Adam Kowalik 23.04.2002.

Rybactwo III rok gr. Ib

Znaczenie podłoży w środowisku wodnym (organizmy żyjące na różnych podłożach w wodach słodkich, słonych, czystych i zanieczyszczonych)

Wstęp

Organizmy poroślowe (perifiton) stanowią interesującą, stosunkowo słabo poznaną formację ekologiczną. W literatu­rze spotykamy odmienną terminologię dotyczącą zespołów or­ganizmów poroślowych zasiedlających martwe i żywe podłoża zanurzone w wodzie. Różne nazwy zespołów organizmów poroś­lowych wynikły z niezależnych badań tej formacji prowadzo­nych pod różnym kątem w różnych dziedzinach biologii. Znaczna liczba opracowań peri­fitonu odnosi się do badań jakościowych tej formacji w róż­nych typach. Pod względem ilościowym zespół ten opracowany jest w słabym stopniu, często ograniczonym do określonej grupy systematycznej.

Zainteresowanie organizmami poroślowymi w znacznym stop­niu ma charakter praktyczny i odnosi się do charakterystyki i metod zwalczania organizmów zasiedlających urządzenia hy­drotechniczne (kraty, rurociągi, nabrzeża) oraz zanurzone części kadłubów jednostek pływających i platform.

Stosunkowo nowym zagadnieniem jest tworzenie sztucznych raf, mających na celu wzbogacenie strefy przybrzeżnej orga­nizmami, zarówno pod względem jakościowym, jak i ilościo­wym. Instalowanie raf przyczynia się w określony sposób do uzyskiwania lepszych efektów ekonomicznych, np. w zakresie rybołówstwa i wędkarstwa.

Organizmy poroślowe W postaci tzw. błony biologicznej wykorzystywane są również w niektórych typach urządzeń oczyszczających ścieki lub uzdatniających wodę konsumpcyjną (złoża zraszane, filtry). Interesujące i nowe zastosowanie znajduje zespół poroś­lowy w metodzie czynnego podłoża opracowanej w Zakładzie Hydrobiologii Akademii Rolniczej w Szczecinie. Metoda czynnego podłoża może być wykorzystywana do doczyszczania ścieków, cieków, akwenów i ochrony urządzeń hydrotechnicznych przed porastaniem oraz w szeroko rozumianej gospodarce rybackiej.

Rozbudowa osiedli miejskich, rozwój przemysłu oraz che­mizacja rolnictwa w ostatnim dwudziestoleciu przyczyniły się do znacznego zanieczyszczenia i eutrofizacji wód po­wierzchniowych, które zatracają własności użytkowe. Sytua­cja szczególnie wyraźnie zarysowała się również w Polsce. Silnym zanieczyszczeniem oraz eutrofizacją charakteryzuje się większość wód śródlądowych i morskich, zwłaszcza w strefie przybrzeżnej. Ze względu na fakt, że w najbliższym okresie nie można spodziewać się radykalnej poprawy w za­kresie oczyszczania wód powierzchniowych, należy poszukiwać innych sposobów doczyszczania wód i ścieków oraz zagospo­darowania nadmiaru soli mineralnych (biogenów) powodują­cych niebezpieczny proces eutrofizacji wód.

Celowe wydaje się tu wykorzystanie organizmów poroślo­wych do doczyszczania i deeutrofizacji wód i ścieków. Nale­ży nadmienić, że metoda czynnego podłoża nie wymaga znacz­nych inwestycji, jak to ma miejsce w przypadku stosowania oczyszczalni klasycznych. Opierając się na zespole po­roślowym, można instalować oczyszczalnie (metoda czynnego podłoża) bezpośrednio w ciekach i akwenach, przyczyniając się do doczyszczania i częściowej deeutrofizacji wód. Oma­wiane zabiegi biotechniczne mogą doprowadzić do wzbogacenia jakościowego i ilościowego organizmów w wydzielonej strefie akwenów oraz utworzenia dodatkowej bazy pokarmowej dla au­tochtonicznej fauny i potrzeb hodowli (akwakultury).

TERMINOLOGIA ORGANIZMÓW ZWIĄZANYCH Z PODŁOZEM

ZANURZONYM W WODZIE

Organizmy roślinne i zwierzęce związane ze stałym podłożem są różnie określane w nomenklaturze biologicznej. Najczęściej organizmy egzystujące na podłożach zanurzonych w wodzie określa się mianem perifiton. Termin peryfiton określał zespół roślin i zwie­rząt osiadłych na różnych materiałach wprowadzonych do zbiornika. W okresie późniejszym badacze rozszerzyli to określenie i w skład peryfitonu wliczono organizmy osiadłe na wszystkich stałych podłożach w środowisku wodnym. W literaturze spotyka się inne terminy o znaczeniu zbliżonym do peryfitonu:

Aufwuchs - określał zbiorowiska organizmów bytujących głów­nie na podłożu.

Bewuchs - termin oznaczający przeciwstawnie do Aufwuchs zbiorowisko organizmów na podłożu martwym ze względu na stopień związania organiz­mów z biocenzą poroślową wyróżnił:

lasion - organizmy żyją­ce na podłożu i ściśle z sobą związane biotycznie;

eplflton - organizmy wschodzące w skład porośli, jednakże mogące występować gdzie indziej.

eplholon jako organizmy przytwierdzone do różnych materiałów pogrążonych w wodzie. Do epiholonu zalicza się: epllithon, epiphyton, eplzoon itp. W zależności od zasiedlanego podłoża..

W celu określenia organizmów pokrywają­cych zwartym kobiercem” podłoże abiotyczne używał terminu pekton, a dla luźnych skupień glonów nitkowatych plokon.

W literaturze amerykańskiej poza określeniem peryfiton spotyka się różne terminy opisowe, np. seeding on, attached material itp. W stosunku do organizmów zasiedlających sztu­czne podłoża w wodzie, głównie w środowisku morskim, naj­częściej stosowany jest termin fouling lub bardziej ściśle biofou­ling.

Określenie bardziej szczegółowe odnoszące się do sto­sunków między organizmami a żywym lub martwym podłożem rów­nież często napotykamy w literaturze z omawianego zakresu.

Epifity - głównie glony żyjące na innych roślinach; epizoofity - występujące na zwierzętach.

Epizooiki = epizoa = epioiki = symforionty - organizmy zwierzęce zasiedlające inne zwierzęta bez powiązań natury pasożytniczej.

Young podaje jedną z bardziej ogólnych definicji perifitonu. Przez perifiton rozumie on nagromadzenie orga­nizmów na wolnej powierzchni obiektów zanurzonych w wodzie i pokrywających je oślizgłą warstewką nalotu. Pod pojęciem peryfiton Kadłubowska rozumie gatunki obrastające wodne rośliny kwiatowe, drewniane pale mostów i inne zanu­rzone w wodzie przedmioty, powyżej strefy przydennej. W skład perifitonu wchodzą organizmy przytwierdzone do podłoża oraz swobodnie pełzające wśród tych pierwszych. Ze względu na różnorodność i często mylące brzmienie terminów określających organizmy żyjące na podłożach zanu­rzonych w wodzie oraz odmienną ich interpretację, Piesik określił organizmy żyjące na badanych podlożach jako orga­nizmy poroślowe i uznał za równoznaczny z perifitonem.

1. Charakterystyka zespołów poroślowych

Występowanie i rozwój organizmów poroślowych w wodach powierzchniowych uzależniony jest od oddziaływania różno­rodnych i zmiennych czynników kształtujących warunki w śro­dowiskach, w których umieszczano badane podłoża. W zależ­ności od środowiska (ściek, ciek, staw, cieśnina, morze), stopnia jego zanieczyszczenia i eutrofizacji, na sztucznych podlożach rozwijają się zespoły poroślowe, które różnią się w określonym stopniu składem gatunkowym oraz liczebnością poszczególnych taksonów.

1.1. Ścieki

Ścieki komunalno-przemysłowe uznane za wyjątkowo niekorzystne środowisko dla rozwoju hydrobiontów są często miejscem masowego rozwoju organizmów poroślowych. Na podłożach (sieci, roszle) w ściekach Kanału Młyńskiego obserwowano silny rozwój roślin i zwierząt poroślowych. Glony poroślowe, głównie okrzemki, stwierdzano na podłożach we wszystkich porach roku co wskazuje na wyjątkową odporność na oddziaływanie niekorzystnych czynników w ścieku. W okresie masowego rozwoju liczebność jednokomórkowych glonów poroślowych na podłożach w ścieku (sieć) może dochodzić do 1228 mln komórek/m a form kolonijnych do 1067 ko­lonii/m². Średnia liczebność glonów na sieciach w ściekach Kanału Młyńskiego była najwyższa w porównaniu z liczebnoś­cią glonów rozwijających się na podłożach w innych badanych typach wód. Świadczy to jednoznacznie o fakcie, że niektóre taksony glonów poroślowych znajdują w ściekach dogodne warunki rozwoju. W tym specyficznym środowisku, charakteryzującym się małą stabilnością i w dużej mierze podlegającym zmiennym czynnikom pochodzenia antropogenicznego, liczebność glonów poroślowych ulega znaczącym waha­niom w poszczególnych miesiącach. Trudno jest jednoznacznie określić czy intensywny rozwój lub drastyczny spadek liczebności glonów wywołany jest czynnikami sezono­wymi, oddziaływaniem czynników biotycznych, zjawiskiem sukcesji, czy silnym zatruciem środowiska toksycznymi związkami (siarkowodór) powstającymi w wyniku beztlenowego rozkładu związków i substancji organicznych. Można przypuszczać, że naj­częściej na organizmy poroślowe w ścieku równocześnie od­działywało kilka czynników uzależnionych od siebie wzajem­nie, np. wysoka temperatura wody, duże obciążenie substan­cjami organicznymi, intensywny gnilny rozkład, zużycie tle­nu, zatrucie środowiska siarkowodorem, niski poziom ście­ków, silna koncentracja soli mineralnych itp. Ogólnie można przyjąć, że najdogodniejsze warunki rozwoju na podłożach w środowisku ściekowym kanału znajdowały glony w okresie je­siennym oraz na przełomie maja i czerwca. Na szczególną uwagę zasługuje okres zimowy, gdy temperatura wody w kanale wynosiła 0-1⁰C. Pomimo niskiej temperatury ścieku, zlodze­nia kanału, ograniczającego dostęp światła, licznie wystę­powały glony poroślowe ,co świadczy o ich roz­woju również w tym niekorzystnym dla roślin okresie. Można przypuszczać, że duża zawartość soli mineralnych w ścieku jest jednym z decydujących czynników umożliwiających glonom poroślowym masowy rozwój.

Rodzaj zainstalowanego w ścieku sztucznego podłoża rów­nież w istotny sposób wpływa na liczebność glonów poroślo­wych. W Kanale Młyńskim średnia liczebność jednokomórkowych glonów na sieciach była siedemnastokrotnie wyższa w porów­naniu z liczebnością glonów żyjących pojedynczo na podlożu roszlowym. Podobnie na sieciach stwierdzono siedmiokrotnie więcej glonów kolonijnych w porównaniu z roszlami, Nie moż­na wyraźnie wykazać wpływu temperatury wody, zawartości tlenu, przezroczystości wody, wartości BZT pH oraz obec­ności siarkowodoru na liczebność glonów na podłożach w ściekach Kanału Młyńskiego.

Na podłożach w ściekach Kanału Młyńskiego stwierdzono ogółem dwanaście taksonów zwierząt, z których większość wy­stępowała okresowo i sporadycznie osiągając niewielką li­czebność. Najbardziej charakterystycznymi taksonami zwie­rząt poroślowych były: Peritricha, Cillata—libera i Nematoda, które zasiedlały podłoże we wszystkich porach roku, a stałość ich występowania mieściła się w zakresie C =80—100%. Wymienione taksony uzyskiwały również na podłożach najwyższą liczebność. Wśród zwierząt występują­cych na podłożach sezonowo masowy rozwój uzyskiwały Rota­toria i Stentor sp. Przedstawiciele Testacea, drapieżnych O1igochaeta, Cyclopoida i Eristalis sp. nie znajdowali na podłożach w ścieku dogodnych warunków rozwoju i zasiedlali sieci lub roszle sporadycznie w niewielkiej liczebności. Drapieżne Oligochaeta i Cyclopoida pochodziły prawdopodob­nie z rowów melioracyjnych wpływających do kanału ścieko­wego. Wśród zwierząt poroślowych osiągających mniejszą li­czebność i większe rozmiary ciała w porównaniu z Mikrofau­ną, na uwagę zasługiwali przedstawiciele Tubifex oraz larwy chironomidae, które są taksonami typowymi dla silnie zanie­czyszczonych środowisk wodnych. Za najbardziej charakterys­tyczne zwierzęta zespołu poroślowego w ścieku należy uznać Peritricha. Niskie temperatury wody w ścieku w okresie zimowym były czynnikiem sprzyjającym rozwojowi Pe­ritricha, Ciliata-libera oraz Nematoda, natomiast ograni­czały rozwój Rotatoria. Na podłożach w ścieku kanału naj­liczniejszą grupę stanowiły sedymentatory (Peritricha, Ho­lotricha, Rotatoria) pozyskujące ze ścieku masowo rozwija­jące się bakterie. Pomimo stwierdzenia na podłożach dwuna­stu taksonów zwierzęcych, wśród których większość stanowiły formy przypadkowo zasiedlające sieci i roszle, pod względem jakościowym zwierzęcy zespół poroślowy w ściekach jest ubo­gi podobnie jak w innych silnie zanieczyszczonych środowis­kach wodnych. Bogactwo ilościowe fauny poroślowej na podło­żach w ścieku wyróżnia ten zespół spośród innych formacji ekologicznych zamieszkujących wody.

Zanieczyszczone wody słodkie

Wody płynące

Z podłoży umieszczonych w zanieczyszczonych ciekach i rzekach najbogatszy materiał pozyskano z rzeki Płoni. W rzece zainstalowano trzy typy podłoży - sieci, roszle i sty­ropian. Podłoża rozmieszczone były w Płoni w różnej odleg­łości od ujścia ścieku Kanału Młyńskiego i w wodzie o wzrastającym stopniu rozcieńczenia ścieku w rzece.

Podłoże z sieci zainstalowane bezpośrednio poniżej ujścia Kanału Młyńskiego, charakteryzujące się najsłabszym stopniem rozcieńczenia ścieku wodą Płoni było w najsłabszym stopniu zasiedlone glonami poroślowymi w porównaniu z in­nymi podłożami w rzece Płoni. Najniższa średnia liczebność glonów na sieciach wśród badanych podłoży mogła wynikać z niezbyt korzystnego okresu ekspozycji podłoża w wodzie (styczeń - kwiecień). Rozcieńczenie ścieku, nawet w niewielkim stopniu, wodą Płoni wpłynęło ograniczająco na rozwój glonów na sieciach. W porównywalnym okresie liczeb­ność glonów jednokomórkowych była 3,6-krotnle niższa na sieciach w rzece w porównaniu z liczebnością na sieciach w ściekach Kanału Młyńskiego Podobnie liczebność glonów ko­lonijnych była 2,5 -krotnie wyższa na podłożu w kanale w po­równaniu z sieciami w Płoni.

Podłoża roszlowe podwieszone na stałe do poprzeczek, umieszczone na odcinku będącym jeszcze pod znacznym wpływem ścieku (Widoczna smuga ścieku w rzece), Jednak o znacznie większym stopniu rozcieńczenia ścieku wodami Płoni były słabiej zasiedlone glonami w porównaniu z roszlami podwie­szonymi na pływakach. Roszle na pływakach umieszczone były w strefie silnego rozcieńczenia ścieku (brak „smugi ście­kowej). Porównując liczebność glonów na sieciach i roszlach w bezpośredniej strefie mieszania się ścieku z wodami rzeki można stwierdzić, że w strefie mieszania następuje ograniczenie rozwoju glonów na podłożach w porównaniu ze ściekiem i strefą o dobrze rozcieńczonych ściekach w rzece. Tkanina roszlowa podwieszona na pływakach, poddająca się oddziaływaniu prądu wody (wykonująca „wężowate” ruchy) była zasiedlana w porównywalnym okresie (listopad - czerwiec) 2,4-krotnie liczniej glonami jednokomórkowymi i l,5-krotnie liczniej glonami kolonijnymi w stosunku do roszli podwie­szonych na stałe.

Stopień zasiedlenia glonami Podłoży styropianowych był niski i porównywalny do liczebności glonów na roszlach sta­łych. Podłoża styropianowe umieszczone były na odcinku Płoni o największym stopniu rozcieńczeniu ścieku. Niska liczebność glonów wskazuje, że styropian nie stanowi najdogodniejszego rodzaju podłoża do zasiedlania przez roślinność poroślową.

Glony poroślowe na podłożach w rzece Płoni podobnie jak na podłożach w ściekach Kanału Młyńskiego reprezentowane były głównie przez okrzemki. Na podłożach w rzece w słab­szym stopniu rozwijały się sinice z rodzaju Oscillatoria które mogą stanowić organizm wskaźnikowy dla określenia za­nieczyszczenia ściekami komunalnymi Roszle w Płoni charak­teryzowały się znaczącą liczebnością sinic, które pochodziły z pobliskiego, silnie zeutrofizowanego jeziora Płoń.

W strefie umiarkowanej we względnie czystych wodach ob­serwujemy sezonowy rozwój glonów w okresie wiosennym i je­sieni. Maksymalny rozwój glonów jednokomórkowych w rzece na roszlach podczepionych do poprzeczek nastąpił w okresie kwietnia i maja. na roszlach pływających w okresie grudnia i marca podczas gdy na styropianie w sierpniu. Z danych tych wynika, że glony poroślowe nie rozwijają się według okresów typowych dla innych zespołów roślinnych. W okresie oddziaływania niskich temperatur, słabych warunków świet­lnych, zlodzenia rzeki (zima) dochodziło na podłożach rosz­lowych w rzece do silnego rozwoju glonów.

Przypuszczalnie liczebność i rozwój glonów poroślowych na badanej rzece w dużej mierze kształtowały czynniki biotycz­ne, np. rozwój licznych taksonów glonożernych zwierzat, struktura gatunkowa glonów, gatunki ciepło- i zimnolubne oraz czynniki pochodzenia antropogenicznego, np. herbicydy (zlewnia rzeki Płoni położona jest na obszarze intensywnych upraw rolnych).

Zainstalowane w rzece Płoni podłoża (sieci, styropian, roszle) zasiedlał bogatszy pod względem jakościowym zespół zwierząt poroślowych (dwadzieścia taksonów) w porównaniu z fauna na podłożach w ścieku (dwanaście taksonów).

Najuboższy pod względem jakościowym (pięć taksonów) oka­zał się zespół zwierząt zasiedlający sieci bezpośrednio przy ujściu ścieków Kanału Młyńskiego do rzeki Płoni. Nie­wielki stopień rozcieńczenia ścieku w tej strefie wpływał na rozwój zwierząt charakterystycznych dla środowiska kana­łu ściekowego, gdzie podobnie najwyższą liczebnością i sta­łością występowania charakteryzowały się:

Peritricha, Ciliata—llbera i Nematoda. Rotatoria również okresowo uzyskiwały znaczącą liczebność. Bardzo silne oddziaływanie ścieku w tej strefie rzeki wraz z po­prawa warunków tlenowych w wyniku rozcieńczenia ujawniło się w bogactwie ilościowym zwierząt na sieciach (128 mln osobn./m²). Zespół ten uzyskał najwyższą liczebność wśród fauny poroślowej na podłożach w Płoni. Rozcieńczenie ścieku wodami rzeki, na kolejnych odcinkach gdzie instalo­wano roszle i styropian, wpłynęło na zwiększenie liczby taksonów na podłożach (14-17 taksonów), przy zdecydowanie słabszym rozwoju. Za najbardziej charakterystyczne na podłożach w Płoni należy uznać zwie­rzęta reprezentujące sześć taksonów: Peritricha Ciliata­-libera, Nematoda, Rotatoria roślinożerne Oligochaeta oraz larwy Chironomidae które występowały masowo lub w znaczą­cej liczebności. Dominującą rolę w kształtowaniu zespołu poroślowego w rzece Płoni miały sedy­mentatory a szczególnie Peritricha Znaczący rozwój osiąg­nęły również zbieracze (roślinożerne Oligochaeta i larwy Chironomidae) Formy drapieżne które unikały zasiedlenia podłoży w ścieku, na podłożach w rzece znajdowały dogodne warunki rozwoju. Grupa ta zdominowana była przez drapieżne Oligochaeta. Do zwierząt, które wyraźnie unikały środowiska ściekowego lub zamieszkiwały podłoża przypadko­wo, a które pojawiły się na podłożach w Płoni (z wyjątkiem sieci w ujściu kanału) należy zaliczyć: Turbellaria rośli­nożerne Oligochaeta, Tardigrada nauplius, Harpacticoida Ostracoda Cladocera , Gammarus. Można przypuszczać że wpływ na większą różnorodność gatunkową zwierząt w Płoni w porównaniu ze środowiskiem ściekowym miała wyższą zawartość tlenu w wodzie, szczególnie w ciep­lejszej porze roku. Typ podłoża (roszle, styropian) lub sposób jego instalowania (na poprzeczkach pływakach) nie miał decydującego znaczenia w kształtowaniu jakościowego obrazu fauny poroślowej w rzece Płoni. na podłożach stwier­dzono dwanaście wspólnych taksonów, w tym wszystkie formy kształtujące zespół pod względem ilościowym. Charakterystyczne dla podłoży w tej rzece. Różnice jakościo­we zespołów porośłowych na styropianie i roszłach dotyczą głównie form zasiedlających podłoża w niewielkiej liczeb­ności, sporadycznie lub pojawiających się na niektórych podłożach okresowo z trudnych do określenia przyczyn, np. Ostracoda, Stentor sp. Ze względu na równoczesne oddziaływanie odmiennych czynników na poszczególnych stanowiskach w Płoni (rodzaj podłoża i sposób instalowania, stopień roz­cieńczenia ścieków itp.) nie można jednoznacznie określić wpływu czynników decydującego o znacznych różnicach ilościo­wych w badanych zespołach.

Zespół poroślowy na sieciach w strumieniu Pęzinka stano­wił przykład odmiennego oddziaływania ścieku na organizmy poroślowe w zależności od jego rodzaju. Ścieki przemysłu spożywczego (mleczarnia) - strumień były decydującym czynnikiem określającym odmienne stosunki ilościowe i dominację w zespole z porównaniu z organizmami poroślowymi zasiedlającymi podłoża W ścieku Kanału Młyńskiego i silnie zanieczyszczony odcinek rzeki Płoni. Ściek z mle­czarni stanowił dogodną pożywkę dla masowego rozwoju na sieciach nitkowatych bakterii ściekowych. które uzyskiwały znaczącą biomasę i w walce o podłoże niemal całkowicie wyeliminowały glony poroślowe oraz drastycz­nie ograniczyły rozwój osiadłych zwierząt (czynnik biotycz­ny). W Pęzince stwierdzono jedyny zespół wśród badanych środowisk i podłoży gdzie dominację objęli reducenci. Przy­kład ten potwierdza przypuszczenia‚ że oprócz dostępności podłoża, warunki troficzne są jednym z czynników decydują­cych o rozwoju i charakterze perifitonu. Ścieki spożywcze podobnie jak komunalne, poprzez gnilny proces rozkładu sub­stancji organicznych pogarszają warunki środowiskowe orga­nizmów i są czynnikiem selektywnie określającym skład jakościowy zespołu poroślowego. Porównania jakościowe takso­nów zwierząt występujących na podłożach w Pęzince, w ście­kach Kanału Młyńskiego i silnie zanieczyszczonym odcinku rzeki Płoni (sieci) nie wykazują istotniejszych różnic. Sieci w Pęzince zasiedlił ubogi zespół zwierząt rekrutujących się jedynie z siedmiu taksonów, których wspólną cechą było wykorzystywanie jako bazy pokarmowej bakterii ściekowych. Rodzaj ścieku oddziałującego na orga­nizmy poroślowe w zasadniczy sposób kształtuje stosunki ilościowe i dominację w zespołach. W strumieniu Pęzinka (ścieki spożywcze) w odróżnieniu od ścieków komunalnych w Kanale Młyńskim, poprzez opanowanie podłoża przez Sphaero­tilus, dominację objęły formy żyjące pomiędzy nitkami bakterii (podłoże biotyczne które znajdowały tu dogodne warunki troficzne (bakterie). Masowo rozwijające się na podłożach w ściekach komunalnych formy osiadłe, a szczególnie dominujące Peritricha w Pęzince osiągały li­czebność zaledwie 70 tys. zooid./m². Cechą charakterystycz­na tego zespołu jest silny rozwój form odżywiających się bakteriami, natomiast brak jest typowych roślinożerców i drapieżników.

Wody stojące

Staw osadnikowy zanieczyszczony wodami pohodowlanymi (resztki pasz, produkty przemiany materii hodowanych pstrą­gów) był środowiskiem znacznie korzystniejszym dla hydrobiontów w porównaniu ze ściekami Kanału Młyńskiego czy za­nieczyszczonymi i zeutrofizowanymi wodami rzeki Płoni. Mię­dzy innymi ze względu na przepływowy charakter stawu, nie­wielka głębokość i niskie w porównaniu ze ściekami obciąże­nie substancjami organicznymi nie stwierdzono w stawie de­ficytów tlenowych. W porównaniu ze ściekami kanału średnie obciążenie substancjami organicznymi wynosiło jedynie 4,9 mg O₂/dm³ BZT . Pomimo dogodnych warunków tlenowych w stawie rozwinął się najuboższy pod względem ilościowym zespół po­roślowy. Wśród mikrofauny poroślowej dominowały Peritricha oraz Testacea, które w tym środowisku uzyskały najwyższą średnią liczebność wśród badanych podłoży. Makro­fauna na sieciach reprezentowana była jedynie przez larwy Chironomidae, których liczebność była wyższa tylko na roszlach w rzece Płoni. Sieci w Pęzince pod względem jakościo­wym zasiedlało dwanaście taksonów zwierząt które z wyjątkiem Testacea nie uzyskiwały znaczniejszej liczeb­ności. Słaby rozwój ilościowy zespołu związany był prawdo­podobnie z warunkami troficznymi, na które wpływał pośred­nio słaby stopień zanieczyszczenia wód. Ośrodek hodowli pstrąga zasilany jest wodami I klasy czystości (rzeka Gunica).

Wody słonawe

Cieśnina Stara Świna

Stara Świna stanowi obszar o skomplikowanym układzie hy­drologicznym charakteryzującym się zmiennym) kierunkiem prą­du wody, stopniem zasolenia i zmianami poziomu wody (do 1 m). Cieśnina zasilana jest w przeważającym stopniu słod­kimi wodami pochodzącymi z rzeki Odry, poprzez Zalew Szcze­ciński lub przy oddziaływaniu wiatrów północnych wodami Bałtyku o zasoleniu dochodzącym do 7 promili. Zanieczyszczone i silnie zeutrofizowane wody odrzańskie wpływały na jakościo­wy i ilościowy rozwój zespołu poroślowego. Okresowy napływ wód Bałtyku był czynnikiem selektywnie wpływającym na skład gatunkowy zespołu na sieciach w cieśninie. Ze względu na przeważające oddziaływanie wód odrzańskich, na podłożach w cieśninie rozwijał się poza nielicznymi gatunkami słodko­wodny zespół, którego formy charakteryzowały się przystoso­waniem do życia w wodach słonawych. Typowo bałtycką faunę na sieciach reprezentowali przedstawiciele wąsonogów z ro­dzaju Balanus oraz sporadycznie postveligery Mytilus edu­lis. Słonawowodne formy W zespole reprezentowały skorupiaki z rodzaju Corophium. W porównaniu z badanymi zespołami po­roślowymi ze ścieku i wód słodkich, w słonawym środowisku cieśniny rozwijał się zespół wyjątkowo bogaty pod względem jakościowym, reprezentowany przez 26 taksonów zwierzęcych. Wśród mikrofauny, podobnie jak w ścieku i wodach słodkich, największą liczebność uzyskiwały: Peritricha, Nematoda i Rotatoria. W odróżnieniu od innych omawianych zespołów poroślowych dużą liczebnością charakteryzowały się Suctoria z rodzaju Acineta, podczas gdy liczne zazwyczaj w innych badanych środowiskach Ciliatalibera osiągnęły wyjątkowo słaby rozwój. Makrofauna uboga na podłożach w ścieku i wodach słodkich: larwy Chironomidae, Tu­bifex, Eristalis, Gammarus i Asellus na podłożach w cieś­ninie reprezentowana była liczniej przez Hydra, Cordylo­phora, Balanus, Corophim, Dreissena, Bithynia oraz larwy Chironomidae, co wpływało na osiąganie przez ten słonawo wodny zespół znacznej wartości biomasy. Niektóre gatunki makrofauny, ze względu na utwardzone okrywy ciała (Cordylophora, Dreissena, Balanus, Bithynia) tworzyły dogodne, bio­tyczne podłoże, często masowo zasiedlane przez mikroperifiton. Zjawisko to w istotny sposób wpływało na wzbogacenie gatunkowe i ilościowe zespołu. Typowym przykładem jest ma­sowe zasiedlanie łodyżek Cordylophora przez Acineta i inne Suctoria które osiągnęły nie spotykaną na innych podłożach liczebność do 1,8 mln osobn./m². Niezwykle bogaty jakościowo zespół poroślowy w cieśninie należał jednak do uboższych zespołów pod względem liczebności zwierząt, wśród badanych zespołów. Charakterystyczną cecha zespołu był sil­ny rozwój drapieżników osiadłych (Acineta, Dendrosoma, Hyd­ra, Cordylophora) oraz mała liczebność Oligochaeta w porów­naniu z innymi badanymi podłożami.

Zatoka Pucka

Zatoka Pucka jest akwenem, w którym w wyniku zanieczysz­czania i eutrofizacii doszło do znaczących, niekorzystnych zmian i zachwiania równowagi ekologicznej. Zanieczyszczenie i zeutrofizowanie wód Zatoki Puckiej związane jest z napły­wem wód Zatoki Gdańskiej oraz pośrednio rzeki Wisły, a tak­że z lokalnymi zrzutami ścieków. Zasolenie wód (4—7 promile.) jest jednym z istotnych czynników kształtujących zespół poroślowy w tym akwenie.

W słonawym środowisku Zatoki Puckiej glony poroślowe uzyskiwały na podłożu z sieci znaczącą liczebność w porównaniu z podłożami w wodach słodkich, z wyjątkiem ścieków. Liczebność glonów poroślowych, szczególnie form jednokomór­kowych była jednak znacznie niższa w porównaniu z podłożami zainstalowanymi w wodach o wyższym zasoleniu - w Zatoce Ne­apolitańskiej. Dane te wskazują na fakt, że zwię­kszenie zasolenia wody jest czynnikiem sprzyjającym rozwo­jowi glonów poroślowych na sztucznych podłożach. Sieci były miejscem silnego rozwoju jednokomórkowych okrzemek, podczas gdy formy kolonijne osiągały słabszy rozwój, porównywalny do ich liczebności na podłożach w wodach słodkich. Podobnie jak w środowisku ściekowym i wodach słodkich, na podłożach zdecydowanie dominowały okrzemki poroślowe. Pomimo nierów­nomiernego rozwoju glonów w różnych sezonach, stwarzają one wyjątkowo dogodną bazę pokarmową dla roślinożerców zamiesz­kujących podłoże. Zasolenie wody szczególnie wyraźnie wpły­nęło na kształtowanie się zwierzęcego zespołu poroślowego. W Zatoce Puckiej na sieciach stwierdzono 18 taksonów zwie­rząt, w większości typowych dla Bałtyku (Laomedea, Nereis, Idotea, bałtyckie kiełże z rodzaju Gammarus, Mytilus, Bry­ozoa oraz niektóre taksony mikrofauny). Z form typowych dla wód słodkich sieci zasiedlili okresowo w niewielkiej li­czebności przedstawiciele Oligochaeta oraz larwy Chironomii­dae. Wśród mikrofauny dominację objęły Suctoria, co związa­ne było z rozwojem wtórnego biotycznego podłoża utworzonego przez jamochłony. Przedstawiciele makrofauny naj­liczniej reprezentowani byli przez kiełże, które uzyskiwały na podłożu najwyższą wartość masy mokrej. W porównaniu z zespołami poroślowymi w środowisku ściekowym i słodkowodnym, w zespołach słonawowodnych charakterystyczny jest silny rozwój makrofauny, co jednoznacznie wiaże się z uzyskiwaniem przez te zespoły dużej biomasy. Pod względem ilościowym podłoża w cieśninie Starej Świny zasiedlane były zwierzętami w słabszym stopniu w porównaniu z zespołem z Zatoki Puckiej. Zespól poroślowy w Zatoce Puckiej charakteryzował się silnym rozwojem osiadłych form drapieżnych (Suctoria, Cordylophora, Laomedea). Sieci w słonawych wodach tego akwenu były również dogodnym podłożem dla rozwoju sedymentatorów, filtratorów, zbieraczy i zwie­rząt wszystkożernych. Silny rozwój niektórych taksonów makrofauny na sieciach (Gammarus, Idotea, Sphaero­ma) przyczyniał się do utworzenia obfitej bazy pokarmowej dla ryb.

Wody słone

Zatoka Neapolitańska

W Zatoce Neapolitańskiej charakteryzującej się najwyż­szym stopniem zasolenia wody (33-38 promili) zebrano materiał z trzech typów podłoży (sieci, szkło, plechy makroglonów, fa­lochron). Podobnie jak inne badane środowiska, wody Zatoki Neapolitańskiej były zanieczyszczone ściekami komunalno-przemysłowymi z Neapolu i charakteryzowały się znacznym stopniem eutrofizacji.

Pomimo krótkiego czasu ekspozycji podłoży w słonych wo­dach Zatoki Neapolitańskiej obserwowano glony poroślowe, które podobnie jak na podłożach w innych badanych środowis­kach uzyskiwały masowy rozwój i były zdominowanę przez okrzemki. Wśród badanych podłoży wyższą liczebność glonów stwierdzono jedynie na sieciach w ścieku Kanału Młyńskiego. Glony poroślowe w Zatoce Neapolitańskiej najsil­niej rozwinęły się na sieciach w Porcie Mergellina. Bardzo wysoką liczebność glonów odnotowano również na sieciach w Avanporcie Mergellina oraz na płytkach szklanych w Zatoce Ślimaków. Lokalizacja sieci w osłoniętym porcie i w otwartych wodach awanportu miała duże znaczenie dla sto­sunków ilościowych glonów na sieciach. W porównywalnym okresie (dwóch tygodni) liczebność komórek ważniejszych taksonów była wyższa na sieciach w porcie: na przykład Licmophora osiemnastokrotnie, Pennales dwukrotnie i nitko­watych zielenic dziewięciokrotnie w stosunku do sieci w awanporcie. Na podłożach w porcie dominowała Licmophora podczas gdy na sieci w awanporcie Pennales. Wyraźne różnice ilościowe i dominacji w zespole wynikały prawdopodobnie z odmiennego układu hydrologicznego, odległości od masowo rozwijających się formacji poroślowych na falochronach i nabrzeżach w porcie. Wody w porcie były w znacznym stopniu zanieczyszczone ściekami komunalnymi i stwarzały glonom dogodniejsze warunki troficzne. Płytki szklane pomimo osło­nięcia falochronem od falowania, dogodnych warunków troficznych (w pobliżu zrzutu ścieków) oraz bezpośredniego są­siedztwa innych zespołów poroślowych wytwarzających formy inwazyjne do kolonizacji podłoża były l,6-krotnie słabiej zasiedlane glonami w porównaniu Z sieciami w porcie. W od­różnieniu od sieci, na szkle rozwijały się zasadniczo Pennales zachowujące zdolność do pełzania po podłożu. Płytki szklane charakteryzował wyjątkowo słaby rozwój form kolo­nijnych. Liczebność komórek form żyjących pojedynczo była 300-krotnie wyższa w porównaniu z liczebnością komórek w ko­loniach. Można przypuszczać, że gładka powierzchnia szkła była czynnikiem ograniczającym rozwój glonów a szczególnie form kolonijnych w porównaniu z sieciami. Żywe podłoża utworzone przez plechy zielenic, brunatnic i krasnorostów zasiedlających sztuczny, kamienny falochron były zasiedlane glonami w najsłabszym stopniu. Liczebność glonów poroślo­wych na tym specyficznym podłożu była znacznie zróżnicowana i uzależniona od gatunku nosiciela. Plechy poszczególnych gatunków makroglonów stwarzały odmienne warunki do zasied­lania (rodzaj powierzchni, stopień hydrofilności, elastycz­ność plechy, wydalanie fitoncydów itp.). Najsilniej zasied­lone były plechy Ceramium, Enteromorpha i Lomentarja, naj­słabiej Dictiota i Ulya. Plechy makroglonów o większym stopniu usztywnienia i utwardzenia powierzchni, np. Ceramium, Grateolupia zasiedlały głównie formy zaopa­trzone w łodyżki lub Pennales przytwierdzające się jednym końcem komórki z pozycji na sztorc. Miękkie i elastyczne plechy Enteromorpha i Ulya zamieszkiwały okrzem­ki o spłaszczonych komórkach, przylegające szeroką, spodnią stroną do podłoża, wykorzystując warstewkę śluzu. Makroglony stanowiły również podłoże dla niektórych gatun­ków zwierząt poroślowych

Podłoża utworzone z sieci umieszczone w Zatoce Neapoli­tańskiej już po trzech tygodniach ekspozycji zasiedlił bogaty zespół zwierząt poroślowych. Podłoża umiesz­czone w bardziej osłoniętym od falowania i silniej zanie­czyszczonym Porcie Mergellina sprzyjały większej różnorod­ności gatunkowej zwierząt w porównaniu z Avanportem Mergel­lina. Na podłożach w porcie wyróżniono siedemnaście takso­nów podczas gdy W awanporcie jedynie dziewięć gatunków zwierząt. Oba zespoły różniły się także pod względem dominacji ilościowej najsil­niej rozwijających się taksonów.

Porównanie danych ilościowych poszczególnych taksonów zwierząt wykazało, iż w porcie dominowały larwy nauplius i Peritricha podczas gdy w awanporcie Nematoda i nauplius. Różnice te świadczą o odmiennym oddziaływaniu czynników na omawianych stanowiskach i wskazują na fakt, że lokalizacja podłoża ma określone znaczenie w kształtowaniu się zespołu poroślowego. Wysoki stopień zasolenia wody w Zatoce Neapo­litańskiej również wpływał na strukturę jakościową zespołu w porównaniu z wodami słodkimi i słonawymi. Na sieciach w Zatoce Neapolitańskiej stwierdzono taksony nie występują­ce na podłożach w słabo zasolonych wodach Bałtyku (Forami­nifera, Polychaeta Sedentaria czy Stomatopoda). Czynnik zoogeograficzny ma zatem podstawowe znaczenie określając ja­kościowe kształtowanie się zespołów poroślowych. Na podłożach w Zatoce Neapolitańskiej, wśród zwierząt, które udało się oznaczyć do gatunku nie stwierdzono form występujących na podłożach w cieśninie Starej Świny i Zato­ce Puckiej. W pionierskim zespole na sieciach w Zatoce Ne­apolitańskiej charakterystyczny jest słabszy rozwój typo­wych sedymentatorów w porównaniu z podłożami badanymi w in­nych typach wód. Liczebność dominujących zazwyczaj Peritri­cha spadała wraz ze wzrostem zasolenia wody: cieśnina Stara Świna - 1,0 mln zooid./m² Zatoka Pucka - 0,9 mln zooid /m² Port Mergellina - 0~3 mln zooid./m², Ayanport Hergellina - 0,07 mln zooid./m² . koncentracja bakterii w wodzie jako czynnik biotyczny zapewne również w istotny sposób wpływa na liczebność Peritricha. W zanieczyszczonym porcie liczebność tych orzęsków była pięciokrotnie wyższa w porównaniu z liczebnością na sieciach w awanporcie. Oddale­nie od brzegu i działalność prądów wody może w istotny spo­sób wpływać na stopień koncentracji telotrochów, larw i zwierząt oderwanych od podłoża czy innych form inwazyjnych, na kolonizację podłoży i kształtowanie się rozwoju zespołu poroślowego. O zjawisku koncentracji przy brzegu larw Mytilus świadczy ich liczebność na sieciach w porcie i otwar­tych wodach awanportu.

Zdecydowanie najmniej dogodnym do zasiedlenia przez zwierzęta podłożem w Zatoce Neapolitańskiej były płytki szklane. Gładka powierzchnia. pomimo dużej twardości, była zdecydowanie unikana przez zwierzęta. Dopiero po trzech ty­godniach, nielicznie na szkle pojawiły się jedynie Peritricha. Pomimo osłonięcia od falowania, bezpośredniego sąsiedztwa innych zespołów poroślowych (falochron), dogodnych warunków troficznych dla Peritricha (pobliże ujścia ścieków komunalnych), w okresie trzech tygodni zwie­rzęta unikały zasiedlenia szklanego podłoża. Można przypu­szczać, że w tym przypadku gładkość powierzchni była decy­dującym czynnikiem ograniczającym zasiedlanie.

Specyficzne żywe podłoże utworzone przez plechy makrofi­tów było w słabym stopniu zasiedlane przez zwierzęta. Liczebność zwierząt na makrofitach była dwunastokrotnie niż­sza w porównaniu z sieciami w porcie. Zespół naroślinny był stosunkowo ubogi jakościowo i tworzyli go przedstawiciele Protozoa, Nematoda, Rotatoria oraz Cyclopoida. Plechy badanych gatunków makroglonów były zasiedlane w od­miennych stosunkach jakościowych i ilościowych. Na uwagę zasługuje fakt braku zwierząt na brunatnicach (Dictiota). Charakterystyczną cechą zespołu było liczne występowanie glonożernych zbieraczy (większość Hypotricha oraz larwy nauplius, które przypuszczalnie odżywiały się okrzemkami). Typowe dla większości zespołów poroślowych sedymentatory na plechach rozwijały się w słabszym stopniu i reprezentowane były przez nieliczne taksony (większość Spirotricha i Rotatoria). Zaskakująco niską liczebność uzyskiwa­ły drapieżniki reprezentowane jedynie przez Suctoria. Nema­toda, które żyły wyłącznie wewnątrz cylindrycznych plech Enteromorpha były prawdopodobnie formami pasożytniczymi od­żywiającymi się komórkami plechy nosiciela. Na różnych podłożach w ściekach, wodach słodkich, słonawych i słonych w poszczególnych badanych miesiącach można stwierdzić, że po­szczególne taksony zwierząt charakteryzuje nierównomierny rozwój, a liczebność taksonów waha się w szerokich grani­cach.

2. Czynniki kształtujące rozwój organizmów poroślowych

Występowanie i rozwój organizmów poroślowych w wodach powierzchniowych uzależnione jest od oddziaływania różno­rodnych i zmiennych abiotycznych i biotycznych czynników.

2.1. Podłoże

Zasadniczym czynnikiem decydującym o występowaniu orga­nizmów poroślowych w środowisku wodnym jest podłoże. Ilość i rodzaj sztucznych podłoży zanurzonych w wodzie limituje rozwój zespołów poroślowych. W strukturze omawianego zespołu możemy wyróżnić: organizmy zamieszkujące martwe, pier­wotne podłoże oraz podłoże biotyczne, wtórne, utworzone przez rośliny i zwierzęta. Wprowadzanie do wodnego środowiska sztucznego martwego podłoża związane jest z działalnością człowieka. Podłoża te tworzą: różnorodne budowle hydrotechniczne (falochrony, na­brzeża, śluzy, jazy, platformy wiertnicze), obiekty pływa­jące (statki morskie, rzeczne, sportowe, tratwy), stawny sprzęt rybacki (sieci) oraz różnorodne materiały odpadowe a szczególnie tworzywa sztuczne (gruz, szkło, ceramika, opony i wraki samochodowe, foliowe worki, płytki PCV, plastikowe butelki, styropian itp.).

pojawienie się i rozwój zespołów poroślowych na martwym, pierwotnie podłożu w środowisku wodnym uzależnione jest od jego budowy chemicznej, ₅posobu konserwacji, toksyczności, struktury powierzchni (chropowatość itp.) oraz innych cech. Podłoża takie zasiedlają organizmy żyjące powszechnie w otaczającym środowisku wodnym, przystosowane również do życia na podłożu lub rośliny i zwierzęta wyspecjalizowane w zasiedlaniu podłoży.

Sposób ustawienia podłoża w wodzie (pionowo, poziomo) ma istotne znaczenie dla jakościowego - ilościowego rozwoju asocjacji fouling. Badania wyka­zały, że ustawione pionowo były preferowane w zasiedlaniu przez omułki (MytiluS galloprovincialis Lam.), podczas gdy Ostrea edulis L., Anomia ephippium L. występowały głównie na panelach ustawionych poziomo. Istnieje też różnica po­między stopniem kolonizowania przez organizmy górnej i dol­nej powierzchni. Również głębokość zanurzenia podłoża często ma decydują­ce znaczenie dla zasiedlania i rozwoju organizmów poroślowych. Przykładowo w Zatoce Genueńskiej, Mytilus galloprovincialis najliczniej zasiedlał panele na głębokości 4 m, w mniejszym stopniu zasiedlał panele umieszczone na głębo­kości 7 m, podczas gdy na głębokości 20 m stwierdzono nie­liczne osobniki tego gatunku małża. Najliczniejsze zasiedlanie paneli przez M. galloprovincialis w Zatoce neapolitańskiej stwierdzono na głębokości 3 m. Ostrea i Anomia występują najliczniej na głębokości 7-10 m, podczas gdy na głębokości 20 m stwier­dzono ich niewielką liczebność.

Stwierdzono w Zatoce Wityaz różne maksymalne biomasy zwierząt na łańcuchu schodzącym od boi do głębokości 25 m: małże, głównie Crassostrea gigas (na głębokości 2—3 m), Crenomytilus grayanus (11-12 m), Cirripedia (15-16 m). Pionowe rozmieszczenie organizmów foulin na podłożach zanurzonych na różnych głębokościach jest bez­pośrednio lub pośrednio związane z temperaturą wody, prą­dami i innymi czynnikami środowiska.

Głębokość zanurzenia podłoża w wodzie może mieć również wpływ na wymiary ciała niektórych taksonów zbiorowiska po­roślowego. Stwierdzono że długość ciała Hydroides elegans Hasw. (Polychaeta) zasiedlającej panele na głębokości 10 m wahała się od 55 do 60 mm, na głębokości 20 m do 50 mm dł., a na głębokości 30 m długość ciała omawianego gatunku wynosiła już tylko 20 mm.

Ustawienie podłoża w stosunku do kierunku prądu wody lub fali również wpływa na stopień kolonizacji podłoża oraz ja­kościowy skład perifitonu. Szlauer stwierdził intensywne zasiedlanie przez Dreissena polymorpha Pall, sieci stylonowych, ustawionych równolegle do kierunku prądu wody. Z badań tego autora wynika, że ba­riery na przednich i tylnych krawędziach były intensywniej zasiedlane małżami (7806 osobn./m²) niż część centralna sieci (1266-1931 osobn./m²). Sieci ustawione poprzecznie do kierunku prądu wody zasiedlone były równomiernie. Pionowo ustawione w wodzie podłoże nie stanowi przeszkody do za­siedlania go przez niektóre typowe denne zwierzęta. Piesik stwierdził w jednym z kanałów estuarium Odry (Police) liczną populację raków (Orconectes limosus Raf.) żyjącą i żerującą na Dreissena, na pionowo ustawionych sieciach stylonowych.

Elastyczność i stopień utwardzenia podłoża jest jednym z ważniejszych czynników wpływających na zbiorowiska poroślo­we. Ogólnie można przyjąć, że sztywniejsze, twarde podłoża są intensywniej kolonizowane przez organizmy poroślowe. Ba­dania Szlauera wykazały, że Dreissena zasiedlała głównie sztywniejsze węzły sieci w porównaniu z bardziej elastycznymi międzywęźlami. Spostrzeżenia te potwierdzają obserwacje Piesika. Natura pierwotnego podłoża rów­nież wywiera określony skutek na zespoły poroślowe. Zjawis­ko to badał Walz na Dreissena zasiedlającej różne sztuczne podłoża (pleksiglas, płytki PCV, metale).

Odrębne zagadnienie związane z rozwojem organizmów po­roślowych na martwym, pierwotnym podłożu stanowi jego sto­pień przygotowania do zasiedlenia. Porównanie zespołu poroślowego, który zasiedlał w ciągu trzech tygodni nowe sieci, sieci uprzednio osuszone i po­nownie zanurzone oraz kontrolnego trzyletniego zespołu na sieciach w tym samym kanale odrzańskim wykazało, że najsłabsze było zasiedlanie przez zwierzęta nowych sieci (227 tys. osobn./m², 9 taksonów, sukcesja pierwotna). Na sieciach „starych” zasiedlanych przez półtora roku, następnie osuszonych przez sześć miesięcy i ponownie zanu­rzonych stwierdzono 6,3 mln osobn./m² i dwanaście taksonów (sukcesja wtórna). W okresie tym na trzyletniej sieci kontrolnej stwierdzono 15,9 mln osobn./m² i siedemnaście tak­sonów.

Na martwym, abiotycznym podłożu powstaje wtórne podłoże utworzone przez rośliny i zwierzęta zasiedlające podłoże pierwotne (czynnik biotyczny). Wtórne, biotyczne podłoże (rośliny i zwierzęta) jest zasiedlane zazwyczaj przez orga­nizmy o wyższym stopniu specjalizacji w zasiedlaniu podłoża. W zależności od relacji pomiędzy epifitami i epizoikami a żywym podłożem (nosicielami) możemy wyróżnić:

wtórne, biotyczne podłoże I, II itd. rzędu. Przykładowo stylonowe sieci w estuarium Odry (podłoże pierwotne) za­siedla małż (Dreissena), którego muszle (biotyczne podłoże I rzędu) bywają często zasiedlane przez gąbkę (Ephydatia fluviatilIs L.), Powierzchnia gąbki (podłoże biotyczne II rzędu) zasiedlana jest przez okrzemki, orzę­ski, nicienie, skąposzczety, wrotki, larwy owadów i inne zwierzęta. Szczeciny skąposzczetów z rodzaju Nais (podłoże biotyczne III rzędu) zasiedlane są przez epi­zoicznego orzęska Opercularla inclinans. Przykłady zasiedlania wtórnego, biotyczne­go podłoźa w zespole fouling zasiedlającym stylonowe sieci przedstawia bardziej szczegółowo Piesik.

W relacji pomiędzy organizmami poroślowymi a biotycznym żywym podłożem możemy wyróżnić: zasiedlanie roślin i zwie­rząt przez bakterie, zasiedlanie glonów przez glony i zwie­rzęta zasiedlanie zwierząt przez glony oraz zasiedlanie zwierząt przez zwierzęta. Podłoże biotyczne stwarza zazwyczaj odmienne warunki do zasiedlania ich organizmami w porównaniu z podłożami martwymi, Pierwotnymi istotnymi cechami żywego, wtórnego podłoża mającymi zna­czenie dla zasiedlania są: elastyczność rozrost powierz­chni, linienie niektórych taksonów zwierzęcych, stopień ruchliwości nosicieli, aktywne zdejmowanie porośli przez zwierzęta. W zależności od budowy morfologicznej i fun­kcji zasiedlanej części ciała nosiciela, ewolucyjnych powiązań Współżyjących gatunków, podłoża biotyczne a szcze­gólnie utworzone przez zwierzęta są zamieszkiwane przez or­ganizmy o pewnej specjalizacji w zasiedlaniu nosi­cieli. w skrajnym przypadku, Ściśle określona część ciała jednego gatunku nosiciela zasiedlana jest przez określony gatunek epizoika, Taką specyficzną wybiórczością W zasied­laniu charakteryzuje się Stylocomates digitatus Stein (Suc­tona), który zasiedla wyłącznie blaszki skrzelowe Asellus aquatjcus (L.),

Wtórne biotyczne, roślinne podłoża tworzone są zazwy­czaj na podłożu pierwotnym przez plechy glonów (zielenice, brunatnice krasnorosty). Podłoża te są zasiedlane przez odpowiednio przystosowane epifityczne mikroglony. Można przypuszczać że zasiedlanie plech roślinnych nosicieli nie jest zjawiskiem korzystnym dla nosicieli i zapewne w okreś­lonym stopniu wpływa na proces fotosyntezy, ograniczając światło na zasiedlonej części plechy. Można też przypusz­czać, że z tych względów makrogłony wytworzyły szereg przystosowań uniemożliwiających lub ograniczający_0~ zasiedlanie ich plech przez mikroskopijne glony. Z tych i innych przy­czyn liczebność epifitycznych glonów na omawianym roślinnym podłożu nie jest jednolita i uzależniona jest od gatunku rośliny tworzącej wtórne podłoże. Procent epifitycznych glonów poroślowych był odmienny na badanych gatunkach (podłożach): zielenic (Ulya, Entenomorpha) brunatnic oraz krasnorostów (Lomentaria Grateloupia Cryptonemia, Ceramium) porastających kamienny falochron w Neapolu. Również struktura morfologiczna epifitycznych zbiorowisk kształtowała się odmiennie na poszczególnych ga­tunkach makrogłonów tworzących podłoże.

Roślinne podłoże porastają­ce kamienny falochron w Zatoce Neapolitańskiej było zdecydowanie słabiej zasiedlone przez mikroglony poroślowe niż podłoże utworzone z sieci.

Podłoże roślinne w zbiorowisku poroślowym jest również miejscem bytowania szeregu taksonów zwierzęcych. Zjawisko to jest słabo opracowane pod względem jakościowym i iloś­ciowym. Pewne wyobrażenie relacji pomiędzy podłożem roślin­nym a zamieszkującymi go zwierzętami dają wycinkowe badania zespołu poroślowego na kamiennym falochronie w Neapolu. Li­czebność zwierząt na podłożu utworzonym przez zielenice i krasnorosty nie była wysoka w porównaniu z innymi typami podłoży. Stwierdzono również znaczne różnice ilościowe na poszczególnych gatunkach glonów.

Uwagę zwraca ubóstwo gatunkowe zwierząt zasiedlających podłoże roślinne, poszczególne gatunki glonów zasiedlało jedynie od 2 do 5 wyróżnionych taksonów, co w przypadku martwych podłoży spotykane jest jedynie w silnie zanie­czyszczonych środowiskach jednak przy zdecydowanie liczeb­niejszym występowaniu danych taksonów. Pomimo jakościowo i ilościowo słabszego stopnia zasiedlania roślinnego podłoża zarówno mikroglony, jak i zwierzęta odgrywały określoną ro­lę ekologiczną w omawianym zespole poroślowym oraz otacza­jącym środowisku.

Innym przykładem wykorzystania przez przedstawicieli fauny biotycznego podłoża utworzonego przez zwierzęta jest epizoika. Zjawisko epizoiki jest powszechne w świecie zwie­rząt i dotyczy również zespołów poroślowych. w literaturze można spotkać szereg prac dotyczących zjawiska epizoiki, głównie orzęsków w różnych formacjach ekologicznych Zjawisko epizoiki nie jest jednolite zarówno pod wzglę­dem jakościowym jak ilościowym i w zależności od stopnia przywiązania do danego taksonu lub określonej części ciała nosiciela możemy wyróżnić:

a) fakultatywne symforionlty (epizoa) -~ występujące na róż­norodnych podłożach w otaczającym środowisku, również na zwierzętach,

b) eurobligatoryjne symforionty — epizoa zasiedlające wyłącznie zwierzęta,

c) mesoobligatoryjne symforionty — eplzoa specjalizujące się w zasiedlaniu większego taksonu zwierzęcego (np. rzędu, rodziny, gatunku),

d) stenoekobligatoryjne symforionty — specjalizujące się w zasiedlaniu określonej części ciała danego gatunku zwie­rzęcego nosiciela

Epizoiczne formy obserwowano na zwierzętach żyją­cych na podłożach we wszystkich badanych środowiskach, co wskazuje na powszechność tego zjawiska również w perifltonie. Nosiciele rekrutowali się spośród przedstawicieli ma­krofauny, których ciała osłonięte były chityną (Cordylo­phora, Laomedea, larwy Chironomidae, Cyclopolda, Asellus, Garnmarus, Corophiurn, Idotea) skorupami (Balanus), Dreis­sena, Mytilus, Gastropoda) lub posiadały szczeciny, np. Tu­bifex. Najczęściej spotykanymi na nosicielach epizoikami były formy prowadzące osiadły tryb życia: Peritricha, Suc­tona, jamochłony, co jest również typowe dla innych for­macji ekologicznych (bentos, plankton). W słabszym stopniu zwierzęta zasiedlane były przez formy poruszające się po podłożu (Ciliata-libera, Turbellaria, Nematoda, Entomostra­ca). Udział jakościowy i ilościowy epizoa w zespołach poroślowych jest bardzo zróżnicowany i bezpośrednio uzależ­niony od liczebności określonych gatunków nosicieli na pod-łożach. Przykładowo na sieciach w ścieku Kanału Młyńskiego epizoa stwierdzono jedynie na larwach Chironomidae (Intran­stylum, Carchesium), które stanowiły zaledwie do 7 % wszystkich Peritricha stwierdzonych na tym podłożu. Masowy rozwój epizoicznych Suctoria i Peritricha na Corylophora przyczynił się do znaczącego jakościowego i ilościowego wzbogacenia zespołu poroślowego na sieciach w cieśninie Starej Świny (Acineta foetida, A. tuberosa, Paracineta Sp. Thecacineta sp., Dendrosoma radians, Yorticella sp., Carchesium sp., Zoothamnium sp., Epistylis sp., Opercularia sp.). Wyjątkowe bogactwo epizoa na Corylophora potwierdza­ją dane Piesika z sieci kanału odrzańskiego (Poli­ce). Pod względem jakościowym, najbogatszy zespół epizoa stwierdzono na ślimakach z sieci w Zatoce Neapolitańskiej Omawiane zjawisko w zespołach poroślowych powinno być przedmiotem badań jakościowych i ilościowych, wykonywanych przez specjalistów z zakresu taksonomii i ekologii.

Tlen

Zawartość tlenu w wodzie uzależniona jest od jej tempe­ratury, głębokości, procesów fotosyntezy i oddychania, a szczególnie od intensywności rozkładu martwych substancji organicznych. Czynnik ten ma zdecydowanie istotny wpływ na jakościowy skład zespołów fouling szczególnie w zanieczysz­czonych substancjami organicznymi ciekach i akwenach. Silny stopień zanieczyszczenia organicznego środowiska wodnego wpływa na pojawienie się głębokich deficytów tlenowych, co w dalszej konsekwencji doprowadza do powstawania substancji toksycznych (H₂S, indol, skatol itp.), głównie w cieplej­szej porze roku.

Temperatura

Temperatura wody bezpośrednio związana jest z głębokością cieku lub akwenu, prądami (poziomymi, pionowymi), porą roku, a niekiedy z działalnością człowieka (systemy chłodzą­ce elektrowni i zakładów przemysłowych) Temperatura wody jest jednym z istotniejszych czynników decydujących o poja­wieniu się, rozwoju i ustępowaniu niektórych gatunków orga­nizmów poroślowych na podłożach zanurzonych w środowisku wodnym. Wraz ze spadkiem temperatury wody zwiększa się ilość tlenu rozpuszczonego w wodzie, co ma szczególne zna­czenie dla fauny poroślowej w środowiskach ściekowych.

Możliwości praktycznego wykorzystania organizmów poroślowych

W literaturze zagadnienia dotyczące perifitonu odnoszą się zazwyczaj do problemów obrastania statków i urządzeń hydrotechnicznych oraz sposobów zwalczania organizmów poroślowych. Z wyjątkiem wykorzystania sztucznego podłoża do hodowli małży lub badania zmian wywołanych zanieczyszczeniem lub podgrzewaniem wód niedoceniona jest rola organizmów poroślowych w doczyszczaniu ścieków i wód powierzchniowych. Organizmy poroślowe (błony biologiczne) wykorzystuje się w oczyszczalniach i stacjach uzdatniania wody czyli specjalnych urządzeniach budowanych na lądzie. Dopiero ostatnio zwrócono uwagę na możliwość doczyszczania wody bezpośrednio w ciekach, rzekach i akwenach jest to metoda „czynnego podłoża”.

Marikultura i sposób pozyskiwania skorupiaków ze sztucznych podłoży

Metodę hodowli i pozyskiwania skorupiaków opracował Pie­sik opierając się na badaniach zespołu poroślowego zasiedlającego stylonowe sieci w Zatoce Puckiej. Masowe występowanie na podłożu utworzonym z sieci stylonowych przedstawi­cieli z rodzaju Gammarus (kiełże) i Idotea (podwoiki) oraz wysoka wartość biomasy tych zwierząt na podłożu wskazała na możliwość ich hodowli i pozyskiwania dla praktyki. Omawiane skorupiaki znajdowały na sieciach w Zatoce Puckiej obfitą bazę pokarmową, a sieci okazały się dogodnym podłożem dla rozwoju tych zwierząt

W czasie wydobywania sieci z morza kiełże wraz z tym podłożem zostają wydobyte na pokład kutra. Dopiero po odcieknięciu wody z sieci opuszczają podłoże wykonując „Skoki” na odległość około 0,5 m za pomocą wyspecjalizowanych odnóży odwłokowych (uropoda, skoczne) lub spływają wraz z prądem resztek wody. Sieci wydobywa się za pomocą dwóch bomów zainstalowanych na kutrze, a następnie umiesz­cza się nad rynną na pokładzie. Kiełże samorzut­nie opuszczające sieci, po opadnięciu do pochyłej rynny za­silanej słabym strumieniem wody, trafiają na zestaw sit, gdzie dokonuje się segregacja osobników według wymaganych klas długości. Mniejsze Gammarus, wielkości 1—5 mm, oddzie­lone na sitach można wykorzystać jako żywą karmę do dokar­miania narybku łososiowatych (łosoś, troć, pstrąg).

Akwakultura raków (Orconectes liosus Raf.) na sztucz­nych podłożach

Badania wykazały, że podłoża utworzone ze stylonowych sieci pomimo ich pionowe­go ustawienia w wodzie kanału odrzańskiego (Police) są za­siedlane przez raki (Orconectes Limosus) Odżywiały się one głównie małżami (Dreissena polymorpha) masowo kolonizują­cymi to podłoże. Z badań tych Wynika, że intensywność żerowania raków na racicznicy uzależniona jest od tempera­tury wody oraz wielkości Dreissena i raków. Dorosłe raki o długości 90 mm zjadały w ciągu doby średnio 93-114 osob­ników Dreissena wielkości 1-5 mm, mniejsze O. limosus zja­dały Odpowiednio mniej racicznicy. Natomiast raki o dłu­gości Poniżej 30 mm odżywiały się małżami sporadycznie Dreissena od 8 do 12 mm długości zjadana była wyłącznie przez większe osobniki Orconectes, a żerowanie raków na ra­cicznicy o długości powyżej 12mm stwierdzano przypadkowo.

Przytoczone dane świadczą o dużych możliwościach wyko­rzystania Dreissena hodowanych na sztucznym podłożu dla po­trzeb hodowli raków. Piesik przewiduje dwa sposoby hodowli raków na sztucznym podłożu. Pierwszy z nich to hodowla eks­tensywna raków bezpośrednio na sieciach, wespół z Drei­ssena, w naturalnych wodach. Bardziej efektywny sposób wy­korzystania sztucznego podłoża zasiedlanego przez Dreissena to przemieszczanie stylonowych sieci zasiedlonych raciczni­cą do stawów raczych i ich okresowa wymiana, po wyżerowaniu małży przez raki. To jeden z najtańszych sposobów pozyska­nia pożywienia dla hodowanych raków.

Wykorzystanie małży hodowanych na sztucznym podłożu dla hodowli drobiu i innych zwierząt

Masowe zasiedlanie sztucznego podłoża (sieci) przez mał­że i uzyskiwanie przez te mięczaki wysokiej wartości bioma­sy na sztucznych ażurowych podłożach stwarza również możliwość wykorzystania np. Dreissena czy Mytilus jako pokarmu dla hodowli drobiu. W tym względzie na szczególną uwagę zasługuje hodowla ka­czek.. Żerowanie kilku gatunków na­turalnych populacji kaczek na Dreissena było stwierdzane przez niektórych autorów. Przy­kładowo dla czernicy (Fuligula fuligula) racicznica jest podstawowym pokarmem.

Piesik przypuszcza, że pozyskane z sieci małże mogą sta­nowić również pełnowartościowy pokarm dla hodowli kur domo­wych. Na możliwość zgniatania i rozłupywania muszli racicz­nicy wskazują obserwacje łysek (Fulica atra) żerujących na Dreissena szczególnie w okresie zimowym. Podobnie jak kura domowa dysponują one wąskim, ostro zakończonym dziobem.

Połowy denne bezkręgowców morskich do sztucznych kryjówek.

Ta metoda polega na umieszczaniu na dnie płaskich „poduszkowatych” kryjówek, wypełnionych sztucznym podłożem (np. stylonowymi sieciami). Zainstalowane w Zatoce Puckiej kryjówki odławiały kiełże podwoiki oraz stulniki. Metoda ta przedstawia interesujący i praktyczny sposób pozyskiwania morskich skorupiaków dla celów hodowli ryb łososiowatych.

Wykorzystanie sztucznych raf utworzonych z wycofa­nych z eksploatacji opon samochodowych

Opracowano koncepcję ochrony linii brzegowej poprzez zagospodarowanie strefy przybrzeżnej Półwyspu Helskiego. Projekt ochrony linii brzegowej oraz zagospodarowania wód przybrzeżnych opiera się na konstruk­cjach tworzących sztuczne rafy z zestawionych opon samocho­dowych, stanowiących ażurowe sztuczne podłoże. Konstrukcje takie również w Bałtyku są dogodnym podłożem dla zespołu poroślowego. Autorzy proponują ustawienie rów­nolegle do linii brzegowej północnej strony Półwyspu Hel­skiego dwóch rzędów raf mających za zadanie osłabienie energii falowania (zastępujących rozmyte naturalne rewy) oraz powyżej 12 m głębokości zabudowanie sztucznymi rafami obszarów dna.

Sztuczne rafy typu hodowlanego (powyżej 12 m głębokości) mają za zadanie wytworzenie masy producentów, konsumentów i reducentów wpływających korzystnie na jakość zanieczyszczonych wód przybrzeżnych. Rola producentów na sztucznych ra­fach polega na usuwaniu z toni wodnej nadmiernej ilości so­li biogenicznych (nutrientów) wywołujących niekorzystne skutki w środowisku (eutrofizacja) oraz na utworzeniu bazy pokarmowej dla konsumentów - roślinożerców, stanowiących pokarm dla dalszych organizmów tworzących łańcuch pokarmowy na tym podłożu.

Sztuczne rafy są również miejscem egzystencji bakterii poroślowych, które w odróżnieniu od bakterii planktonowych nie przyczyniają się przy masowym rozwoju do zmętnienia wo­dy. Bakterie te (poziom reducentów) poprzez koagulację, ab­sorbcję i mineralny rozkład substancji oraz związków orga­nicznych powodują ich mineralizację, stanowiącą istotną fa­zę procesu oczyszczania wód.

Wykorzystanie sztucznego podłoża zasiedlonego zespołem poroślowym dla podchowu narybku

Badania nad możliwością podchowu narybku węgorza wystę­pującego w podgrzanych wodach elektrowni Nowe Czarnowo pro­wadzili Szlauer Jarocka, Piesik i Sendłak. Metoda podchowu Podlegała na wykorzystaniu organizmów poroślowych jako naturalnego źródła pokarmu dla narybku. Autorzy ci wy­kazali, że organizmy poroślowe wyżerowywane przez narybek węgorza okazały się dogodnym pokarmem w porównaniu ze sztucznymi paszami i innymi sposobami dokarmiania Autorzy sugerują hodowlę narybku węgorza na większą ska­lę wykorzystując duże sadze podczepione do zasiedlonych przez organizmy poroślowe sztucznych elementów hydrotechnicznych.

Doczyszczanie i oczyszczanie wód i ścieków metodą czynnego podłoża

Badania nad organizmami zasiedlającymi sztuczne podłoża, do­prowadziły do opracowania nowej metody oczyszczania i do­czyszczania wód, ochrony urządzeń technicznych przed ob­rastaniem oraz szerokiego wykorzystania w gospodarce rybac­kiej, określonej jako metoda czynnego podłoża.

Znane dotychczas metody oczyszczania wód i ścieków są nieprzydatne dla doczyszczania i deeutrofizacji strumieni, rzek, kanałów, jezior i innych akwenów. Metoda czynnego podłoża znajduje zastosowanie w omawianych środowiskach wodnych, a koszty inwestycyjne wynikające z jej zastosowa­nia są niewspółmiernie niskie w porównaniu z budową i eks­ploatacją klasycznych oczyszczalni. Istotną różnicę pomię­dzy oczyszczalniami klasycznymi a oczyszczalniami opartymi na czynnym podłożu stanowi obecność producentów (glonów po­roślowych), które jak wykazały powyższe badania masowo występują w zespole uczestniczącym w doczyszczaniu wód Pro­ces doczyszczania i deeutrofizacji wód i ścieków metodą czynnego podłoża polega na biologiczno-mechanicznym oddzia­ływaniu ażurowego, sztucznego podłoża zasiedlanego organiz­mami poroślowymi na zanieczyszczoną wodę.

Oddziaływanie mechaniczne sztucznego podłoża jest na­stępstwem tego, że strumień wody w momencie przepływania przez system barier ulega zaburzeniom - w pewnych miejscach prąd wody słabnie, w innych ulega przyspieszeniu. Zwolnie­nie prędkości przepływu przyspiesza proces sedymentacji cząsteczek unoszonych w wódzie. Zawirowania powstające pod­czas przepływu wody przez bariery również przyczyniają się do wytrącania unoszonych cząsteczek w wodzie. W okresie zi­mowym zawirowania wody powodowane przez sztuczne podłoża doprowadzają do wytwarzania się w ciekach i rzekach nie za­marzniętych oczek w pokrywie lodowej, z których skwapli­wie korzystają ryby i ptactwo wodne.

Eliminowanie z otaczającej wody biogenów (nutrientów) ma szczególne znaczenie w wodach silnie zeutrofizowanych i przyczynia się do ograniczenia puli biogenów wpływających na intensywność zakwitów fitoplanktonu, Wywołujących w dal­szym następstwie niekorzystne zmiany w środowisku wodnym. Producenci zespołów poroślowych (mikro- i makroglony) w odróżnieniu od fitoplanktonu zamieszkują podłoża i nie wpływają na przezroczystość wody, co ogranicza na przykład zmniejszenie zasięgu występowania makrofitów w akwenach i rzekach. Producenci tworzący na podłożach znaczną biomasę są bazą pokarmową dla szeregu gatunków zwierząt, przyczy­niają się do ich rozwoju oraz wzbogacania jakościowego i ilościowego zespołu poroślowego. Zakumulowane w biomasie producentów, wyeliminowane uprzednio z wody związki fosforu i azotu poprzez poroślowych roślinożerców przedostają się do ich biomasy a następnie do dalszych ogniw łańcucha po­karmowego (drapieżniki poroślowe).

Wykorzystanie sztucznego podloża dla ochrony urządzeń hydrotecMtcznych przed obrastaniem

Możliwości zastosowania Stylonowych sieci dla ochrony stacji pomp i rurociągów systemu chłodniczego Zakładów Che­micznych w Policach przed inwazją Dreissena polymorpha przedstawia Szlauer. Metoda ta, stanowiąca jeden ze sposobów wykorzystania czynnego podłoża polega na instalo­waniu barier z sieci w kanale doprowadzającym wodę z rzeki Odry. Ustawione tam, omawiane podłoża masowo są zasiedlane przez pelagiczne larwy racicznicy. Bariera o powierzchni 26 m była w stanie zatrzymać około 5 milionów młodocianych małży, które profilaktycznie osia­dały na sieciach a nie w rurociągach.

WNIOSKI

Zasadniczym czynnikiem decydującym o ilości organizmów poroślowych w jednostce objętości danego środowiska jest obecność sztucznego podłoża w środowisku wodnym. Ilość i rodzaj sztucznego podłoża decydują o rozwoju zespołów poroślowych. Sztuczne pierwotne podłoże jest miejscem rozwoju bio­tycznego wtórnego podłoża utworzonego przez rośliny i zwierzęta. Rozwój biotycznego podłoża w znacznym stopniu wpływa na bogactwo jakościowe i ilościowe całego zespołu poroślowego. Sposób ustawienia, głębokość zanurzenia, wielkość po­wierzchni oraz okres ekspozycji sztucznego podłoża w wo­dzie ma istotne znaczenie dla jakościowego i ilościowego rozwoju organizmów poroślowych. Stopień przygotowania” sztucznego podłoża do zasiedle­nia perifitonem (podłoże nowe, uprzednio zasiedlone i osuszone) związany ze zjawiskiem pierwotnej i wtórnej sukcesji w znacznym stopniu wpływa na rozwój roślin i zwierząt poroślowych.

Abiotycznym czynnikiem o podstawowym znaczeniu dla wię­kszości gatunków poroślowych jest zawartość tlenu w wodzie. Oddziaływanie tego czynnika szczególnie na zwierzętach zespołu poroślowego uwidacznia się przy koncen­tracji tlenu w wodzie poniżej 2,0 mg 0₂/dcm³.

Temperatura wody jest jednym z czynników kształtujących zespól poroślowy oraz określa jego wpływ na otaczające środowisko, np. eliminowanie z toni wodnej biosestonu.

Znaczący wpływ na liczebność poszczególnych taksonów oraz bogactwo gatunkowe zespołów poroślowych ma stopień zasolenia wody (zawartość chlorków). Liczba gatunków pe­rifitonu wzrasta wraz ze wzrostem zasolenia wody.

Czynniki pochodzenia antropogenicznego, np. zanieczysz­czenia organiczne, wpływają na ubóstwo gatunkowe zespołu poroślowego przy jednoczesnym zwiększeniu liczeb­ności poszczególnych taksonów, głównie zwierząt odżywiających się bakteriami (np. Peritricha, Holotricha, Hypotricha).

Zmiany liczebności oraz znaczące przegrupowania takso­nów w zespole poroślowym wywołane są również oddziały­waniem czynników biotycznych: konkurencją pokarmową, konkurencją o podłoże, rozwojem wtórnego biotycznego podłoża, drapieżnictwem, rozwojem sąsiednich formacji ekologicznych (np. planktonu) itp.Organizmy poroślowe zasiedlające sztuczne podłoża w różnych typach wód reprezentowane są przez przedstawi­cieli wszystkich poziomów troficznych (producencj, kon­sumenci, reducenci), co w decydującym stopniu określa charakter oddziaływania asocjacji poroślowej na otaczające środowisko wodne.

Do najbardziej charakterystycznych zwierząt poroślowych, uzyskujących często na podłożach masowy rozwój można zaliczyć:

- w ściekach i silnie zanieczyszczonych wodach: Peritricha, Ciliata-libera, Nematoda oraz Rotatoria,

- w wodach słonawych: Peritricha, Suctoria, Nematoda, Cordylophora,

- w wodach słonych: Nematoda, nauplius, Peritricha.

Zwierzęta poroślowe zasiedlające sztuczne podłoże, a szczególnie filtratory, sedymentatory i niektóre dra­pieżniki w istotny sposób oddziałują na otaczające podłoża środowisko wodne, eliminując z toni wodnej seston, w tym bakterie, fito- i zooplankton (biofiltracja).

Fauna poroślowa poprzez odbudowę biomasy na sztucznych podłożach kumuluje w ciele różnych taksonów znaczne ilości soli mineralnych, w tym nutrientów (biokumu­lacja). Akumulacja w biomasie zwierząt nutrientów, po­dobnie jak w biomasie glonów poroślowych, może przez zmniejszenie ich stężenia w wodzie okresowo wpływać na ograniczenie zakwitów fitoplanktonu. Masa mokra zwierząt poroślowych osiąga znaczne war­tości w porównaniu z innymi formacjami ekologicznymi i stanowi bazę pokarmową dla szeregu gatunków zwierząt wykorzystujących podłoża jako żerowiska, np. raków, ryb, ptactwa wodnego. Fauna zamieszkująca sztuczne podłoża w wyniku przeży­ciowej działalności uczestniczy w procesie biosedymen­tacji przyczyniając się bezpośrednio (filtratory, sedy­mentatory, niektóre drapieżniki) lub pośrednio (zbiera­cze, drapieżniki, mułojady) do odkładania sestonu na dnie cieków lub akwenów. Zjawisko to ma duże znaczenie w „klarowaniu” wody”. Organizmy poroślowe o ile znajdują odpowiednia powierz­chnię mogą w decydujący sposób przyczynić się do jakoś­ciowego i ilościowego wzbogacenia środowisk wodnych, szczególnie zagrożonych ekologicznie.

8