48. Gatunki liryczne w polskiej tradycji literackiej.

1. Na rozwój poszczególnych gatunków lirycznych wpływ miały te formy wypowiedzi poetyckiej, które nie dały się sprowadzić do żadnego utrwalonego gatunku.

Czasem pewne utwory układają się w określony kształt gatunkowy bez świadomego zamierzenia twórcy, dla którego sprawa gatunków jest już nieistotna.

2. W polskiej tradycji literackiej utrwaliły się przede wszystkim gatunki pochodzenia antycznego.

a) elegia: należała pierwotnie do meliki. utwór liryczny o treści poważnej, refleksyjny, utrzymany w tonie smutnego rozpamiętywania, rozważania lub skargi, dotyczący spraw osobistych lub problemów egzystencjalnych (przemijanie, śmierć, miłość); wyróżniamy elegie miłosne i patriotyczne. Należy do najbardziej charakterystycznych form liryki bezpośredniej.

W poezji starogreckiej, skąd wywodzi się ten gatunek, obowiązkowa była dla niego forma wierszowa dystychu elegijnego. Mistrzem elegii w poezji starorzymskiej był Owidiusz, po nim gatunek ten uprawiali z powodzeniem John Milton, Johann Wolfgang Goethe, Aleksander Puszkin, Rainer Maria Rilke.

W Polsce elegie pisali m.in. Jan Kochanowski, Władysław Broniewski, Franciszek Karpiński (Żale Sarmaty) i Krzysztof Kamil Baczyński (Elegia o ...[chłopcu polskim]).

W historii literatury angielskiej jedną z najważniejszych elegii jest "Beowulf" nieznanego autorstwa - utwór pochodzi z ok. VI wieku. Następnie: "Wanderer", "Seafarer" - oba teksty są elegiami egzystencjalnymi, przedstawiają dwa punkty widzenia mężczyzn udręczonych, skazanych na banicję.

b) oda: utwór liryczny, który charakteryzuje się wzniosłością tematu i stylu, sławi ideę, wydarzenie lub czas. Zwykle cechuje ją także zbiorowy podmiot wypowiedzi. Należała do najpopularniejszych form poezji klasycznej.

W Starożytnej Grecji i w starożytnym Rzymie oda była w przeciwieństwie do hymnu utworem o tematyce świeckiej, wychwalającym np. miasta, ludzi lub pewne pojęcia abstrakcyjne. Charakteryzuje się zawartością elementów pochwalnych, patosem, śpiewnością i melodyjnością. Zrytmizowanie osiągnięte jest za pomocą regularności wersyfikacyjnej i stałego miejsca średniówki. Data napisania pierwszej ody szacowana jest na przełom VII i VI w. p.n.e. (przez Safonę).

Wzorcowym przykładem są tzw. Ody olimpijskie greckiego poety Pindara z przełomu VI i V w. p.n.e., na nowo spopularyzowane w renesansie. Stanowiły one przykład liryki chóralnej, zbiorowej. Poświęcone były zwycięzcom igrzysk sportowych, wychwalały ich wyczyny oraz miasta, z których się wywodzili.

Odami nazywano także pieśni Horacego posiadające charakter liryki indywidualnej. Określano je jako odmienny typ ody, tzw. solowej, w odróżnieniu od pindarowskiego typu ody chóralnej. Jednak wydaje się, że nazywanie pieśni Horacego odami miało charakter wartościujący, gdyż w mniemaniu teoretyków gatunek ten uważano za najdoskonalszy i najbardziej ceniony.

W literaturze polskiej do najważniejszych twórców ód należeli: Jan Kochanowski i Szymon Szymonowic w okresie renesansu, Kajetan Koźmian, Ludwik Osiński i Franciszek Wężyk w okresie klasycyzmu. W okresie klasycyzmu, zwłaszcza klasycyzmu warszawskiego, oda należała do ulubionych gatunków literackich w literaturze polskiej. Ze względu na luźną kompozycję nie przestała być uprawiana także w literaturze polskiej okresu romantyzmu – z klasycystycznych założeń wyrastała np. Oda do młodości Adama Mickiewicza napisana w 1820. Z kolei Oda do wolności Juliusza Słowackiego to próba historiozoficznej interpretacji dziejów ludzkości i przykład sporadycznego sięgania po gatunek ody przez poetów romantycznych w czasie powstania listopadowego.

c) hymn: (z greckiego hymnos - pieśń pochwalna) - uroczysta i podniosła pieśń pochwalna o apostroficznym charakterze wypowiedzi, komponowana na cześć bóstwa, szczególnej osoby, wydarzenia, ojczyzny (kraju), a także idei. W kręgu kultury europejskiej hymny znane były w basenie Morza Śródziemnego już w starożytności. Na stałe weszły do kanonów kulturowych wraz z rozwojem chrześcijaństwa, który uczynił swoim ten rodzaj literacki wzorując się na hebrajskim Starym Testamencie i judeochrześcijańskim Nowym Testamencie.

W literaturze średniowiecznej miał charakter niemal wyłącznie religijny. Współcześnie utożsamiany z pieśnią patriotyczną.

Historia literatury zna hymny: państwowe, narodowe, wojskowe, religijne, koronacyjne, akademickie, a także szkolne. Niekiedy hymnem staje się utwór wcale niespełniający ścisłych form gatunkowych; wystarczy, że określona społeczność nada mu taką funkcję.

Ma swoją odmianę liturgiczną śpiewaną w czasie nabożeństw. W szczególności rozbudowane są hymny protestanckie (pierwszy skomponowany przez Marcina Lutra).

Znanym polskim hymnem jest "Hymn do miłości Ojczyzny" stworzony przez Ignacego Krasickiego.

d) tren: utwór liryczny o charakterze żałobnym, wywodzący się ze starogreckiej poezji funeralnej, blisko spokrewniony z elegią, a także epicedium; ważny element struktury tragedii greckiej; odmiana pieśni lamentacyjnej. Utwory takie były poświęcane zmarłej osobie i wyrażały żal oraz smutek z powodu jej odejścia, a także przedstawiały jej cnoty i zasługi. Twórcami trenów byli m.in. Symonides z Keos i Pindar (w Grecji) oraz Newiusz i Owidiusz (w Rzymie). Do antycznej twórczości trenodycznej nawiązywali poeci renesansowi (m.in. Francesco Petrarca).

e) anakreontyk: wierszowany utwór literacki o tematyce biesiadnej, wesołej lub rubasznej, sławiący uroki życia, opowiadający o miłości w sposób żartobliwy. Nazwa gatunku pochodzi od greckiego poety Anakreonta z Teos (VI w. p.n.e), który ukształtował styl i miarę wierszową wiersza anakreontejskiego[1].

Anakreontyki pisano stylem niskim ze względu na poruszane tematy, jednak forma tych utworów była przeważnie kunsztowna[2]. Zbiór antycznych utworów Anakreonta opublikował po raz pierwszy Henricus Stephanus w 1554 roku; stały się one wzorem dla wszystkich późniejszych twórców anakreontyków, przede wszystkim renesansowych. Pisali je m.in. Torquato Tasso, Wolter, André de Chénier, Friedrich von Hagedorn, Johann Wilhelm Ludwig Gleim, Thomas Moore, Aleksander Puszkin oraz poeci francuskiej Plejady. W Polsce anakreontyki tworzyli m.in. Jan Kochanowski, Józef Bartłomiej Zimorowic, Jan Andrzej Morsztyn, Adam Stanisław Naruszewicz, Stanisław Trembecki[1], a także Adam Asnyk.

f) madrygał:

jest to utwór wokalny wielogłosowy zwykle poruszający treści o tematyce świeckiej. Popularny w okresie XIV-XVI wieku.

Charakterystyczne dla madrygału jest to, iż reprezentuje on formę całkowicie przeimitowaną - co oznacza, że tekst poetycki determinuje strukturę muzyczną.

Najchętniej stosowane przy madrygałach teksty to: sonet, canzona, hymn, oda, oktawa

Akompaniament do części wokalnej madrygałów grany był najczęściej na klawesynie.

g) sonet: kunsztowna kompozycja poetyckiego utworu literackiego, która złożona jest z 14 wersów zgrupowanych w dwóch czterowierszach (tetrastychach), rymowanych zwykle abba abba i dwóch trójwierszach (tercynach). Pierwsza zwrotka zwykle opisuje temat, druga odnosi go do podmiotu wiersza, a tercyny zawierają refleksję na jego temat.

Forma ta ukształtowana została we Włoszech w XIII-XIV wieku na podstawie wzorów z poezji ludowej, głównie w twórczości Dantego Alighieri i Francesco Petrarki. Twórcą sonetu jest poeta szkoły sycylijskiej Iacopo (Giacomo) da Lentini.

W XV-XVI w. sonet upowszechnił się w całej Europie, stając się jedną z głównych form literackich odrodzenia, zwłaszcza w poezji francuskiej, np. Pierre'a Ronsarda i Joachima du Bellaya. W Hiszpanii sonety pisali m.in.: Juan Boscán Almogaver, Garcilaso de la Vega, w Portugalii: Luís de Camões, w Anglii - Philip Sidney, Edmund Spenser, William Szekspir.

W odmianie włoskiej sonetu dwie ostatnie zwrotki mają rymy podwójne (cdd cdc, cdc dcd itp.) tak ułożone, by nie można ich było zamienić na czterowiersz i dwuwiersz. W odmianie francuskiej, zapoczątkowanej w XVI wieku przez C. Marota, przy zachowaniu układu graficznego dwóch ostatnich zwrotek ich rymy układają się w czterowiersz i dwuwiersz (np. cdc dee). W odmianie angielskiej (sonet szekspirowski) wprowadzony został wizualny podział na trzy czterowierszowe zwrotki i jedną dwuwierszową oraz zmieniony został układ rymów w początkowych czterowierszach (abab cdcd efef gg).

Pierwsze sonety w poezji polskiej (Mikołaj Sęp Szarzyński) nawiązywały do wzorów francuskich, dopiero w XVII wieku ustaliła się ostatecznie włoska forma sonetu (Jan Andrzej Morsztyn).

Powtórny rozkwit sonetu jako gatunku miał miejsce w romantyzmie (William Wordsworth, John Keats, Aleksander Puszkin, Heinrich Heine, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki). Bogatą twórczość sonetową przyniósł francuski parnasizm (Charles Baudelaire), w Polsce - Adam Asnyk, Maria Konopnicka, Felicjan Faleński. Formę tę ceniono także w okresie modernizmu i Młodej Polski (Jan Kasprowicz, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Leopold Staff).

Najwięcej sonetów na świecie, według Księgi Rekordów Guinnessa, napisał polski poeta Jan Stanisław Skorupski

Gatunki synkretyczne:

a) sielanka: (bukolika, idylla, ekloga, skotopaska) - gatunek literacki. Utwór poetycki, przedstawiający w sposób wyidealizowany uroki życia wiejskiego. Wysnuta z piosnek pasterskich stała się świadomie kreowanym obrazem utęsknionej, szczęśliwej natury - zdaniem badaczy gatunek jest specyficznym wytworem kultury miasta i ujawnia znużenie światem cywilizacji. Idylla odsłania beztroskie, spokojne i pogodne życie, spełnione przez miłość. Sielanka ma najczęściej kształt lirycznego monologu, poprzedzonego lub przeplecionego opisem bądź dialogiem. Gatunek często ukazuje świat mitologiczny. Nierzadko też ujawnia się w utworach sielankowych temat śmierci, zwłaszcza w formie słynnego toposu "Et in Arcadia ego". ("I ja w Arkadii" to napis na grobowcu.)

b) ballada: wierszowana opowieść, łącząca w sobie cechy liryki, epiki i dramatu, której tematem są niezwykłe wydarzenia. Jest gatunkiem synkretycznym. Jej nazwa pochodzi od włoskiego ballare (tańczyć), co wskazuje na włosko-prowansalskie początki. Romantyczna ballada nawiązuje jednak do ludowych pieśni, które między XII a XIV w. pojawiły się w Danii i Szkocji. Pod koniec XVIII w. odkryli je miłośnicy folkloru. Wkrótce ballada stała się ulubionym gatunkiem poetów. Jej forma romantyczna wyróżnia się śpiewnością wiersza, nastrojowością, tajemniczością niejasno zarysowanych zdarzeń z interwencją złowrogich sił nadzmysłowych. Uwydatnieniu sensacyjności sprzyja konstrukcja narratora, zdziwionego światem, który przedstawia.

Cechy ballad romantycznych:

* ludowość (obecność ludu - mieszkańców wsi, symbolika ludowa),

* obecność postaci fantastycznych (nimf, rusałek, duchów),

* przysłowia ludowe, złote myśli, które kształtują moralnie ludzi,

* przyroda jako żywy bohater,

* język stylizowany na język ludowy (elementy mowy potocznej i gwary),

* cały tekst ma charakter zwykłej, ludowej opowieści,

* autor (utożsamiony z narratorem) solidaryzuje się z ludem (mieszkańcy wsi),

* synkretyzm rodzajowy - utwór łączy w sobie elementy epiki, liryki i dramatu