2010. GEOGRAFIA LUDNOŚCI

WYKŁAD 1

Literatura:

+ Geografia ludności, Kosiński Leszek, 1067, PWN

+ Podstawy geografii ludności, Jedrzejczyk Dobiesław, 2001, Dialog

- Demografia, Holzer J.Z., 1999, PWE

- Ludność świata, Marjański A., 1977, PWN

- Migracje w świecie, Marjański A., 1984, PWN

- Narodowości świata, Marjański A., 1998, PWN

- Geografia ludności i osadnictwa: słownik terminologiczny, Rajman J., 2003,Wyd. Nauk. Ak. Ped., Kraków

- od poł. XXw. unikano terminu ludności mówiono zaludnienie, mieszkańcy, itp.

- ludność domeną demografii

- jako samodzielna dopiero od lat 50 XXw.

Ludność - (obecnie różne def.) ogół mieszkańców pewnego terytorium, ogół mieszkańców Ziemi lub jej części

Wg Rajmana - podstawowa kategoria demografii ogół mieszkańców danego terytorium

- zamiennie używa się populacja

Ludność Polski	Ludność polska
- ludność zamieszkującą terytorium kraju (kryterium więzi terytorialnej)	- ludność nie tylko zamieszkującą Polskę - osoby uważające się za Polaków (12-15mln Polonii na świecie, na pocz. lat 80 (Polak papieżem) wzrost osób mówiących że są polakami

Ludność - zbiór ludzi utworzony na podstawie dowolnych kryteriów: przestrzenne, ekonomiczne, socjologiczne → społeczne, jest zbiorem zmieniającym się w czasie, nie stan tylko proces dynamiczny

Antropologowie:

- F. Ratzl │ zjawiska w ruchu

- Vidal de la Blauche │

w XIXw. z geografii ogólnej

- A. Humbodt │ jedność człowieka i Ziemi

- K. Ritter │

- wyróżnił z geografii antrogeografie

III etapy:

1. Antropogeografii

- Antoni Wrzosek │ w okresie międzywojennym, książka „Antropogeografia” nauka o

- B. Zaborski │ rozmieszczeniu człowieka i dział ludzi na tle środowiska Ziemi

- Wrzosek po II wojnie światowej brał udział przy zmianie nazewnictwa z niemieckiego na polski

2. Demografii po II wojnie światowej

- Wiktor Ormicki - po spisie powszechnym, dziedzina antropogeografii szczegółowo terytorialnym, zróżnicowaniem zjawisk demograficznych (przestrzennych) stanowiących przyrost naturalny, przestrzennie zróżnicowanie zjawisk

3. Zachowań przestrzenny ludzi

- studia geografów szwedzkich, struktury ludzkości, różnego typu przemieszczeń ludności, nie zainteresowanych przez antropogeografie i demografie, np.: ścieżka życia, cykl dobowy ścieżki życia dobowego, studenta, teorii przestrzennych zachowań ludzi

- T. Hagerstrand (Szwed)

2 nurty myślowe:

- Ratzl - czysto biologicznej

- de la Blauche - historia, etnografia, kultura związane z człowiekiem

Kosiński jako pierwszy sformułował zakres badań geografii ludności

1. Co robi i czym się zajmuje?

Geografia Ludności - analizuje i interpretuje zmieniające się w czasie i przestrzeni zjawiska i procesy ludnościowe na powierzchni Ziemi

2. Zadania: prawidłowości rządzące zróżnicowaniem przestrzennych stosunków ludnościowych

- krytyczna ocena

Przedmiot badań:

- zjawiska i procesy ludnościowe rozmieszczenie, struktura i dynamika (r. 1 Jędrzejczyk)

Różnice

Demograf - Geograf → różni ich przestrzeń

bierze dane potrafi przenieść

statystyczne te dane na mapę

Jakie metody badawcze? Raz ustalony sposób badania

- m. analiza statystyczna i matematyczno - statystyczna (zjawiska ilościowe)

- m. kartograficzna i kartometryczna (dane przenosimy na mapę) to mapa jest źródłem informacji

- badania terenowe: obserwacje, wywiady, ankietowa

- porównywanie zjawisk przestrzennych

- wykazywanie związków przyczynowych zjawisk

Podstawowe kierunki badań:

- chronologiczny (regionalny) - uznaje się właściwości jednostek kartograficznych wydzielanych, np.: od najniższej do najwyższej jednostki fizyczno - geograficznej

- środowiskowy (ekologiczny) - relacje środowiska geograficznego a ludnością, wpływ rozwoju ludności na przemiany użytkowania

- analityczno - przestrzenny - przestrzenne właściwości zbiorowisk ludzi i zjawisk

- elektryczny - (łączy 3 wyżej) najczęściej używany

PROBLEMATYKA BADAWCZA GEOGRAFII LUDNOŚCI

Najogólniej można podzielić na 4 zasadnicze części, z których każda dzieli się następnie dalej:

- problemy ogólnoteoretyczne

+ założenia metodologiczne

+ techniki oraz metody badań i przedstawianie wyników

+ historia rozwoju dyscypliny

- rozmieszczenie ludności

+ rozmieszczenie i gęstość w powiązaniu z rozwojem ekumeny (ukł. strefowe)

+ rozmieszczenie i gęstość w powiązaniu z ukł. osadniczym

+ syntetyczne miary rozmieszczenia ludności - miary centro graficzne, modele grawitacji, potencjału, miary koncentracji

- dynamika ludności

+ ruch naturalny - urodzenia, zgony i ich przyczyny, przyrost naturalny

+ migracje

+ ogólne zmiany ludności i wzajemne proporcje składników zmian

- struktura ludności

+ cechy fizyczne - struktura płci i wieku, struktura rasowa

+ cechy społeczno - ekonomiczne

Podstawowe źródła statystyczne:

- rocznik statystyczny mały i duży

- demograficzny rocznik

+ powszechne spisy ludności (NSP)

+ ewidencja bieżąca ludności i sprawozdawczość

+ inne, np.: specjalne badanie metodą reprezentacyjną, materiały wtórne (np.: PESEL), ZUS, karta obywatela (cenzus)

ludność de facto - obecna w momencie spisu

ludność de jure - zamieszkała wg zameldowania faktycznego

Dla spisu jest ważny czas (rachmistrz prowadzi spis)

Moment krytyczny spisu do którego zostaje wszystko spisane, konkretna data, np.: 4.12 23:59

Cechy spisu:

-powszechność (dopiero w czasach nowożytnych)

- określony czas (jednoczesność) najczęściej trwa 2 tygodnie minimum

- imienność (spisana z imienia i nazwiska, kontakt bezpośredni)

Szwecja co 5 lat

USA co 10 lat

Spis w krajach gdzie są nomadzi, są często liczeni kilkakrotnie

W Turcji dopisywali

1789r. I spis 1dom = 1 dym = 4-5 osób

W zaborze ruskim 1 spis

W zaborze Pruskim kilka

W zaborze austryjackim:

- 1840 - niedoskonały

- 1857 - historycy dopuszczają do korzystania

- 1869 - nowoczesny

- 1880 │ oprócz ludności, struktura narodowości, wyznaniowa

- 1890 │

- 1900 │ bardzo dokładne

- 1910 │- ostatni w zaborze austryjackim

Spisy polskie

- 1921 - struktura narodowościowa i wyznaniowa

- 1931

- 1946 (wojenny) - spis sumaryczny (nie powszechny) ile osób w granicach Polski

- 1950 - powszechny w grudniu

- 1960

- 1970 - era Gierkowska

- 1978 - stan wojenny

- 1988 - rok przed zmianą systemu

- 2002 - 20 maja

- 2011 - też w maju

16.10.2010

WYKŁAD 2

- informacje w spisach zmieniają się, żadnych informacji o bezrobotnych

2011r.

spis próbny od kwietnia do maja gmina Kościelisko - pierwszy z zaleceniami z Brukseli, pierwszy po wstąpieniu do Unii Europejskiej, dobrowolność: typ związku, wyznanie, kobiety - liczba urodzonych dzieci czy planują. NOWE: nie ma formularzy papierowych, wszystko elektronicznie

+ samo spis internetowy, drogą losowania → wywiad telefoniczny, przez rachmistrza z respondentem

EWIDENCJA BIEŻĄCA LUDNOŚCI I SPRAWOZDAWCZOŚĆ

- księgi meldunkowe

- statystyki nie obejmowały ludzi bezdomnych (duża liczba)

- ewidencja bieżąca stała

- rejestracja ruchu wędrówkowego

- źródła wtórne: PESEL

- metody szacunkowe: interpolacja, ekstrapolacja

+ jest podstawą wszelkich badań

ROZWÓJ LUDNOŚCI NA ŚWIECIE

- nie jest znana dokładna obecnie liczba ludności, obecnie obejmują 98% populacji

- spis nie obejmuje wszystkich miejsc

+ do 1650r. opiera się na badaniach archeologów i historyków, ocena jest dokonywana na podstawie użytków rolnych

+ 1650-1900 - Carr Sanders: Szacunek

• 8000lat p.n.e. - 1650 - powolny przyrost

• 1650 - 1950 - szybki przyrost ludności

• od 1950 - dynamiczny „eksplozja demograficzna”

Najludniejsze kraje świata:

1. Chiny 6. Pakistan

2. Indie 7. Bangladesz

3. USA 8. Rosja

4. Indonezja 9. Nigeria

5. Brazyla 10. Japonia

33. Polska

Najludniejsze kraje Europy:

1. Rosja 6. Włochy

2. Niemcy 7. Ukraina

3. Turcja 8. Hiszpania

4. Francja 9. Polska

5. W. Brytania

Różne rodzaje przedstawiania dynamiki rozwoju ludności:

- eksplozja Edward Roset związane z rozwojem medycyny, spadek zgonów

Jakie czynniki wpływają na rozmieszczenie ludności:

- środowisko geograficzne (naturalne)

- czynniki przyrodniczo - geograficzne (klimat, gleby, rzeźba, wys. n.p.m., odległość od morza, zasoby mineralne)

- czynniki społeczno - ekonomiczne (stopień rozwoju kraju, regionu, typ i poziom zagospodarowania, rozwój techniki, planowa polityka państwa)

(Staszewski) ludzie zamieszkują na wysokości 200m n.p.m. - większość

+ zmniejsza się liczba wraz z wysokością

+ są obszary gdzie jest odwrotnie np.: Brazylia

+ zwrócił uwagę, że większość ludności w pasie nadmorskim do 150km

+ słabo zaludnione są centra kontynentów szczególnie Afryki

- duży wpływ na rozmieszczenie ludności miało wydobycie węgla kamiennego

- im wyższy poziom rozwoju gospodarczego tym wyższy wzrost ludności

- delta Nilu to rolnictwo skupia ludność, oraz Chiny

Bariery:

- deficyt światła (dnie i noce polarne)

- termiczne (za ciepło, za zimno)

- wodna (opady deficyt)

- grawitacyjna (ciśnienie atmosferyczne)

Przyczyny związane są z:

- ekumena (obszar trwale zamieszkały)

- anakumena (obszar niezamieszkały i nie zagospodarowany)

- subekumena (zasiedlony tylko częściowo)

Tryby życia:

- osadniczy, koczowniczy, wędrowny, osiadły,

- nomadyzm - ciągła wędrówka, ciągła zmiana miejsca zamieszkania, poszukiwanie pastwisk, oazy (tereny pustynne, półpustynne, Mongolia, Afryka, Płw. Arabski)

- półnomadyzm - dane plemię posiada stałe domy (osady), przez część roku poszukują wędrują

- transhumancja - stała wieś rolnicza, część ludności - głownie mężczyźni wraz ze stadami zwierząt idą w góry na wypas (Alpy w Europie, Polska - Podhale, Beskid Niski, Bieszczady) zmiana proporcji w czasie, dłużej nomadzi

- migracje sezonowe (okresowe) - związane z rolnictwem, budownictwem, zbieraniem (lipiec-wrzesień) budownictwo - latem

- migracje wahadłowe - związane z dojazdem do pracy, szkół, w ujęciu dobowym, każde miasto, region ma ludność (cyklu) dzienną i nocną, zmienia się liczba i rozmieszczenie ludności (ok. 62tys. ludzi dojeżdża do pracy do Krakowa, ok. 150-200tys. studentów na wszystkich uczelniach)

Rodzaje prezentacji liczby ludności:

- metoda kropkowa - punktowa, topograficzna, kartograficzny, tam gdzie miasto

- metoda koncentracji przestrzenne - mapa potencjału

Błędy w przedstawianiu gęstości zaludnienia:

- wykonywanie map w postaci kartodiagramów i kartogramów, nie wykonujemy ba podawane są w liczbach bezwzględnych (gęstość zaludnienia na mapie kartogram może być modyfikowany)

3 obszary koncentracji:

1. główne obszary koncentracji

2. szczególne obszary koncentracji

3. obszary niezamieszkane

Rozmieszczenie ludności na świecie (koncentracja):

- wschodnio - azjatycki (Chiny, Japonia, Korea Pn., Tajwan) ¼ ludności świata 1,5mld osób

- region indyjski i indonezyjski (południowo - azjatycki) - Indie 1,25mld ponad 20%, Bangladesz, Siri Lanka, Pakistan (8% indonezyjski), Indonezja, Filipiny, Jawa, Sumatra 0,5mld

- północno - amerykański (północno - wschodnie USA i północno - wschodnia Kanada)

- północno - europejski (W. Brytania, Niemcy, 13% świata w dużych aglomeracjach miejskich,)

- występują regiony bezludne, słabo zaludnione (duże obszary pustynne, wysokogórskie, Gobi, Sahara, Tybet, Nepal)

- zlodowacone (Antarktyda, Grenlandia)

- rozległe obszary tundry i tajgi (Syberia, Alaska, Kanada)

- rozległe obszary równikowe (dorzecze Amazonki, Nowa Gwinea)

+ im większa jednostka tym większe uśrednienie

23.10.2010

WYKŁAD 3

Rozmieszczenie ludności wg miejsca zamieszkania, dlaczego w miastach:

- praca

- zróżnicowanie wysokości pensji

+ różnica między miastem a wsią coraz mniejsza

Kryteria identyfikacji miast:

- prawno - administracyjne - (najstarsze) prawa miejskie

- statystyczne - (określona liczba ludności do wydzielenia miasta 2-5tys. osób)

- funkcjonalne - (analiza struktury ludności - ludność nie rolnicza)

- fizjonomiczne - (zawartość osadnictwa, gęstość zaludnienia, charakter zabudowy)

Wg miejsca zamieszkania w Polsce:

- ludność miejska - dzielimy wg wielkości miast

- ludność wiejska - dzielimy wg wielkości gminy

Przyrost rzeczywisty ludności:

- migracje W→M

- przyrost naturalny

- zmiany granic administracyjnych

Urbanizacja - układ statystyczny, dany na danym terenie

Proces urbanizacji - zmiany w ujęciu dynamicznym, proces rozwoju osadnictwa i życia miejskiego

1. Aspekt ekonomiczny (urbanizacja a rozwój gospodarczy kraju)

2. Aspekt demograficzny (przemieszczanie W→M)

3. Aspekt przestrzenny (kształtowanie/rozrastanie się miejskiej zabudowy)

4. Aspekt społeczny (proces w wyniku którego jednostki przyswajają sobie model życia miejskiego)

Rozmieszczenie wewnątrz miast (koncentracji dośrodkowej, depopulacja wsi, stagnacja małych miast). Dekoncentracja (na peryferiach poprawa warunków mieszkaniowych).

Profile gęstości zaludnienia - pomagają w ustaleniu lokalizacji zaludnienia (konstrukcja strefy, funkcjonalne w odległości od centrum miasta)

Czynniki różnicujące gęstość zaludnienia:

- odległość od centrum miasta (ku peryferiom ↓)

- położenie w systemie osadniczym kraju

- typ miasta i stopień rozwoju ekonomicznego

Zmiany profilu gęstości zaludnienia:

I Faza Młodość (w 1257r. Kraków - prawa miejskie) zaraz po założeniu

II Wczesna Faza Dojrzałości (zaczyna się rozwój, coraz większy obszar)

III Późna Faza Dojrzałości (w centrum załamanie gęstości zaludnienia) krater gęstości zaludnienia

IV Faza Starości (proces pogłębiania kratera z centrum miasta ku peryferiom)

1. Warszawa 1,7 mln os.

2. Kraków (2008,09,10) 754tys. os.

3. Łódź (2006) 747tys. os.

4. Wrocław 632tys. os.

5. Poznań 557tys. os.

Największe miasta pow. 10mln:

Bombaj 13-21mln Seul

Szanghaj Stambuł

Tokio Karaczi

Delhi San Paulo

Moskwa

DYNAMIKA LUDNOŚCI

Ruch naturalny - szereg zjawisk społeczno - demograficznych , zawieranie małżeństw, rozwody, urodzenia i zgony, procesy biologicznej reprodukcji, odnowa populacji → zastępowanie starego pokolenia

• migracje

• przyrost rzeczywisty ludności

Związek małżeński - związek między 2 osobami, prawny, przeciwnej płci, pociąga za sobą konsekwencje prawne oraz obowiązki (prawa zwyczajowe) w 2 kategoriach:

• fakt zawarcia

• pozostawanie w związku (wg stanu cywilnego)

+ nie ma stanu wolnego (wdowa, rozwiedziony, ...)

+ kohabitacja - konkubinat

Rozwód - rozwiązanie małżeństwa z punktu prawnego lub śmierci

Wzorzec zawierania małżeństw w Europie - linia Hajnaka St. Petersburg - Triest:

ZACHODNI	WSCHODNI
- późny wiek zawierania małżeństwa dla kobiety i mężczyzny (mniejsza różnica wieku) - znaczna liczba osób bezżennych (małżeństwo nie jest powszechną formą związku) - rodzina nuklearna (rodzice + dzieci)	- wczesny wiek zawierania małżeństw dla kobiet i późniejszy dla mężczyzn (większa różnica wieku) - małżeństwo jest powszechną formą związku - rodzina poszerzona (wielopokoleniowa)

URODZENIA:

- w miarę rozwoju społeczno - ekonomicznego zanika przerywanie ciąży (aborcja), a w to miejsce wchodzi antykoncepcja, wpływa na to świadomość, wyższy poziom ekonomiczny

- natężenie urodzeń przedstawiamy współczynnikiem rodności w promilach %o (na 100) do liczby kobiet w wieku rozrodczym

- urodzenie pozamałżeńskie w % na ogół urodzeń żywych

- dawniej mały odsetek z niewielką różnicą między kobietami a mężczyznami ok. 5%

- obecnie dochodzi do ok. 20%, większa różnica

- zmiana stosunku do samotnych matek

ZGONY:

- ustanie wszelkich oznak życia, potwierdzone przez osoby uprawnione (akt zgonu)

- spadek umieralności, wyższy poziom społeczno - ekonomiczny, większa umieralność mężczyzn niż kobiet (dawniej warunki pracy, w tej chwili bardziej wyczerpująca nerwowo, układ krążenia)

- duża waga do poziomu zgonów niemowląt (do 1 roku), noworodek (do 1 miesiąca)

- ubytek naturalny

Wiktor Ormicki

• obrót ludności - suma liczby urodzeń i zgonów w odpowiednim czasie, na odpowiednim terenie

Miary ruchu naturalnego:

- współczynniki - dopiero od poziomu gminy, ile zaistniało w ciągu roku na 1000 jednostek ludności

- syntetyczne reprodukcji ludności - zastępowanie pokoleń

+ przyrost naturalny, różnica miedzy urodzeniami a zgonami

+ współczynnik dynamiki demograficznej (stosunek urodzeń do zgonów x1)

W_DD = U_l/Zg_l x C C=1

Różne wartości:

W_DD > 1 liczba ludności maleje

W_DD = 1 liczba ludności nie ulega zmianie

W_DD < 1 liczba ludności rozszerzona

- współczynnik dzietności

- współczynnik płodności

W_D kiedyś w latach 70/80 2,276 (1980) liczba dzieci urodzonych przez kobiety w wieku rozrodczym 15-49 lat (2008r. - 1,039)

Przeciętne dalsze trwanie życia → tablice wymieralności (dawniej) badanie trwania danej populacji.

Przeciętny wiek dla kobiet to: prawie 80 lat (nadwyżka kobiet),

Przeciętny wiek dla mężczyzn to: niecałe 72 lata.

- zróżnicowania przestrzenne - najważniejsze dla geografa

- zróżnicowanie ruchu naturalnego - zależy od rozwoju gospodarczego, społeczno - ekonomicznego, po przemysłowe, klimat (pora roku), sezonowość urodzeń i małżeństw (max. w Polsce urodzeń w marcu i wrześniu, na wsi po żniwach), zmiana stylu życia, od rozwoju kulturowego, zróżnicowanie wyznań, struktur demograficznych

- sezonowość zgonów (max. na jesieni)

Czynniki wpływające na liczbę urodzeń i zgonów:

WYMIERNE (bezpośrednie, demograficzne)

NIEWYMIERNE (pośrednie, niedemograficzne)

- można wyrazić liczbowo - liczba i struktura kobiet w wieku rozrodczym - liczba zawieranych małżeństw - wykształcenie migrantek do miast - wzorzec umieralności, płodności

- trudne do określenia, na zasadzie prognozy - polityka zatrudnienia kobiet - poziom wykształcenia społeczeństwa - warunki życia (czy stać na dziecko) system płac - warunki lokalowe (mieszkaniowe) - dostępność środków antykoncepcyjnych - wierzenia religijne, wyznaniowe (zależy od polityki państwa antynatalistycznej - ograniczającej natalistycznej - popierające ZGONY - struktura wieku - wykonywany zawód - miejsce zamieszkania - postęp medycyny (profilaktyka)

Model rodziny w okresie międzywojennym 2+n (wiele dzieci)., po wojnie zmiana warunków życia w mieście (kobiety zrównane w prawach z mężczyznami) 2+1 lub 2 (stosunkowo lekka praca w stoczniach, hutach, fabrykach - kobiety)

• lata 70 (czasy Gierka) model zaczyna się zmieniać 2+2, 2+1, 2+ mały fiat, 2+ mały pies

• systematyczny spadek urodzeń (w Polsce model 2+2)

E. Rosset

+ Prawo Demograficzne Wojny (po wojnie)

każda wojna oprócz strat bezpośrednie - ofiary, pośrednie spadek urodzeń dzieci

- I Faza Destrukcyjna (w trakcie wojny, zmniejszenie liczby małżeństw i urodzeń)

- II Faza Kompensacyjna (po wojnie podwyższa się liczba małżeństw i urodzeń) czas trwania zależy od czasu trwania I fazy

7.11.2010

WYKŁAD 4

- wojna - strata pośrednia 1,2 osób - dzieci, które mogły się urodzić, a nie urodziły się

- po II wojnie światowej - w krajach nie biorących udziału w wojnie też zauważono demograficzne prawo wojny

- przejście demograficzne (transformacja)

- rewolucja demograficzna XVIII i XIXw. opisał A. Landry przebieg procesu zmian ludności

+ bardzo gwałtowny spadek umieralności i rodności (mniejszy spadek)

+ duża umieralność - choroby głównie epidemie, głód

+ XVIIIw. - średnia długość życia - o wiele krótsza niż dziś

- cecha charakterystyczna rewolucji - spadek umieralności

+ występują różne typy rewolucji, nie przebiega w każdym państwie tak samo

Dzietność kobiet - liczba dzieci przypadająca na 1 matkę w wieku 15-45 lat

2009 - 1,398

najwięcej najmniej

płn. i środkowa polska płd. Polski z wyłączeniem woj. Małopolskiego

od 2007 przyrost naturalny w Polsce dodatni

+ ujemny przyrost - woj. łódzkie -2,3

+ dodatni przyrost - woj. pomorskie 3,5

- urodzenia dzieci obecnie - głównie 25-35 rok życia kobiety - pierwsze dziecko, do lat 90 - 20-24 r.

- po 1950 - eksplozja demograficzna na świecie

+ radykalny spadek umieralności - główna przyczyna

+ rozwój medycyny, higieny, oświaty

+ poprawa sytuacji ekonomicznej

- w latach 40 - W. S. Thompson, A. Landry, F. W. Natestien, P. C. Blacker - stworzyli teorię przejścia demograficznego

Przejście demograficzne­ - historyczny proces przemian w porządku reprodukcji ludności → od wysokiej umieralności do stanu → równowagi (niska umieralność i rozrodczość)

I Faza

- niski przyrost naturalny

- progresywna struktura wieku

III Faza

- typ zastojowy, stacjonarny

- C. P. Blacker - model 5 fazowy

+ model kraju, w którym przyrost naturalny jest ujemny i cały czas spada

Społeczeństwo tradycyjne:

- wysoki wskaźnik rodności i umieralności

- krótkie przeciętne trwanie życia < 45

- wysoki poziom dzietności > 6

Społeczeństwo nowoczesne:

- niski wskaźnik rodności i umieralności

- długie przeciętne trwanie życia > 65

- niski poziom dzietności < 3

- kontrola urodzeń

- widoczne procesy starzenia się społeczeństwa

Implozja - zjawisko wygasania największych parametrów, drugie przejście demograficzne (Holcer - przeczytać)

+ współczynnik przyrostu naturalnego - ujemny

+ salda migracji - dodatni

twórca teorii - Van de Kaa

Zmiany modelu rodziny i zachowań rodziny:

↓ ↓

- związane z prokreacją - mniejsza skłonność do zawierania małżeństw

- zmniejszenie liczby dzieci - opóźnienie zawierania małżeństw

- zmiany wzorca płodności - rozwody

- urodzenia pozamałżeńskie - rozpowszechnienie kohabitacji

Przyczyny strukturalne zmiany modelu rodziny:

- polityczne

- światopoglądowe

- technologiczne - antykoncepcja, udział kobiet w życiu publicznym

Przemiany demograficzne:

- od modelu rodziny - dziecko z rodzicami do rodzice z dzieckiem

- od zapobiegawczej antykoncepcji do świadomej

- zmniejszenie znaczenia formy małżeństwa

- od homogenicznych typów rodzin do innych form

- od wysyłania do przyjmowania imigrantów

Przyczyny regulacji urodzeń:

- aborcja lub jej zakaz

Kształtowanie ruchu naturalnego na świecie:

- spadek współczynnika urodzeń

Ameryka Łacińska i Azja - spadek urodzeń o połowę

- zmniejszenie liczby zgonów (radykalny)

- 2-krotne zmniejszenie przyrostu naturalnego

Europa - kontynent najbardziej starzejący się (z 10 do 1%_o)

- najwyższy współczynnik urodzeń w Europie:

+ płn. Francja

+ Irlandia

- najmniejszy współczynnik urodzeń w Europie:

+ byłe NRD

Zgony w Europie:

- najwyższy współczynnik:

+ Szwecja

+ Węgry

+ Portugalia

+ republiki nadbałtyckie

- ujemny przyrost naturalny w Europie:

+ Węgry

+ Niemcy

Wysoki poziom rodności w Indiach

- wysoki odsetek kobiet zawierających małżeństwa

- wczesny wiek zawierania małżeństw

Chiny, Indie → posiadanie syna jest ważniejsze → zabezpiecza przyszłość starym rodzicom

Chiny:

- różne etapy polityki ludnościowej

+ liczebność narodu bardzo ważna (czyn. pozytywny) → wzrost ludności

+ rozwój gospodarczy oparty na taniej sile roboczej

- do lat 50 - polityka antynatalistyczna

+ 1965 - 1971 - największy przyrost naturalny

+ pod koniec lat 70 skutki - polityka jednego dziecka

- zmniejszenie liczby urodzeń

- wzrost liczby mężczyzn - brak dla nich żon

- pokolenie „małych cesarz” - inne przyzwyczajenia

+ miasto - 1 dziecko, wieś - możliwość posiadania 2 dzieci

- spadek liczby urodzeń, spadek lub stabilizacja liczby zgonów, falujący przebieg ruchu naturalnego - procesy w Polsce i na świecie

MIGRACJE

- nie uwzględnia koczownictwa - styl życia

→ każda zmiana miejsca zamieszkania na stałe bądź okresowo analizowana pod kątem:

+ miejsca rozpoczęcia migracji

+ miejsca zakończenia migracji

Saldo migracji = emigracja -i migracje

- miasta - dodatnie salda migracji

- ostatnie lata w Polsce w niektórych miastach - ujemne salda migracji

Przyrost rzeczywisty ludności (%_o)

- przyrost naturalny

- saldo migracji

- zmiany administracyjne

Reemigracja - powrót wcześniejszego emigranta

Repatriacja - powrót ludności do ojczyzny po zmianie granic np.: ze wschodu

Czynniki migracji:

- wypychające

- przyciągające

- przyczyny ekonomiczne i poza ekonomiczne

Zasiedziałość - mieszkanie od urodzenia, górskie gminy - np.: Orawa 90%, ale nie leżące na wschodzie - Ustrzyki - 50%

Dane zasiedziałości:

- z narodowego spisu

- rejestracje graniczne

- badania ankietowe

Klasyfikacja migracji:

- czas - trwałość (stałe czasowe, codzienne)

- obszar - zasięg, odległość migracji­

- kierunek - charakter przemieszczeń

- przyczyny - sposób organizacji

CZAS

- stałe

- czasowe

+ okresowe (powrót do miejsca zamieszkania np.: wyjazd na studia do innego miasta)

+ sezonowe (w ściśle określonej porze napływ ludności np.: na zbiory)

- codzienne

OBSZAR

- wewnętrzne (wewnątrz kraju)

- zewnętrzne (z przekroczeniem granic państwowych)

+ zagraniczne

+ zamorskie

+ regionalne

KIERUNEK

- miasto → miasto

- miasto → wieś

- wieś → wieś

- wieś → miasto

PRZYCZYNY

- ekonomiczne (zarobkowe)

+ większość ruchów migracyjnych

- pozaekonomiczne

+ matrymonialne (mieszane małżeństwa)

+ ekologiczne (górnicy → budowa domów poza obszarem górniczym)

+ pielgrzymki

+ wyjazdy turystyczne

+ polityczne

SPOSÓB

- dobrowolne

- przymusowe

- legalne

- nielegalne

13.11.2010

WYKŁAD 5

Etapy przystosowania:

Naturalizacja - emigrant chce zdobyć obywatelstwo

Absorpcja - znalezienie pracy

Asymilacja - integracja z mieszkańcami

Akulturacja - przyjęcie norm, wartości mieszkańców kraju do którego przybył

Enklawa etniczna - emigracja nie asymilująca się

Koegzystencja - zacieranie różnic poprzez wzajemną integrację

Segregacja - podkreślanie różnic przez prawo między imigrantami a obywatelami kraju, do którego przybył

- sterowanie procesami migracyjnymi - w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych, migracyjnych - polityka migracyjna państwa

3 Okresy polityki migracji Polski

Transformacja demograficzna trwa wiele lat.

1. Lata 1946-1954

- największe przemieszczenia ludności

- masowa akcja repatriacyjna ze Związku Radzieckiego do Polski ok. 1,5mln

- przeobrażenia społeczno-ekonomiczne, nowe systemy

- zmiany granic

- z Polski do stref okupacyjnych 2,2mln ludzi nie liczyć osób które same się przeniosły (szły za frontem)

- emigracja ludności żydowskiej 25tys. → powstanie państwa Izrael, zezwolenie na emigracje

- ok.8mln osób pod koniec lat 40 → największe przemieszczenie ludności

- 1947r. akcja „Wisła”, która miała podtekst polityczny

- migracja przymusowa kilkadziesiąt tysięcy ludności Rusińskiej w tym m. in. Łemków, Wojków i Ukraińców

- okres stalinizmu

2. Lata 1955-1970

- w 56 zmienia się ekipa rządząca (Gomułka)

- niewielka grupa łemków ok. 2tys. osób mogła wrócić do Beskidu Niskiego

- uwarunkowania 2 zmianami:

+ intensywna industrializacja gospodarki, rozwijała się o plany gospodarcze, 3-, 6-letni (rozwój górnictwa, przemysłu ciężkiego), większość przyrostu produkcji rozwijała się na skutek wzrostu zaludnienia w ruchu migracyjnym

+ administracja państwowa ograniczyła miejscami migracje, szczególnie napływ ludności ze wsi do miasta, dodatnie salda migracji

- zachęcano do wyjazdu, spowodował napływ ludności na tereny Śląska i do Nowej Huty

- migracje zagraniczne ok. 12tys, w większości nakazy polityczne

3. Lata 1971-1989

- lata 70 epoka (E. Gierka) zniesienie ograniczeń administracyjnych co do migracji

- Środkowy Gierek do połowy lat 70 bardzo silny rozwój budownictwa

- „fabryki domów” w dzielnicy Nowa Huta, sporo osiedli z gotowych elementów, wysokie bloki po 10 pięter

- w ramach umów Polsko-RNF - II etap łączenia rodzin 1975r.

- „zelżały” przepisy paszportowe, była możliwość wyjazdów

- powoli zaczął narastać kryzys w II poł. lat 70

- ludność wyjeżdżała za granicę w celach zarobkowych

- zaciągnięto duże pożyczki w bankach zachodnich

- braki w sklepach

- regularne wyłączenia prądu zarówno dla przemysłu i mieszkańców

+ lata 80 pierwsze rozruchy w Radomiu

+ powstanie Solidarności

+ 13.12.1981 wprowadzenie stanu wojennego, przymusowa emigracja „bilety w jedną stronę”

+ ok. 100tys. osób wyemigrowało do Europy Zachodniej i USA

- główne kierunek migracji Niemcy i USA, wybór kraju zdeterminowany wykonywanym zawodem „polityka drenaż mózgu”

Po 1989r.

- zniesienie obowiązku wizowego

- nie ma ograniczeń do przemieszczania się

- migracja w latach 90 i XXw.

+ W. Brytania i Irlandia, cały czas też do Niemiec, zróżnicowanie regionalne

+ ok.22mln osób wyemigrowało wg M. Okulskiego, nie ma dokładnych statystyk

Źródła informacji o migracjach zagranicznych

- badania statystyczne (GUS)

- systemy ewidencji - biura ewidencji ludności (KUP, MEN, MPiPS)

- rejestr lub bazy danych MSWiA, PESEL, dane Biura ds. migracji i uchodźctwa

- statystyki zagraniczne (EUROSTAT, ONZ, EKG, MOP) i inne

- GUS opracował porównanie imigrantów i emigrantów w 2 przekrojach czasowych 1989 i koniec lat 90 - 1997r

PRZYROST RZECZYWISTY

Metoda J. W. Webba

Przyrost ludności (+)	Ubytek ludności (-)
- typ A przyrost naturalny przeważa straty migracyjne - typ B przyrost naturalny przeważa nad przyrostem migracyjnym - typ C przyrost migracji przewyższa przyrost naturalny - typ D przyrost migracji jest większy od ubytku naturalnego	- typ E ubytek naturalny przewyższa przyrost naturalny - typ F ubytek naturalny jest większy od ujemnego salda migracji - typ G ujemne saldo migracji przewyższa ubytek naturalny - typ H ubytek migracyjny jest większy od przyrostu naturalnego

STRUKTURA PŁCI I WIEKU

- podstawa potencjału demograficznego

- spisy i mikrospisy

- prognozowanie

Mierniki

- udział mężczyzn i kobiet

- współczynnik feminizacji: stosunek kobiet do mężczyzn 107(k)/100(m)

maskulizacja: stosunek mężczyzn do kobiet

- współczynnik feminizacji zróżnicowany na wsi i w miastach, w zależności od funkcji

- dlaczego więcej kobiet niż mężczyzn

+ więcej rodzi się chłopców niż dziewczynek

+ 30-40 nadumieralność mężczyzn

+ nadwyżka kobiet nad mężczyznami K - 80, M - 72

- nie analizujemy tylko grupujemy

+ grupy demograficzne 5-letnie (0-4, 5-19, 19-40)

+ grupy demograficzne podstawowe na rok

+ kobiety w wieku rodnym 15-45

+ grupowanie ekonomiczne - określa się zasoby ludności zdolnej do pracy

- przedprodukcyjne (0-14) (0-17)

- produkcyjne (15-59) (15-64)

- poprodukcyjne (powyżej 60 lub 65 lat)

W 2005r. w Oceanii i Azji niedobór kobiet.

Skale starości demograficznej populacji (Roseta)

- pod koniec XIXw. szwedzki demograf opracował typy struktury ludności

Progresywna - równoramienny; liczba urodzeń wysoka, społeczeństwo młode, stały przyrost

Zastojowa - kształt dzwonu; liczba urodzeń równa liczbie zgonów, każdy następny rocznik urodzeń zrównany z liczbą zgonów

Regresywna - podcięta, kształt wrzeciona; liczba zgonów większa od liczby urodzeń

- piramidy nigdy nie mają idealnego kształtu

Proces starzenia się ludności

- jest to powiększanie się liczby osób w wieku poprodukcyjnym (starszych) w ogólnej liczbie ludności

+ gerontologia - nowa dyscyplina

27.11.2010

WYKŁAD 6

STRUKTURY LUDNOŚCI

Stan cywilny

- spis ludności

- większość urodzeń w związku małżeńskim

- systematycznie rośnie liczba urodzeń pozamałżeńskich 1/5

Rodzaje stanu cywilnego

- nie używać zwrotu „stanu wolnego”

- panna/kawaler

- rozwiedziona/rozwiedziony

- wdowa/wdowiec

- mężatka/zamężny

- związki kohabitacyjne - nieformalne (konkubinaty)

- osoby separowane

Struktura rodziny

- rodzina biologiczna

+ pełna (dzietna)

+ niepełna (bezdzietna)

- rodzina adopcyjna

- rodzina zastępcza

Dzieli się ze względu na liczbę pokoleń:

- wielopokoleniowa

- dwupokoleniowa

Gospodarstwo domowe - nie muszą być rodziną, a prowadzą wspólną ekonomię (fundusze) to nie rodzina

Rodzina - więzi krwi

CYKL ŻYCIA RODZINY (JEDNOSTKI)

- odnosi się do rodziny nuklearnej (rodzice + niezamężne dzieci)

- Ewa Frątczak - zajmuje się tymi badaniami, w ostatnich latach pojawiło się wiele nowych form rodzin

- od momentu powstania do momentu zaniku (śmierć 1 z małżonków) lub rozpadu (rozwód)

- narodziny dzieci

I Faza zawarcie małżeństwa

II Faza reprodukcja (1 dziecko)

III Faza reprodukcja (2 dziecko)

IV Faza opuszczenie domu rodzinnego przez 1 dziecko

V Faza opuszczenie domu rodzinnego przez 2 dziecko

VI Faza syndrom „pustego gniazda” (rodzice sami w domu)

VII Faza ustanie małżeństwa (rozpad → zanik)

Struktury ludności:

- cechy społeczne: wykształcenie

Struktury zawodowe (zatrudnienie)

- narodowość │ zróżnicowanie

- język │ w terenie

- wyznanie │

Klasyfikacja ras wg G. Cuvier

3 klasy

- biała (europoidalna) - najmniej zróżnicowana

- żółta (mongoidalan)

- czarna (negroidalna)

+ najbardziej zróżnicowana Ameryka Łacińska i Środkowa

+ metysaż - mieszanie rasy białej, żółtej, czarnej i rdzennej ludności (Indianie)

- mulaci (biała + czarna)

- metysi (ciała + Indianie)

- zambozi (czarna i Indianie)

Co powoduje spadek lub przyrost:

- liczba urodzeń

- możliwość lub chęć podejmowania migracji

+ zróżnicowanie kulturowe (różnice społeczno - kulturowe) dzieli na zbiorowości terytorialne → pierwsze klany/rody → te dalej zbiorowości, łączenie się rodów (więzy krwi, wspólny przodek)

+ rody → plemiona → szczepy → narodowości (więzy krwi zastąpione wyższa)

+ grupy etniczne - tożsamość kulturowa związana z danym terenem, poczucie wewnętrznej więzi grupowej, wspólny język, dialekt, kultura

- grupa etniczna wchodzi w skład narodu łączy język ojczysty, fatyczny

+ ojczysty - ten w którym zaczynamy mówić

+ faktyczny - ten którym się posługujemy

Kraj - terytorium zajmowane przez dany naród (kilka grupa mniejszych nazywamy - mniejszością narodową) na skutek zjawisk historycznych: migracje przymusowe, wysiedlenia - własna świadomość

- poczucie narodowości - w niektórych krajach dopiero się formuje (jest bardzo subiektywna)

Skąd dane o liczbie mniejszości:

- źródła statystyczne GUS

- dane z urzędu administracyjnego

- dane stowarzyszeń narodowych, etnicznych

- szacunku autorów w publikacjach

+ inne: materiały kartograficzne

- spisy 1921, 1931,… 2002 dotyczyły obywatelstwa, narodowości, języka i wyznania, wykorzystano do badań porównawczych

+ w 2002r. nie ma danych wyznaniu

+ a w 2011r. nie będzie pytania o narodowość

Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym

Mniejszość narodowa - jest grupą obywateli polskich, która spełnia łącznie następujące warunki:

1. Jest mniej liczebna od pozostałej części ludności RP

2. W sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją

3. Dąży do zachowania języka, kultury lub tradycji

4. Ma świadomość własnej historii, wspólnoty narodowej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę

5. Zamieszkuje terytorium RP od co najmniej od 100 lat

6. Utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie

- białoruska, czeska, niemiecka, litewska, rosyjska, słowacka, ukraińska, żydowska

Mniejszość etniczna - nie utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie

- łemkowska, romska, tatarska, karaimska

Narodowość:

- polska

- nie polska

- nieustalona

MNIEJSZOŚĆ ETNICZNA

Łemkowie - Polska południowo - wschodnia (Karpaty) Beskid Niski - utożsamiany z łemkowszczyzną to błędne pojęcie. W Beskidzie Sądeckim, kilka wsi w Beskidzie Wysokim. Roman Rejfuss wyznaczył granice ok. 200 wsi łemkowskich XII-XIIIw. - anekumena, pocz. XIVw. zajmowali tereny najbardziej dostępne

- Wołosi → nomadzi w II poł. XIVw.

- od wschodu → fala osadnictwa ruskiego w większości rolniczej, wymusili na Wołochach bardziej osiadły tryb życia, klin ruski w Karpatach → ludność Rusińska

- Łemkowie są autochtonami tych terenów z tej grupy wydzieliły się różne grupy etniczne

+ Łemkowie (hodowla owiec, bydła)

+ Wojkowie (głównie hodowla bydła) niższy poziom gospodarczy

- cały region zasiedlany stopniowo, postępowo zarówno w pionie i w poziomie

Języki którymi najczęściej posługują się ludzie:

- chiński

- hindi

- angielski

- hiszpański

+ języki oficjalne - np.: ONZ (angielski, chiński, arabski, rosyjski,…)

+ języki wymarłe - etruski, łacina, greka

+ języki sztuczne - esperanto

- kraje UE: język oficjalny i roboczy

+ język oficjalny - wszystkie ogólnopaństwowe obowiązujące w danym państwie, dokumenty w każdym unijnym języku mają moc prawną

+ język roboczy - języki którymi posługują się funkcjonariusze administracyjni UE, wybierają sobie → następnie są tłumaczone na język angielski

11.12.2010

WYKŁAD 7

STRUKTURA SPOŁECZNO - ZAWODOWA LUDNOŚCI

Klasyfikacja:

- Europejska Klasyfikacja Gospodarki EKD

- Polska Klasyfikacja Gospodarcza PKD

PKD ≠ KGN

Kryteria klasyfikacji:

- stosunek do pracy

- źródła utrzymania

+ Hotcer wymienia wykształcenie

Źródła utrzymania:

- z rolniczych

- pozarolniczych

- niezarobkowych

+ renta

+ alimenty

+ stypendia

+ praca osobiście wykonywana

+ pozostawienie na utrzymaniu kogoś

- ludność 2-zawodowa, dotyczy emigracji, grupy chłoporobotników lub robotnikochłopów, lata 70 zjawisko dość powszechne

+ koszty dojazdów musiał pokrywać pracownik

Struktura ludności wg stosunku do pracy

- czynna zawodowo (aktywna) - posiadająca zarobek/dochód, chwilowo niepracująca, urlop, wojsko, bezrobotni, definicja jest szersza od pojęcia zatrudniony

- bierna zawodowo (bierna) - wszystkie osoby nie czynne zawodowo, tylko i wyłącznie utrzymujące się z niezarobkowych źródeł utrzymania i utrzymania przez kogoś

Ze względu na zdolność do pracy:

- ludność wieku przedprodukcyjnym 0-17

- ludność wieku produkcyjnym M 18-64, K 18-59

- ludność wieku poprodukcyjnym M ≥ 65 i więcej, K 60 i więcej

Poziom aktywności zależy od rozwoju kraju:

+ 45-55% kraje Europy wschodniej i środkowej

+ 40-50% aktywności w krajach wysoko rozwiniętych

+ 35-45% aktywności w krajach nisko rozwiniętych

- możliwość dostępu do pracy

Zmiana struktury zaludnienia:

Bezrobocie w Polsce

- w spisach

- ustrój w Polsce zakładał, że nie ma bezrobotnych, każdy miał pracę „bezrobocie utajone”

- przestawiany w procentach stosunek liczby bezrobotnych do aktywnych zawodowo

Typy bezrobocia:

- ze względu na przyczyny:

+ przejściowe (frykcyjne) - wahnięcie podaży i popytu, nie wymaga przekwalifikowania

+ cykliczne - okresowe spadki koniunktury

+ strukturalne - wywołuje je zmiany innowacji technologiczne → drastyczne ograniczenie miejsc pracy, wymaga zmiany kwalifikacji (nowy zawód)

+ ukryte - osoby w niepełnym wymiarze , nie wymagające kwalifikacji, osoby nie szukające pracy

Struktura zawodowa ulega zmianom, zmiana definicji bezrobocia

+ sezonowość

- Polska zachodnia i północna → największe bezrobocie, zamykanie PGR-ów, obniżenie poziomu życia

1. Zawód obiektywny - określany na podstawie miejsca pracy,

2. Zawód subiektywny - rodzaj spełnianej/wykonywanej czynności zarobkowej, specjalność, stopień wyszkolenia

3. Zawód wyuczony - nie zawsze pokrywa się z wykonywanym, częsta rozbieżność, zjawisko ujemne, obniża wydajność pracy

4. Zawód główny + uboczny

5. Zawód wykonywany

Struktura społeczna:

- ma na celu poznanie grup/klas społecznych

- warstwy - wspólne położenie w strukturze społecznej, normy, wartości, aktywność życiowa, wykształcenie, wysokość dochodów

- z strukturą wykształcenia wiąże się analfabetyzm

- analfabetyzm obecnie w Polsce to ok. 1%

Poziom wykształcenia:

- wyższe

- średnie

- zawodowe zasadnicze

- podstawowe

+ bez wykształcenia i o nieustalonym wykształceniu

Strukturę wykształcenia zaliczamy do ludności wybranej a nie do ludności ogółem.

≥ 15 gdy nie było gimnazjum

≥ 13 gimnazjum

- co różnicuję strukturę wykształcenia:

+ płeć

+ dostępność (miejsce zamieszkania)

+ w Krakowie ok. 212tys. wszystkich studentów w tym ok. 50tys. na UJ

Prognozy demograficzne:

- Prognoza ustalenie przyszłego stanu i struktury ludności w Polsce i na świecie jak i wybranych szczególnie regionów

2 grupy:

- I gr. - prognozy procesów demograficznych: rodności, urodzeń, zgonów, wykształcenie, zawieranie związków

- II gr. - prognozy stanu ludności

+ struktury ludności biologicznej (bez migracyjnej)

+ stanu i struktury po migracyjnej

- ze względu na czas:

+ krótkookresowe 5-10lat

+ długookresowe powyżej 10 lat

Polityka ludnościowa (populacyjna) - oddziaływanie państwa na procesy ludnościowe

2 rodzaje polityki ludnościowej:

- zapotrzebowanie ludności

- polityka kształtująca procesy ludnościowe

+ pronatalistyczna

+ antynatalistyczna

Pomoc dla rodzin:

- becikowe

- uregulowania prawne powrotu do pracy dla kobiet

- macierzyńskie/macierzyńskie

- zapewnienie żłóbków i przedszkoli

- wydłużenie urlopu macierzyńskiego

---