Kodeks cywilny. Komentarz

red. prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski

Rok wydania: 2008

Wydawnictwo: C.H.Beck

Wydanie: 5

Komentowany przepis

Art. 356. [Wykonawca] § 1. Wierzyciel może żądać osobistego świadczenia dłużnika tylko wtedy, gdy to wynika z treści czynności prawnej, z ustawy albo z właściwości świadczenia.

§ 2. Jeżeli wierzytelność pieniężna jest wymagalna, wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej, chociażby działała bez wiedzy dłużnika.

1. Interes wierzyciela wymaga, by uzyskał on od dłużnika świadczenie. W wyniku spełnienia świadczenia dochodzi bowiem do wykonania zobowiązania. W wykonaniu zobowiązania uczestniczą z reguły te same osoby, które są stronami stosunku zobowiązaniowego. Świadczenie spełnia więc z reguły dłużnik (lub wyjątkowo osoba odpowiadająca za jego dług wobec wierzyciela - np. poręczyciel), bo na nim, co do zasady, ciąży obowiązek wykonania zobowiązania.

2. Zasadą jest, że wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia jedynie od dłużnika (i ewentualnie od osoby odpowiadającej za jego dług). Nie ma natomiast z reguły istotnego znaczenia, czy dłużnik spełnia świadczenie osobiście, czy też posługuje się w tym celu innymi osobami. Dla wierzyciela istotne jest tylko to, aby otrzymał świadczenie. Natomiast nie jest istotne, kto je spełni, gdyż okoliczność ta jest obojętna w wypadku, gdy indywidualność dłużnika nie ma wpływu na wykonanie zobowiązania. W pełni uzasadnione wydaje się więc przyjęcie w prawie polskim zasady, zgodnie z którą na dłużniku nie ciąży obowiązek osobistego spełnienia świadczenia. Do dłużnika należy decyzja, czy i w jakim zakresie posłuży się on przy wykonaniu zobowiązania osobami trzecimi.

3. Opisana zasada ma istotne znaczenie przede wszystkim dla obrotu cywilnoprawnego. Przyczynia się ona do jego rozwoju i usprawnienia, umożliwia zawieranie przez dany podmiot wielu umów, znacznie rozszerza zatem zakres zobowiązań, które może podmiot gospodarczy na siebie przyjąć. To, że dłużnik może wykonać obciążające go świadczenia przy pomocy innych osób, ułatwia ponadto wykonanie zaciągniętych przez niego zobowiązań. Wymaga jednak podkreślenia, że korzystając z pomocy innych osób przy wykonaniu swych zobowiązań dłużnik, działa na własne ryzyko. Odpowiada on bowiem za działania i zaniechania tych osób, tak jak za swoje własne działania i zaniechania (art. 474). Rozwiązanie powyższe chroni interes wierzyciela, gdyż w wypadku nienależytego wykonania zobowiązania może on wystąpić z odpowiednimi roszczeniami przeciwko dłużnikowi.

4. Konsekwencją komentowanego uregulowania jest reguła, iż wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej, o ile działa ona w imieniu dłużnika lub z jego upoważnienia (pełnomocnik, podwładny). Natomiast w wypadku wierzytelności pieniężnej, która jest wymagalna, nie może on odmówić przyjęcia świadczenia od osoby trzeciej nawet wówczas, gdy działa ona bez wiedzy dłużnika. Brak tu bowiem uzasadnionego interesu dla takiej odmowy. Skutkiem np. zapłaty dokonanej przez osobę trzecią jest wykonanie obowiązku wobec wierzyciela i ewentualne nabycie wierzytelności przez osobę trzecią - art. 518 § 1 (por. orz. SA w Katowicach z 6.12.1990 r., I ACr 60/90, OSAiSN 1991, Nr 1, poz. 16). Może odmówić natomiast przyjęcia tego świadczenia tylko wówczas, gdy wierzytelność nie stała się jeszcze wymagalna. Ustawodawca uznał, że w wypadku wierzytelności pieniężnych obojętne jest w zasadzie, z punktu widzenia wierzyciela, kto spełni należne mu świadczenie. Gdyby wierzyciel odmówił przyjęcia takiego świadczenia, popadnie w zwłokę wobec dłużnika.

Za osobę trzecią w rozumieniu art. 356 § 2 należy uznać także poręczyciela. Nie ma tu zastosowania art. 816 § 2, gdyż dotyczy on skutków związanych wyłącznie z akcesoryjnym stosunkiem poręczenia (por. uchw. SN z 11.7.1996 r., III CZP 75/96, OSNC 1996, Nr 11, poz. 147).

5. Jest z reguły inaczej w wypadku, gdy zobowiązanie niewymagające osobistego świadczenia wykonuje osoba trzecia w imieniu własnym, za wiedzą lub nawet bez wiedzy dłużnika. Wierzyciel może przyjąć takie świadczenie i wówczas zobowiązanie wygasa. Znajdzie to swoje dalsze konsekwencje w rozliczeniach między dłużnikiem a osobą trzecią, na podstawie przepisów dotyczących odpowiednich stosunków zobowiązaniowych - prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia, bezpodstawnego wzbogacenia itd.

Wierzyciel może jednak także skutecznie odmówić przyjęcia świadczenia, gdyż tylko dłużnik jest z nim związany stosunkiem obligacyjnym. W tej sytuacji spełnienie świadczenia przez osobę trzecią, bez wiedzy dłużnika i jego upoważnienia, nasuwa z reguły wątpliwości co do jego zasadności. Odmowa wierzyciela będzie zatem uzasadniona ochroną jego interesu (chęć uniknięcia sporu co do obowiązku późniejszego zwrotu świadczenia osobie trzeciej jako świadczenia nienależnego).

6. Wskazać można jednak na szereg wypadków, gdy okoliczność, kto spełnia świadczenie - dłużnik osobiście, jego przedstawiciel, osoba trzecia - nie jest dla wierzyciela bez znaczenia. Wierzycielowi może bowiem chodzić właśnie o to, by świadczenie zostało spełnione wyłącznie przez dłużnika. Stąd ustawodawca przyjął jako regułę, że wierzyciel może domagać się od dłużnika osobistego spełnienia świadczenia tylko w wypadkach, w których to wynika z treści czynności prawnej, z ustawy albo z właściwości świadczenia. Obowiązek osobistego świadczenia dłużnika musi mieć zatem uzasadnienie w okolicznościach enumeratywnie wskazanych w komentowanym przepisie.

7. Obowiązek osobistego świadczenia może wynikać przede wszystkim z woli stron stosunku zobowiązaniowego. Zastrzeżenie takie może być zamieszczone wprost w treści umowy lub wynikać z jej postanowień. Strony mogą np. zastrzec w umowie o dzieło (np. opracowanie opinii czy namalowanie portretu), że dłużnik nie będzie mógł posługiwać się pomocnikami. Dłużnik jest związany takimi postanowieniami, i inny sposób wykonania zobowiązania nie jest dopuszczalny.

8. W pewnych wypadkach obowiązek osobistego wykonania świadczenia wynika także z przepisów ustawy. Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego regulującymi umowę zlecenia, przyjmujący zlecenie jest zobowiązany do osobistego wykonania zlecenia i może powierzyć je osobie trzeciej tylko wtedy, gdy to wynika z umowy lub ze zwyczaju albo gdy jest do tego zmuszony przez okoliczności (art. 738 § 1). Powołany przepis stanowi zatem "odwrócenie" zasady ogólnej przyjętej w prawie polskim. Analogiczne uregulowanie przyjęto w wypadku umowy przechowania (art. 840 § 1).

9. Obowiązek osobistego świadczenia może także wynikać z właściwości świadczenia. Dzieje się tak w szczególności wówczas, gdy należyte spełnienie świadczenia uzależnione jest od osobistych kwalifikacji zawodowych, (uzdolnień artystycznych, wiedzy dłużnika). Istotne znaczenie może mieć też szczególne zaufanie do kontrahenta. Chodzi więc o wypadki, gdy cała wartość (cały sens) świadczenia dla wierzyciela opiera się na osobistym działaniu lub zaniechaniu dłużnika.

10. Kwestia, czy osoba wykonująca świadczenie ma zdolność do czynności prawnych, ma znaczenie zależnie od rodzaju świadczenia. Jest ona bez znaczenia, gdy świadczenie ma charakter czynności faktycznej. I tam jednak niekiedy może być wymagana zdolność do podjęcia aktu woli, choć w innym sensie niż przy dokonywaniu czynności prawnych.

11. Artykuł 356 § 2 ma zastosowanie do wykonania świadczenia alimentacyjnego (uchw. SN z 24.5.1990 r., III CZP 21/90, OSN 1991, Nr 1, poz. 1).

Brzozowski