1. Ruch spiskowy po III rozbiorze
a) Nurt szlachecki.
Zgromadzenie Centralne we Lwowie (Centralizacja)- utworzone wraz z innymi
zgromadzeniami aktem konfederacji z 6 I 1796r. Przywódcy: Walerian
Dzieduszycki,. Program: walka zbrojna na sygnał dany przez Francję, odbudowa
kraju w kształcie przedrozbiorowym. VI 1797r.- zgrupowanie żołnierzy
kościuszkowskich w Mołdawii, wkroczenie płk Joachima Denisko do aust.
Bukowiny w celu sprowokowania Francji do wojny z Austrią, 30VI rozbicie
oddziału pod Dobronowcami. Potem rozbita przez zaborców.
b) Nurt demokratyczny.
Towarzystwo Republikanów Polskich- powstało 1 X 1798r w Warszawie.
Program: walka zbrojna przy poparciu i pomocy Francji lub praca organiczna
(rozwój gospodarki, propagowanie kultury polskiej), odbudowa kraju w formie
wzorowanej na francuskiej konstytucji burżuazyjnej. Popierani przez
T.Kościuszkę. Zawieszenie działalności w 1801r po pokoju w Luneville.
Spisek Godfryda Bartoldiego- grupa konspiracyjna młodzieży polskiej i
niemieckiej, utworzona w Gdańsku. Propagowali idee Wielkiej Rewolucji, lecz
nie propagowali ich wśród ludu. Rozbici wiosną 1797r.
c) Nurt plebejski.
Spisek Franciszka Gorzkowskiego- współpracował z lwowską Centralizacją, w
1796r. utworzył organizację spiskową w dobrach Cisie na Podlasiu, prowadził
agitację powstaniową wśród chłopów, chciał połączyć powstanie
narodowowyzwoleńcze z rewolucją społeczną. Gorzkowskiego aresztowano w
1797r.
2.sprawa polska w epoce napoleońskiej
a) legiony - Po upadku powstania kościuszkowskiego część działaczy polskich
wyemigrowała do Francji, widząc w niej jedyną siłę zdolną przeciwstawić się
zaborcom. Niektórzy z nich zwrócili się do władz francuskich z propozycją
utworzenia jednostek polskich we Francji. Jednak po upadku dyktatury
jakobinów, Dyrektoriat nie był skory do wiązania sobie rąk problemami
polskimi. Stąd też polskich polityków odesłano do Włoch, gdzie oddziałami
francuskimi dowodził generał Napoleon Bonaparte. Poparł on ideę utworzenia
polskich oddziałów wojskowych, ale nie chcąc angażować Francji polecił, aby
odpowiednią umowę podpisano z rządem Republiki Lombardzkiej -
marionetkowego państwa utworzonego w północnych Włoszech pod
protektoratem francuskim. Umowa została zawarta miedzy rządem lombardzkim
a generałem Janem Henrykiem Dąbrowskim 9 I 1797r. Utworzone w ten sposób
Legiony Polskie formalnie wspierały Republikę Lombardzką, a faktycznie
służyły pod komendą francuską. W Legionach znaleźli się polscy emigranci
oraz jeńcy wojenni i dezerterzy narodowości polskiej z armii austriackiej
przebywający we Włoszech. W organizacji Legionów przyjęto wzory
francuskie, w tym także demokratyczne stosunki wewnętrzne. Legiony toczyły
ciężkie walki we wszystkich kampaniach włoskich armii francuskiej od 1797 r.
Henryk Dąbrowski brał udział na czele I Legii w bitwach pod Trebbią (1799r.) i
pod Novi. We wrześniu 1799 r. utworzono także Legię Naddunajską. Trzecia
półbrygada brała udział w walkach na terenie Półwyspu Apenińskiego z
angielskim korpusem ekspedycyjnym, a jej resztki zostały później wcielone do
armii Księstwa Warszawskiego. Ogółem służyło w Legionach około 35 tys.
żołnierzy, z czego około 20 tys. zginęło. Rozejm w Leoben, w kwietniu 1797 r.,
powstrzymał marsz na Wiedeń czy do Galicji, jak to projektował Dąbrowski.
Legiony zostały użyte do tłumienia wystąpień zbrojnych ludu włoskiego
walczącego o niezależność. Zostały tym razem zorganizowane na mocy układu
z Republiką Cisalpińską (przekształcona Lombardzka). W 1798 r. Francuzi
posłużyli się Legionami, aby rozbić państwo papieskie i wypędzić Burbonów z
Neapolu. Dowodzone przez gen. Kniaziewicza oddziały polskie odniosły w tej
kampanii wiele sukcesów,5XII1798r.w bitwie pod Civita Castellana zdobył
twierdzę Gaetę. Po tych sukcesach nastąpiły ciężkie walki z wojskami
austriackimi i rosyjskimi dowodzonymi przez Suworowa, które zaatakowały
północne Włochy. Wojska francuskie, wraz z dzielnie walczącymi legionami,
doznały krwawych klęsk szczególnie pod Magano i nad Trebbią 17-19VI1799r.,
I legia została wybita w 2/3. Podczas kapitulacji Mantui 28 sierpnia 1799r
dowódca francuski zgodził się na wydanie w ręce austriackie Polaków
pochodzenia galicyjskiego. W ostatniej fazie walk w Genui zebrały się już tylko
szczątki wojsk polskich, ok. tysiąca ludzi. Dopiero zagrożona najazdem Francja
zdecydowała się przejąć Legiony na własny żołd i zleciła Dąbrowskiemu
odbudowę legionów włoskich, a Kniaziewiczowi utworzenie nowego Legionu
Naddunajskiego. Wkrótce u boku Francuzów walczyło ok. 9 tyś. Polaków.
Legia Naddunajska walczyła na terenach Niemiec, 3 grudnia 1800 r. w bitwie
pod Hohenlinden otworzyła drogę do Austrii. Legiony Dąbrowskiego
uczestniczyły w odzyskaniu północnych Włoch. Zawierając pokój w Luneville
w 1801 r. Napoleon nie krępował się wcale interesami polskimi, zostawiając
Austrii wolną rękę w środkowej Europie i obiecując jej, jak również Rosji,
niepopieranie wrogów wewnętrznych. Legiony miały przejść ponownie na
służbę Republiki Cisapińskiej. Wywołało to rozłam wśród legionistów. Wielu
poddało się wzorem Kniaziewicza do dymisji, inni myśleli o rozpaczliwych
próbach przebicia się do Galicji. Niektórzy weszli w kontakt z tajnymi siłami
włoskimi, w imię założeń rewolucyjnych przeciwko Napoleonowi. W tej
sytuacji Bonaparte postanowił pozbyć się niewygodnego sojusznika. Część
legionów wysłał w 1802 r. na San Domingo. We Włoszech pozostało aż do
utworzenia Księstwa Warszawskiego ok. 4 tyś. Legionistów na służbie
Republiki Włoskiej. Walczyli oni w latach 1805-1806 z Austriakami pod
Wenecją oraz z Anglikami w Kalabrii. Po zwycięstwie Napoleona Bonapartego
pod Jeną (1806r.), gdy wojska francuskie wkroczyły do Poznania, gen.
Dąbrowski za podpowiedzią Napoleona zorganizował w Wielkopolsce
powstanie przeciw Prusom. Mianowany dowódcą pospolitego ruszenia, a
następnie III Dywizji Wojska Polskiego, zdobył w 1807r. Tczew, oblegał
Gdańsk i walczył pod Frydlandem. Proponował rozszerzyć powstanie na Galicję
i Litwę, ale sprzeciwił się temu Napoleon pozbawiając go dowództwa. Dopiero
po zwycięstwach Napoleona nad Prusami 1807 r. część wojsk wróciła do kraju.
b)xięstwo warszawskie
Na mocy pokoju zawartego w Tylży 7 lipca 1807 r. zostało utworzone nowe
państwo - Księstwo Warszawskie. Objęło ono ziemie II i III zaboru pruskiego, a
z Gdańska zostało utworzone wolne miasto pod zwierzchnictwem francuskim, a
okręg białostocki został przekazany Rosji. W 1809 r. jego obszar został
powiększony o ziemie III zaboru austriackiego, co nastąpiło w wyniku wojny
francusko-austriackiej. Wzięły w niej udział wojska Księstwa Warszawskiego,
które wyparły oddziały austriackie z tych terytoriów po zwycięskiej bitwie pod
Raszynem 19 IV 1809r. 22 VII 1807r.- konstytucja podpisana w Dreźnie-
wprowadzała zasadę równości wszystkich ludzi przed prawem (likwidacja
stanowego sądownictwa), respektowała zasady Kodeksu Napoleona- prawo
wyborcze dla szlachty, mieszczaństwa i chłopów (czynszownicy, młynarze), w
prawie wyborczym ustanowiono cenzus majątkowy. Ludność chłopska na mocy
konstytucji uzyskała osobistą wolność, ale nie posiadała prawa własności do
uprawianej ziemi. Monarcha otrzymał władzę wyk. i inicjatywę ust., mianował 6
ministrów odpowiedzialnych, utworzono Radę Ministrów posiadającą część
władzy monarchy i Radę Stanu projektującą ustawy i kontrolującą administrację
(referendarze i ministrowie), utworzono sejm-złożony z przedstawicieli szlachty
i mieszczaństwa, izba poselska- prawo dyskutowania i uchwalania projektów
przedstawionych przez rząd w zakresie podatków, prawodawstwa i systemu
menniczego; senat- 6 biskupów, wojewodów i kasztelanów mianowanych
dożywotnio, potwierdzali przyjęte prawa jeśli były zgodne z konstytucją;
uchwały musiały mieć sankcję władcy, nie miał inicjatywy ustawodawczej i
jedynie zatwierdzał projekty rządowe; administracja- 6 departamentów
(prefekci), powiaty (podprefekci), mianowani przez króla, szlacheckie organy
samorządowe- rady departamentowe i powiatowe; polityka zagraniczna w
rękach króla; pobyt stałego rezydenta francuskiego świadczył iż Księstwo było
państwem niesuwerennym. Wojska polskie wzięły udział w wyprawie
francuskiej przeciw Rosji w 1812 r. Klęska Napoleona pociągnęła za sobą
upadek Księstwa, które zostało okupowane przez wojska rosyjskie.
3 Geneza i ustrój Królestwa Polskiego
Królestwo Polskie- autonomiczne państwo utworzone decyzją kongresu
wiedeńskiego z ziem byłego Księstwa Warszawskiego w 1815 (bez
Poznańskiego, Bydgoskiego, Podgórza i okręgu krakowskiego). Połączone unią
personalną z Rosją, pierwszym królem Królestwa Polskiego był car Aleksander
I. Dzieliło się na osiem województw, od 1837 na gubernie. Konstytucja
Królestwa Polskiego podpisana 27 listopada 1815 przez cara Aleksandra I i
nadana Królestwu Polskiemu 24 grudnia 1815. Opracowana przez
kilkuosobowy zespół polski, zweryfikowana przez cara i M. Nowosilcowa.
Opierała się w większości na zasadach prawnych przyjętych w Konstytucji
Księstwa Warszawskiego z 1807.Określała Królestwo Polskie jako monarchię
połączoną unią personalną z Rosją (każdy car rosyjski był równocześnie królem
polskim). Król posiadał pełnię władzy wykonawczej oraz kompetencje
ustawodawcze, udzielał także sankcji wykonawczych wszystkim uchwałom
sejmowym. Podczas nieobecności króla jego kompetencje przechodziły na
namiestnika. Władzę wykonawczą w imieniu króla sprawowała Rada Stanu-
organ doradczy namiestnika i organ władzy wykonawczej. Dzieliła się na
Zgromadzenie Ogólne i Radę Administracyjną. Zgromadzenie Ogólne
przygotowywało projekty ustaw i dekretów, wydawało opinie o
funkcjonariuszach administracji, decydowało o oddawaniu urzędników pod sąd
za przestępstwa, rozstrzygało spory z władzami w sprawach podatkowych. W
skład Rady Administracyjnej wchodzili: namiestnik, 5 ministrów i inne osoby
powołane przez króla. Do kompetencji Rady należało przygotowywanie
projektów ustaw i dekretów dla Zgromadzenia Ogólnego, realizowanie
postanowień królewskich w dziedzinie administracji, decydowanie w sprawach
przekraczających kompetencje poszczególnych ministrów. Po wybuchu
powstania listopadowego Rada Administracyjna próbowała przejąć kierowanie
państwem, jednak w grudniu 1830 przekazała swe uprawnienia Rządowi
Tymczasowemu. Od 1832 działała na podstawie Statutu Organicznego jako
samodzielny organ rządowy. 1841 po likwidacji Rady Stanu przejęła część jej
kompetencji. Przeprowadzona w 1861 reforma A. Wielopolskiego i
reaktywowanie Rady Stanu zmniejszyło znaczenie Rady Administracyjnej. 1867
po zniesieniu odrębności Królestwa Polskiego zlikwidowana. Odpowiednikami
Rady Stanu w województwach były komisje z prezesami na czele. Po powstaniu
listopadowym Rada została podporządkowana rosyjskiej Radzie Państwa,
pozbawiono ją również większości posiadanych wcześniej kompetencji
związanych z systemem parlamentarnym. Zniesiona w 1841. Przywrócona w
1861 w ramach reform A. Wielopolskiego, pełniła funkcje zbliżone do stanu z
1815. Zlikwidowana ostatecznie w 1867, w związku ze zniesieniem odrębności
Królestwa.
Konstytucja zapewniała swobody i prawa obywatelskie, m.in. nietykalność
osobistą i majątkową, używanie języka polskiego w życiu publicznym i
urzędach, wolność wyznania, słowa i zgromadzeń, jednak prawa polityczne
przyznawała tylko wybranym grupom społecznym, wyodrębnionym głównie wg
cenzusu majątkowego. W latach 1815-1830 konstytucyjne swobody
obywatelskie poważnie ograniczyła represyjna polityka naczelnego wodza armii
Królestwa Polskiego, wielkiego księcia Konstantego.
Wydany po upadku powstania listopadowego Statut Organiczny (1832)
ograniczył autonomię Królestwa Polskiego znosząc wojsko, odrębny sejm,
konstytucję. Zadekretowano wprowadzenie języka rosyjskiego jako języka
urzędowego, rosyjskiego systemu monetarnego i kodeksu karnego. W latach
1833-1856 obowiązywał stan wojenny.
4.Geneza powstania listopadowego- opozycja legalna i nielegalna
- KALISZANIE - Car Aleksander już podczas pierwszego posiedzenia sejmu w
1818 roku przesłał Radzie Administracyjnej reskrypt, w którym dał jasno do
zrozumienia, iż nie życzy sobie, aby izba strofowała rząd. Chodziło tutaj o spory
w sejmie na temat ustawy o prawie małżeńskim i nowelizacji kodeksu karnego.
Wtedy po raz pierwszy z mową programową wystąpił Wincenty Niemojowski-
poseł ziemi kaliskiej. Piętnował on serwilistyczny rząd i stawał w obronie
konstytucji. Krystalizacja opozycji kaliskiej trwała aż do kolejnego sejmu w
roku 1820. W ciągu dwóch niespełna lat nasiliło się w Królestwie Polskim
łamanie zasad konstytucyjnych, wprowadzono cenzurę prasy, zaczęły się
aresztowania na tle politycznym. Zamknięto szereg czasopism o charakterze
patriotycznym. W odpowiedzi na te represje z inicjatywy W. Niemojowskiego
utworzono Towarzystwo Czytelnicze. Na sejmie 1820 roku członkowie tej
organizacji uzyskali kilka mandatów do sejmu. Byli to: Wincenty i Bonawentura
Niemojowscy, Stanisław Kaczkowski, Józef Biernacki i Józef Komorowski.
Śmiałymi posunięciami doprowadzili oni do obalenia rządowych projektów
postępowania karnego i godzącego w konstytucję Statutu Organicznego, który
miał znieść odpowiedzialność ministrów przed sejmem. W odpowiedzi car
Aleksander w ciągu pięciu lat, jakie upłynęły do następnego sejmu licznymi
represjami doprowadził do rozbicia opozycji kaliskiej, m.in. zarzucając W.
Niemojowskiemu łamanie porządku i zakazując mu pokazywania się w jego
obecności. W wyniku tych działań na sejmie 1825 roku nie udało się posłom
ziemi kaliskiej stworzyć zorganizowanej opozycji i był to już zmierzch ich
kariery politycznej. W późniejszych latach byli internowani i prześladowani, nie
udało im się też stworzyć dobrego programu politycznego na miarę tego z 1820
roku.
-GRONO LITERACKO-SPOŁECZNE BRUNONA KICIŃSKIEGO -
nieformalna organizacja, założona jesienią 1816 roku w gronie absolwentów
warszawskiej Szkoły Prawa i Administracji. Nie posiadał on oficjalnej nazwy,
ani statusu, nie stawiał też sobie za cel spiskowania przeciwko władzy Rosjan.
Zajmowali się przygotowywaniem referatów dotyczących lingwistyki, literatury,
spraw narodowych, walką o czystość języka polskiego. Przełomem dla ich
działań był rok 1818, kiedy T. Morawski objął funkcję w Komisji Spraw
Wewnętrznych, a Brunon Kiciński w tejże instytucji został wicereferendarzem.
Podejmują wtedy zadanie krzewienia patriotyzmu w szerszych kręgach mając
swój udział w redagowaniu i wydawaniu czasopism narodowych.
- TOWARZYSTWO LITERACKIE - Na przełomie 1818 i 1819 roku powstało
w Warszawie, z inicjatywy Henryka Nakwaskiego, studenta Uniwersytetu
Warszawskiego Towarzystwo Sześciu, nawiązujące w swej nazwie do
analogicznej grupy wileńskiej. Związek ten szybko przekształcił się w
Towarzystwo Literackie, propagujące rozwój szeroko rozumianego "słowa
pisanego". Była to jednak tylko przykrywka dla działalności patriotycznej
organizacji, której prawdziwa nazwa brzmiała inaczej- Towarzystwo
Miłośników Narodowości.
- GOSPODA AKADEMICKA I GOSPODA "POD SATURNEM" - Na
przełomie 1819 i 1820 roku grupa studentów zakłada w wynajętym mieszkaniu
klub "Gospoda Akademicka". Był to typowy studencki lokal. Gospodarzem tego
przybytku został Józef Kozłowski. Bywalcy tego miejsca redagowali dwa
czasopisma o charakterze liberalnym- "Dziennik Akademicki", oraz "Nasze
Rozrywki", które poruszały ważne zagadnienia polityczne. Okazją do
zlikwidowania klubu przez warszawską policję, która od dawna obserwowała
działalność jego członków, stała się zorganizowana przez studentów
manifestacja w rocznicę uchwalenia konstytucji 3 Maja. Klub był w części
opanowany przez Związek Wolnych Polaków- studencką organizację
konspiracyjną, której istnienia policja jedynie się domyślała. Zlikwidowanie
przez władze carskie oraz ich polskich "kolaborantów" z generałem Józefem
Zajączkiem na czele Gospody Akademickiej sprawiło, że studenci podjęli
jeszcze jedną próbę stworzenia sobie miejsca spotkań. Mimo zakazu
przebywania studentów w lokalach, młodzież ponownie zaczęła się gromadzić.
Początkowo był to lokal "Pod Barankiem", później jednak przeniesiono się do
gospody "Pod Saturnem". Próbowano tam podtrzymywać tradycje Gospody,
m.in. redagowano pisemko "Nasze Korzyści".
- ZWIĄZEK PRZYJACIÓŁ "PANTA KOINA" - Jedną z tajnych organizacji
była założona przez studenta Ludwika Mauersbergera "Panta Koina". Nazwa
związku pochodzi z greckiego zwrotu "wszystko wspólne" i jest nawiązaniem
do filozofii Pitagorasa. Jego powstanie przypada prawdopodobnie na grudzień
1817 roku. Członkowie zajmowali się problemem wyzwolenia chłopów i
poprawą ich fatalnej egzystencji. Ich patriotyzm miał głębokie podstawy
filozoficzne i zasady moralne, które starali się realizować także na co dzień,
m.in. pobierając od kolegów składki na pomoc ubogim studentom. Panta Koina
została rozwiązana w grudniu 1820 roku.
- ZWIĄZEK WOLNYCH POLAKÓW - Powstał na przełomie listopada i
grudnia 1819 roku z inicjatywy Ludwika Piątkiewicza i Ksawerego
Bronikowskiego. Początkowo nazywał się Związkiem Wolnych Braci Lechitów.
Na progu działalności dołączył również W. Heltman. Od początku swojej
działalności organizacja, z założenia konspiracyjna, miała charakter
dwustopniowy. Stopień niższy skupiał szersze grono zajmujące się literaturą i
nauką, a wyższy- dla wtajemniczonych, miał charakter niepodległościowokonspiracyjny.
Mimo jawnego nawiązywania do tradycji masońskiej, Związek
Wolnych Polaków nigdy nie zgłosił akcesu do Wielkiego Wschodu, nie był też
powiązany z Wolnomularstwem Narodowym. Różnicą dzielącą obie organizacje
było silniejsze akcentowanie przez studentów dążeń niepodległościowych.
Najważniejszym czynem Związku było wydawanie i redakcja patriotycznej
gazety "Dekada Polska". Działalność zamarła jesienią 1821 roku.
- WALERIAN ŁUKASIŃSKI I WOLNOMULARSTWO NARODOWE -
Początek jego działalności politycznej wiąże się z opublikowaniem w 1818 roku
broszury traktującej na temat Żydów. Chcąc kontynuować swą działalność
polityczną, stworzył wiosną 1819 roku Wolnomularstwo Narodowe. Celem
organizacji, której został wielkim mistrzem było podniesienie ducha
narodowego, przywrócenie poczucia jedności wśród żołnierzy, którzy weszli w
skład związku, oraz przekształcenie masonerii z ruchu kosmopolitycznego w
narodowy. Wzrastająca podejrzliwość władz do masonerii spowodowała, że w
sierpniu 1820 roku rozwiązano Wolnomularstwo, jednak już wiosną 1821 roku
powołano Towarzystwo Patriotyczne, w którego skład weszli byli członkowie
loży masońskiej, oraz działacze poznańskiego Związku Kosynierów. Zadaniem
towarzystwa miało być zjednoczenie z Królestwem byłych ziem polskich, oraz
obrona zasad konstytucyjnych kraju. W październiku 1822 roku aresztowano W.
Łukasińskiego i w wyniku orzeczenia sądu, działającego pod presją
Konstantego, 14 czerwca 1824 roku skazano go na 9 lat ciężkiego więzienia. Po
uwięzieniu i skazaniu przywódcy Towarzystwa, organizacja ta nie upadła, lecz
do głosu doszły w niej elementy bardziej umiarkowane z Sewerynem
Krzyżanowskim i Joachimem Lelewelem na czele, jednak w 1826 roku, po
upadku powstania dekabrystów nastąpiły aresztowania ostatecznie kończące
jego działalność.
- Związek założony przez Piotra Wysockiego - w Szkole Podchorążych Piechoty
15 grudnia 1828 roku. Miał on na celu doprowadzenie do powstania zbrojnego i
zjednoczenie Królestwa z ziemiami litewsko-ruskimi. Wysocki był
podporucznikiem. Nie chciał przewodzić powstaniu uważając, że celem spisku
jest jedynie zainicjowanie walk, natomiast ster przywódczy powinien przejść w
ręce doświadczonych polityków i mężów stanu jak J. Lelewel. Dobra
organizacja struktur Związku, jego kontakty z Towarzystwem Patriotycznym
sprawiły, że krąg członków szybko się rozszerzał wykraczając poza elewów
Szkoły Podchorążych. Do stowarzyszenia pozyskano wielu oficerów pułków
polskich stacjonujących w Warszawie. Podzielono się na sekcje, których
delegaci tworzyli specjalną radę z trójosobowym Komitetem na czele, będącym
głównym aparatem kierowniczym Związku. W sierpniu 1830 roku przyjęto do
swych struktur osoby cywilne, głównie literatów i publicystów wywodzących
się z dawnej konspiracji, przede wszystkim Związku Wolnych Polaków. Osoby
te, wśród których byli m.in. S. Goszczyński, M. Mochnacki, oraz K.
Bronikowski, przyczyniły się do radykalizacji działań związku. We wrześniu
utworzono 3 grupy złożone ze studentów, a jeden z nich zadenuncjował
Związek i nastąpiły aresztowania. Obawy przed dalszymi aresztowaniami
przyspieszyły wybuch powstania.
5. Noc Listopadowa
W nocy z 29 na 30 listopada 1830 r. młodzi oficerowie ze Szkoły Podchorążych
Piechoty w Warszawie pod wodzą por. Wysockiego wraz z cywilnymi
spiskowcami rozpoczęli powstanie. Mimo że zawiódł plan związany z
wydaniem sygnału do walki, po stronie powstania opowiedziały się polskie
oddziały, kierowane przez sprzysiężonych oficerów. Tuż przed godziną 19.00
cywilni spiskowcy pod dowództwem dwóch poetów: Seweryn Goszczyński i
Ludwik Nabielak wraz z kilkoma podchorążymi zaatakowali Belweder, siedzibę
wielkiego księcia Konstantego. Mimo zaskoczenia nie zdołali jednak dokonać
zamachu. "Belwederczycy" zostali zmuszeni do opuszczenia pałacu, po czym
dołączyli do podchorążych dowodzonych przez Wysockiego i zdołali przebić się
z Łazienek do centrum miasta.
Brak odzewu ze strony mieszkańców dzielnic śródmiejskich nie rokował
powodzenia. Walkę rozstrzygnęło dopiero wystąpienie rzemieślników i
robotników ze Starego Miasta i dzielnic sąsiednich. Tej nocy w walkach na
ulicach Warszawy uczestniczyło ok. 30 tysięcy ludzi. Dzięki ich pomocy około
godziny 21.00 spiskowcy zdobyli Arsenał. Sprzysiężeni na próżno szukali
przywódcy wśród wyższych dowódców polskich. Gen. Józef Chłopicki jako
jeden z pierwszych odrzucił prośbę dotyczącą objęcia dowództwa. Sześciu
generałów i jeden pułkownik po złożeniu deklaracji pozostania przy carze
Mikołaju I poniosło śmierć z rąk spiskowców: Maurycy Hauke, Stanisław
Trębicki, Ignacy Blumer, Stanisław Potocki, Tomasz Siemiątkowski oraz
pułkownik Filip Meciszewski. Generała Józefa Nowickiego zabito przez
pomyłkę. Do rana w rękach powstańców znalazło się już prawie całe miasto, a
rosyjskie i polskie oddziały księcia Konstantego wycofały się do Wierzbna.
Rada Administracyjna w swojej odezwie poinformowała społeczeństwo o
powołaniu do rządu m.in. księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, Juliana
Ursyna Niemcewicza, Joachima Lelewela i Józefa Chłopickiego. 3 grudnia 1830
r. Radę Administracyjną zastąpił Rząd Tymczasowy, a 5 grudnia Józef
Chłopicki został ogłoszony dyktatorem powstania.
6. Geneza i ugrupowania Wielkiej Emigracji
a) szlaki i drogi powstańców na emigrację:
- gen. Dwernicki - 27 kwietnia przekroczył granicę Galicji;1 maja złożył broń w
Klebanówce (3-4 tys. wojska)
- gen.Sierawski, gen. Girolamo Ramorina - 16-17 września przekraczają granicę
z Austrią k. Chwalewic (16-20 tys.wojska)
- gen. Różycki - 28 września k. Crzanowa wkracza do W. M. Krakowa i stąd do
Austrii [1,5tys], raz z nim spieprzył Czartoryski.
- gen. Giełgud, Chłapowski, Dębiński dnia 15 lipca przekraczają granicę z
Prusami w Nowym Mieście, tam kapitulacja, zostali internowani [6-7 tysięcy]
- gen. Rybiński, Bem - 5.10, granica z Prusami k. Brodnicy (20tys.)
b)szlaki na emigrację:
1 listopada nastąpiła amnestia dla powstańców, z wyłączeniem aktywistów
powstania.Na emigrację udawano się dwoma kanałami: z Prus i z Austrii.
Z Prus: Starogard Gdański-Frankfurt [n. Odrą] - Lipsk - F.n.Menem –
Szwartzwald - Strasburg.
Z Austrii: Cieszyn – Brno – Pilzno - Norymberga.
We Francji 2 zgrupowania: Bensancon, Avingnion w "zakładach"
c)Podział polityczny emigracji.
Już w końcu 1831 r. skupieni w Paryżu emigranci utworzyli Komitet Narodowy
Polski z Joachimem Lelewelem na czele. Jako cel swej działalności Komitet
przyjął program walki o niepodległość w ścisłym powiązaniu z rewolucją
społeczną. Walka o niepodległość miałaby się odbyć z udziałem wszystkich klas
społecznych, przede wszystkim ludu, ale pod kierownictwem patriotycznej
części szlachty. Komitet głosił program narodowy i republikański, lecz z
zachowaniem solidarności międzystanowej. Wielki nacisk położono na
powiązanie walki narodowowyzwoleńczej z ruchami demokratycznymi i
rewolucyjnymi Europy. Liczni emigranci wstąpili również do międzynarodowej
organizacji karbonariuszy, na której czele stał Najwyższy Namiot Powszechny.
Był to tajny ośrodek z którego kierowano ruchem rewolucyjnym na całym
świecie. Lelewel, uważając sprawę polską za związaną ze sprawą ludów, chciał,
by Polacy wzięli udział w planowanej na 1833 rok powszechnej rewolucji
karbonarskiej. Wielu Polaków angażowało się w walki rewolucyjne, jakie często
wybuchały we Francji. W odpowiedzi na to rząd francuski rozwiązał Komitet
Narodowy i nakazał Lelewelowi opuszczenie Paryża, a potem Francji. W Paryżu
jednak nadal działał kierowany przez niego tajny komitet powstańczy pod
nazwą "Zemsta Ludu". Celem jego było przygotowanie wyprawy partyzanckiej
do Polski, którą w 1833 r. poprowadził płk Józef Zaliwski. Wyprawę tę spotkało
jednak zupełne niepowodzenie. Również na wiosnę tego roku klęska spotkała
karbonarów niemieckich, którzy podjęli próbę powstania we Frankfurcie nad
Menem. Kilkuset karbonariuszy polskich pod dowództwem płk Ludwika
Oborskiego, którzy ruszyli na pomoc Niemcom, zostało w Szwajcarii. Tam
zetknęli się z rewolucjonistami włoskimi z organizacji "Młode Włochy",
kierowanej przez Giusseppe Mazziniego. Wkrótce z inicjatywy Mazziniego
powstała "Młoda Europa" - nowy międzynarodowy ośrodek rewolucyjny. W jej
skład weszła "Młoda Polska", na czele z Lelewelem.
W pracach nad przyszłym kształtem Polski ważną rolę odegrała ocena
Powstania Listopadowego. Radykalne stanowisko w Komitecie lelewelowskim
prezentował Tadeusz Krępowiecki, niedawny działacz lewicy Towarzystwa
Patriotycznego. Dopatrywał się on klęski w egoiżmie stanowym szlachty i żądał,
aby Komitet Narodowy łączył walkę o niepodległość z rewolucją społeczną,
która obali ustrój feudalno-pańszczyźniany i odda ziemię w ręce ludu.
Radykalne hasła członkom Komitetu i doszło do rozłamu. Grupa z
Krępowieckim i ks. Aleksandrem Pułaskim na czele wystąpiła z Komitetu i w
1832 r. założyła Towarzystwo Demokratyczne Polskie. Organizacja ta z czasem
stała się główną siłą uchodźctwa polskiego. Na jej czele stała tzw. Centralizacja,
a członkowie mieszkający w większych skupiskach tworzyli sekcje. W akcie
założycielskim zwanym Manifestem znalazły się tezy o potrzebie wyzwolenia
chłopa. Krystalizowanie się programu nastąpiło ostatecznie w 1836 r. gdy
przywódcą Towarzystwa został Wiktor Heltman. W wydanym wówczas tzw.
Wielkim Manifeście, głosił postulat likwidacji przywilejów stanowych, oparcia
nowego ustroju Polski na zasadzie równości wszystkich obywateli wobec prawa,
określał zasady wprowadzenia w Polsce ustroju demokratycznoparlamentarnego.
Towarzystwo Demokratyczne nawiązywało ożywione
kontakty z krajem, podejmując pracę konspiracyjną, zmierzającą do
przygotowania powstania równocześnie w trzech zaborach.
Wokół byłego prezesa Rządu Narodowego, księcia Adama Czartoryskiego,
skupił się obóz konserwatywny, zwany Hotelem Lambert. Obóz ten dążył do
odbudowy niepodległego państwa polskiego, ale z zachowaniem istniejących
stosunków społecznych, w których warstwa szlachecka odgrywać miała nadal
decydującą rolę. Przyszła Polska miała być liberalną monarchią konstytucyjną.
Dążenie do odbudowy państwa polskiego wiązano przede wszystkim z
interwencją zewnętrzną mocarstw zachodnich, tj. z wojną przeciw Rosji. Z
czasem przyjęto również koncepcję powstania zbrojnego, ale w sprzyjających
warunkach międzynarodowych.
Hotel Lambert miał bogato rozbudowane kontakty dyplomatyczne z rządami
Europy zachodniej. Sieć emisariuszy miała zwalczać wpływy rosyjskie i
austriackie na obszarach przyszłego konfliktu oraz popierać ruchy wolnościowe
na Węgrzech, w krajach bałkańskich co wymierzone było przeciw Rosji i
Austrii. Radykalni działacze, tacy jak Krępowiecki, Pułaski i Stanisław
Worcell wystąpili z TDP i przyłączyli się do ludowych ugrupowań
emigracyjnych w Anglii. Byli to w większości żołnierze sławnego w czasie
powstania czwartego pułku piechoty, którzy przybyli do Anglii po
wypuszczeniu ich z pruskich więzień. Czwartacy mieszkali wspólnie w
opuszczonych koszarach lub magazynach, otrzymali od rządu niewielkie
wsparcie pieniężne i utrzymywali się z pracy rękodzielniczej. Żyli w zespołach,
które nazywali "gromadami". Zbierali się na wspólne narady, na których
omawiali zagadnienia polityczne. Przy pomocy Worcella i Krępowieckiego
utworzyli organizację Lud Polski, Składającą się z gromad "Grudziąż",
"Humań" i "Praga". Gromady Ludu Polskiego stały się pierwszą polską
organizacją o rewolucyjnym programie. Wysunęły postulat całkowitej likwidacji
ustroju feudalnego jako warunku odzyskania niepodległości oraz zbudowania
społeczeństwa bezklasowego.
7 Polacy w europejskiej Wiośnie Ludów
A. Mickiewicz - 1848 przebywał w Rzymie i podczas audiencji wezwał papieża
Piusa IX do poparcia walki ludów o wolność i sprawy polskiej. Utworzył wtedy
legion polski (istniał do 1849), który miał stanowić zalążek oddziału
powołanego do walki o niepodległość, a który walczył w Lombardii w obronie
republiki rzymskiej. W Składzie zasad wyłożył ideologię tego ruchu: radykalne
reformy demokratyczne w Polsce, np. nadanie chłopom ziemi i powszechność
praw obywatelskich, Pod Novarą armią piemoncką dowodził W. Chrzanowski.
L. Mierosławski stał na czele powstania na Sycylii i w Badenii. Powstanie
wielkopolskie 1848, organizowane w Wielkopolsce w związku z
ogólnopolskimi przygotowaniami do powstania narodowego. Na wieść o
berlińskiej rewolucji marcowej utworzono w Poznaniu 20 III 1848 Komitet
Narodowy, który sprzeciwił się projektowi bezpośredniego wcielenia części
Poznańskiego do Prus. Zorganizowano wojsko powstańcze na czele z L.
Mierosławskim.11 IV 1848 Komitet podpisał jarosławiecką konwencję
przewidującą rozwiązanie większości oddziałów powstańczych w zamian za
autonomię części Poznańskiego. Prusacy nie dotrzymali umowy i zaatakowali
powstańców. Mimo zwycięstw strony polskiej pod Miłosławiem, Wrześnią i
Sokołowem wojska powstańcze uległy rozprzężeniu, co doprowadziło do
podpisania 9 V 1848 umowy kapitulacyjnej.
Wielu Polaków brało udział w rewolucji węgierskiej 1848-1849 wśród nich
generałowie Bem Józef. Związany z obozem Hotel Lambert. W okresie Wiosny
Ludów kierował obroną rewolucyjnego Wiednia (październik 1848), dowodził
w Siedmiogrodzie i Banacie wojskami węgierskimi. Od sierpnia 1849 był
naczelnym wodzem armii węgierskiej.
Dembiński Henryk - W okresie powstania węgierskiego 1849, jako
feldmarszałek, dowodził węgierską Armią Północną. Następnie powołany na
stanowisko szefa sztabu naczelnego wodza Mészárosa. Po klęsce armii
węgierskiej pod Temeszwarem wyjechał do Turcji, a stamtąd do Paryża.
8.Narodowa Demokracja,
Liga Polska, tajna organizacja polityczna założona w 1887 na konferencji w
Hilfikon w Szwajcarii z inicjatywy Z. Miłkowskiego (T. T. Jeża), Z.
Michalskiego, M. Herta, H. Gierszyńskiego, A. Hirszberga. Program
stowarzyszenia miał charakter demokratyczno-mieszczański.Za swój główny cel
Liga Polska uważała walkę o niepodległość Polski i swobody demokratyczne.
Drogą do odzyskania niepodległości w granicach przedrozbiorowych miało być
wykorzystanie przewidywanego konfliktu między zaborcami. Utrzymywała
ścisły kontakt z pismem Głos, wydawanym w Warszawie, i Przeglądem
Społecznym, ukazującym się we Lwowie.
Liga Narodowa - powstała na skutek rozłamu, w kwietniu 1893 z inicjatywy
członków Ligi Polskiej z R. Dmowskim, Z. Balickim , J. L. Popławskim i S.
Kośmińskim. Szerszym kręgom swoje istnienie ujawniła dopiero w odezwie
wydanej 8 XII 1899. Na czele stał Komitet Centralny kontrolowany przez 5-
osobową Tajną Radę z siedzibą w Warszawie. W 1897 Liga Narodowa
utworzyła w zaborze rosyjskim Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne (SND)-
Swą działalnością objęła wszystkie zabory. Program stronnictwa wysuwał
konieczność obrony interesów narodowych zarówno przed uciskiem
politycznym i kulturowym państw zaborczych, jak i wobec mniejszości
narodowych (Żydów, Ukraińców, Niemców).Występował przeciwko
tendencjom partykularnym i trójlojalizmowi dzielnicowemu, w którym widziano
realną groźbę rozbicia narodu. SDN odeszło od idei walki zbrojnej na rzecz
obrony polskości. Rezygnacji z idei niepodległościowych towarzyszyły hasła
oporu przeciwko germanizacji i rusyfikacji, walki o prawa języka polskiego,
postulaty rozszerzenia polskiego samorządu gminnego oraz autonomii w ramach
państwa rosyjskiego. Stronnictwo prowadziło ożywioną działalność polityczną i
kulturalną. W 1899 powołało tajną organizację oświatową Towarzystwo
Oświaty Narodowej w Królestwie Polskim. Z inicjatywy SDN powstały
organizacje skupiające środowiska robotnicze i chłopskie: Narodowy Związek
Chłopski ZET, Narodowy Związek Robotniczy. W okresie rewolucji 1905 roku
endecja wystąpiła z żądaniami przywrócenia autonomii Królestwa Polskiego.
SDN wzięło udział w wyborach do I i II Dumy Państwowej, w której utworzyło
Koło Polskie. Program Stronnictwa, opracowany przez J.L. Poplawskiego,
akceptował istniejący porządek prawno-polityczny, głosił zasadę solidaryzmu
klasowego połączonego z nieufnością, a nawet wrogością do przedstawicieli
innych narodowości. SND było przeciwne powstaniom narodowym, dążyło do
zachowania resztek autonomii Królestwa Polskiego w ramach zaboru
rosyjskiego. Od 1905 działało jawnie. W okresie wypadków rewolucyjnych
1905-1907 SND działało w porozumieniu z władzami zaborczymi, pomagało
tłumić wystąpienia robotnicze.
Liga Narodowa działała poprzez różne partie polityczne i organizacje
kulturalne, m.in.
Związek Młodzieży Polskiej Zet - konspiracyjna organizacja młodzieży
studenckiej założona 1887 przez Z. Balickiego. Zorganizowana na wzór
masonerii, początkowo trzystopniowa, następnie dwustopniowa. Skupiała
młodzież akademicką 3 zaborów. Kierownictwo Zetu sprawowała Centralizacja,
początkowo z siedzibą w Zurychu, następnie w Warszawie. Pierwszy zjazd
odbył się 1887 w Krakowie. Początkowo związany z Ligą Polską, od 1893 z
Ligą Narodową. W swoim programie reprezentował stanowisko
niepodległościowe. Zet łączył młodzież o poglądach zarówno socjalistycznych,
jak i nacjonalistycznych. 1894 jego działalność sparaliżowały masowe
aresztowania. Odbudowany 1898 przez Balickiego jako organizacja
młodzieżowa ściśle związana z Ligą Narodową, Zet zyskał nowy, wyraźnie
nacjonalistyczny i antysocjalistyczny charakter. Pod kierownictwem Zet działała
organizacja młodzieży szkół średnich Przyszłość, zwana popularnie Pet. W 1901
Zet utworzył Związek imienia Jana Kilińskiego. 1905 doszło do rozdźwięków
pomiędzy Ligą Narodową i Zetem (który 1906 utworzył Organizację Młodzieży
Narodowej), 1909 nastąpiło formalne zerwanie wzajemnych kontaktów. W
wyniku zmian orientacji politycznej doszło do rozłamu w Związku, powstało
Zarzewie i tzw. Nowy Zet. Głównymi działaczami byli m.in.: Z. Balicki, T.
Grużewski, S.L. Janikowski, Z. Lechnicki, J.L. Popławski, J.K. Potocki. Organy
prasowe: Teka, Dla Polski i Wici.