa się osobie trzeciej (tak np. A. Kubas, Umowa, s. 96; M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 889), natomiast powinna zostać o nim powiadomiona, jeżeli powiadomiono ją także o zastrzeżeniu na jej rzecz (tak np. A. Kubas, Umowa, s. 96, M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 889). Co do zrzeczenia się uprawnienia do odwołania (zmiany) zastrzeżenia zob. M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 890 i tam cyt. autorzy.
Jeżeli osoba trzecia oświadczy, że z zastrzeżenia świadczenia na jej rzecz nie skorzysta, zastrzeżenie to traci ważność (tak Radwański 2006, s. 181).
15. Zastrzeżenie na rzecz osoby trzeciej wyłącza w zasadzie możliwość domagania się przez wierzyciela spełnienia świadczenia na jego rzecz (tak też Radwański 2006, s. 181; P. Machnikowski, w: Gniewek, Komentarz KC 2006, s. 621), chyba że osoba trzecia nie odpowiada warunkom określonym w umowie (por. orz. SN z 30.3.1983 r., I CR 344/82, OSN 1983, Nr 11, poz. 184; por. też L. Stecki, glosa, OSP 1984, Nr 9, s. 186). Jednak wierzyciel zawsze może żądać od dłużnika, by ten spełnił świadczenie na rzecz osoby trzeciej, bo nadal pozostaje on dłużnikiem wierzyciela, nawet jeżeli osoba trzecia złożyła oświadczenie o zamiarze skorzystania z zastrzeżenia. Może też wytoczyć powództwo na rzecz osoby trzeciej i domagać się zasądzenia dla niej świadczenia (tak orz. SN z 21.6.2002 r., V CKN 1069/00, OSN 2003, Nr 11, poz. 149; zob. też P. Machnikowski, w: Gniewek, Komentarz KC 2006, s. 622; odmiennie orz. SA w Rzeszowie z 29.8.1991 r., I ACr 161/91, OSA 1992, Nr 1, poz. 2). Jeżeli osoba trzecia świadczenia nie przyjmie, żądanie spełnienia wierzycielowi należy uznać, z zastrzeżeniem wyjątków, za dopuszczalne (por. Z. Radwański, w: System, t. III, cz. 1, s. 446; Czachórski 1994, s. 126). W literaturze zwrócono uwagę, że w niektórych przypadkach odmowa przyznania wierzycielowi prawa do żądania spełnienia świadczenia do jego rąk, w sytuacji gdy osoba trzecia nie chce skorzystać z zastrzeżenia na jej rzecz, nie byłoby uzasadnione. W szczególności chodzi tu o przypadki, w których świadczenie nie wiąże się bezpośrednio z osobą trzecią lub składnikami jej majątku (tak np. C. Żuławska, w: Komentarz 2007, s. 197; P. Machnikowski, w: Gniewek, Komentarz KC 2006, s. 622; M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 894).
16. W przypadku niemożliwości spełnienia świadczenia na rzecz osoby trzeciej, z przyczyn, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi, zobowiązanie w zasadzie wygasa na podstawie art. 475 § 1 KC. Chodzi tu np. o sytuację, w której osoba trzecia nie zostanie zindywidualizowana, albo też przestała istnieć przed nadejściem terminu spełnienia świadczenia (zob. bliżej A. Kubas, Umowa, s. 97; także C. Żuławska, w: Komentarz 2007, s. 197).
17. W stosunku zapłaty dłużnik może podnosić wobec osoby trzeciej, niezależnie od zarzutów osobistych (np. zarzut potrącenia), w tym także zarzutów z umowy zawartej z osobą trzecią, modyfikującej treść stosunku zapłaty, także zarzuty wynikające "z umowy" (art. 393 § 3), a więc ze stosunku łączącego go z wierzycielem (czyli ze stosunku pokrycia). Dzięki temu zastrzeżenie świadczenia na korzyść osoby trzeciej nie pogarsza jego sytuacji prawnej. Zarzuty te mogą odnosić się tak do samego istnienia podstawy roszczenia osoby trzeciej (zarzut nieważności lub wzruszalności umowy), jak i do istnienia (np. zarzut zaspokojenia), treści (np. wysokość świadczenia) albo wymagalności (termin spełnienia świadczenia) względnie zaskarżalności (zarzut przedawnienia) roszczenia osoby trzeciej (zob. bliżej M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 905 i tam cyt. autorzy).
Jeżeli dłużnik spełnił świadczenie, które w świetle stosunku pokrycia okazało się nienależne, przysługuje mu roszczenie o zwrot wobec tego, kto został wzbogacony (w zależności od sytuacji może to być wierzyciel, albo osoba trzecia, zob. C. Żuławska, w: Komentarz 2007, s. 196; bliżej zob. M. Bednarek, w: System PrPryw, t. 5, s. 904).
Wierzyciel może natomiast żądać zwrotu świadczenia od osoby trzeciej, jeżeli w świetle stosunku waluty było ono nienależne.
Dłużnik nie może podnosić wobec osoby trzeciej zarzutów ze stosunku, jaki łączy ją wierzycielem, czyli ze stosunku waluty (por. orz. SN z 23.1.1970 r., III CRN 320/69, OSN 1970, Nr 11, poz. 199), czy też z innych stosunków łączących go z wierzycielem. Zob. też orz. SN z 17.6.1985 r., I CR 149/85, OSN 1986, Nr 3, poz. 38; C. Żuławska, w: Komentarz 2007, s. 196. Na treść tego stosunku nie może też powoływać się względem dłużnika osoba trzecia lub wierzyciel.
18. Co do przedawnienia roszczenia osoby trzeciej, zob. P. Machnikowski, w: Gniewek, Komentarz KC 2006, s. 624.
Popiołek