SUROWCE MINERALNE

WYŻYNY KRAKOWSKO – CZĘSTOCHOWSKIEJ

Wyżyna Krakowsko – Częstochowska zwana Jurą Polską bądź też Wyżyną Krakowsko – Wieluńską jest krainą geograficzną biegnącą wzdłuż północno – wschodnich krańców Wyżyny Śląskiej. Obszar ten ciągnie się na pograniczu monokliny śląsko – krakowskiej oraz niecki miechowskiej. Oś wyżyny przebiega od Krakowa w kierunku północno – zachodnim; wyznacza ją strefa wzniesień, które pomiędzy Krakowem a Częstochową przekraczają 500m, a między Częstochową a Wieluniem nie osiągają 300m.

Wyżyna jest płytą górnojurajskich wapieni płytowych i skalistych, pochyloną
w kierunku północno wschodnim, gdzie wapienie zapadają się pod iły oraz piaskowce kredowe Wyżyny Małopolskiej. Poza ogólnym podnoszeniem się stropu skał paleozoicznych w północy ku południowi obserwuje się lokalne nachylenie podniesienia, np. w okolicach Zawiercia, gdzie skały dewońskie odsłonięte są na powierzchni.

Na obszarze Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej możemy wyróżnić klika bogactw mineralnych. Jedne z nich to rudy cynku i ołowiu. Rozprzestrzenienie złóż tego surowca jest ściśle związane z zasięgiem dolomitów kruszconośnych, które występują na zwartym obszarze pomiędzy Bytomiem a Tarnowskimi Górami na zachodzie, a Olkuszem
i Krzeszowicami na wschodzie oraz między Żarkami na północy a Chrzanowem na południu. Strefa wschodnia i północna obejmuje monoklinę śląsko – krakowską. I w ramach tego obszaru wydzielono 4 rejony występowania złóż rud cynku i ołowiu:

1. zachodni – obejmujący nieckę bytomska

2. północny – należący do monokliny Zawiercia

3. południowy – leżący w granicach niecki chrzanowskiej

4. wschodni – stanowiący fragment zrębowy okolic Olkusza

Należy podkreślić, iż złoża występujące w okolicach Olkusza należą do najbogatszych
i stanowią główną bazę zasobów rud opisywanych metali.

Omawiane złoża cynku i ołowiu występują głównie w utworach triasu, w górnej części dolnego wapienia muszlowego wykształconego w postaci dolomitów kruszconośnych. Główne koncentracje złóż rud cynku i ołowiu lokalizuje się na przedpolu strefy ‘miedzyfacjalnej’ rozdzielającej zazębiające się utwory dolomitowe i wapienne. Natomiast
na obszarze o intensywnej tektonice uskokowej, m.in. w okolicach Zawiercia ciała rudne występują w postaci gniazd i soczewek. Często w złożach rud zaznacza się selekcja minerałów cynku i ołowiu. Zjawisko to może być wynikiem krystalizacji w jednego roztworu lub może nastąpić w wyniku przemian metasomatycznych, – czyli zmian jednego minerału
w drugi, pod wpływem gorących wód pochodzących z wnętrza ziemi bądź na skutek wytrącania się minerałów cynku i ołowiu w innych skałach. W oparciu o ten surowiec rozwinęło się na obszarze wyżyny hutnictwo cynkowo – ołowiowe eksploatowane w rejonie Chrzanowa, Trzebini i Olkusza. Omawiany surowiec znajduje zastosowanie np. w przemyśle wojennym do wyrobu amunicji czy też jest wykorzystywany do produkcji akumulatorów.

Kolejnym surowcem występującym na obszarze wyżyny jest siarka, która jest zaliczana
do surowców chemicznych. Niezbyt obfite pokłady należy odnotować w utworach mioceńskich rowu krzeszowickiego, znaną już od dawna ze źródeł siarczanowych.
W profilach geologicznych osadów mioceńskich wyróżniono 2 facje utworów zawierających siarkę, w rejonie Studzianek oraz w okolicach Krzeszowic – w Woli Filipowskiej. Na tym drugim obszarze poziom gipsowy zawierający siarkę leży na marglisto – ilastych warstwach skawińskich. Osiarkowanie wymienionych utworów, wiążące się z tektoniką rowu krzeszowickiego, nie ma znaczenia przemysłowego.

Na terenie powiatu chrzanowskiego, który leży na południowo – zachodnim krańcu Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej, wyróżnić można porfiry, melafiry oraz diabazy, zaliczane do surowców skalnych. Porfiry odsłaniają się w dwóch rejonach położonych
na północ i na południe od Krzeszowic. W rejonie pierwszym na szczególną uwagę zasługuje płat porfirowy w Miękini. W rejonie drugim porfiry występują na znacznej przestrzeni ciągnącej się od Baczyna na wschodzie po Potok Liguniówka na zachodzie i obejmujący miejscowości: Baczyn, Frywałd, Zalas i Głuchówki. W Zalasie możemy wyróżnić dwie odmiany porfirów: czerwoną i zielonoszarą. Drobne żyły porfirowe występują też
w wapieniach i dolomitach paleozoicznych w pobliżu Dubia. Nie mają one jednak żadnego praktycznego zastosowania.

Melafiry występują na obszarze położonym na południe od Krzeszowic. Są barwy ciemnoszarej, czarnej a także ciemnoczerwonej. Wyróżnia się wśród nich odmiany zwięzłe, odznaczające się dobrymi własnościami technicznymi, oraz gąbczaste i migdałowcowe, obfitujące w próżnie wypełnione niekiedy minerałami wtórnymi. Odmiany te określane, przez skalników, jako „parchacz” nie mają praktycznego znaczenia i powodują duże trudności
w eksploatowaniu złoża.

Diabaz występujący w kamieniołomie Niedźwiedzia Góra, jest skałą drobnoziarnistą, barwy czarnej lub czarnoszarej. Jest on eksploatowany wyłącznie na cele drogowe. Do nawierzchni bitumicznych mogą być stosowane tylko zupełnie świeże odmiany skały. Zasoby melafirów
i diabazów nie mają podstaw do znacznego powiększania ich wydobycia.

Piaski i popioły towarzyszące lawie wulkanicznej, scementowane ze sobą określane są, jako tufy wulkaniczne. W Polsce zainteresowanie wzbudzają przede wszystkim tufy porfirowe występujące, jako kolejny surowiec w okolicy Krzeszowic. Stanowią one drobnoziarnisty druzot o zabarwieniu ciemnoróżowym z białymi, nieregularnymi plamami, obfitujący w próżnie. Ich właściwości hydrauliczne, są bardzo nikłe. Wobec czego nie mogą być stosowane, jako domieszka hydrauliczna. Usiłowano je wykorzystać ze względu
na znaczną zawartość potasu, jako nawóz dla rolnictwa. Dotychczasowe jednak wyniki badań należy uważać ze negatywne. Czynione były również próby zastosowania tufów porfirowych z okolic Krzeszowic zamiast sody w produkcji niektórych odmian szkła. Konkretnie są one używane i to w coraz większym stopniu w budownictwie, czego przykładem mogą być budynki powstałe w bliższej i dalszej okolicy od miejsca ich występowania, m.in.
w Krakowie.

Na omawianym obszarze wapienie, zaliczane do skał węglanowych występują
we wszystkich wymienionych facjach geologicznych. Wapienie środkowego triasu wydobywane są, jako marmury w Dębniku koło Krzeszowic. Są to grubo – i średnioziarniste, zbite, dobrze szlifujące się i polerujące wapienie, barwy czarnej. Barwa ta może być spowodowana obecnością związków bitumicznych. Wystawiony na działanie czynników atmosferycznych marmur z Dębnika ulega wybielaniu, co decyduje, że nadaję się wyłącznie do dekoracji wnętrz. Kolejne wapienie dolnego karbonu odsłaniają się w brzeżnych partiach antykliny Dębnika. Wydobywane są one na dużą skalę w kilkupoziomowym kamieniołomie. Ławice wapieni o grubości od kilkudziesięciu centymetrów do kilku metrów zapadają się stromo ku zachodowi lub są prawie poziome. Niekiedy są wzbogacone w krzemionkę; obserwuje się też procesy dolomityzacji. Ze względu na korzystne własności techniczne skały drobne frakcje powstające w czasie kruszenia wapieni wykorzystywane są częściowo do produkcji grysów budowlanych. Wśród wapieni dolnego karbonu występują niekiedy żyły kalcytowe osiągające miąższość do kilku metrów.

Wapienie i margle dolnego wapienia muszlowego występują w powiecie Chrzanów
i Olkusz. Ze względu na duże zróżnicowanie litologiczne profilu, decydujące o zastosowaniu, poziom ten jest rozdzielony na wiele kompleksów zachowujących na dużych przestrzeniach analogiczny charakter litologiczny. W niektórych rejonach uległy one dolomityzacji wtórnej
i stanowią dolomity kruszconośne. Najniższa część wapienia muszlowego wykształcona jest, jako wapienie zbite i drobnokrystaliczne, barwy szarej, białawej czy żółtawej. O masywnej, falistej budowie. Wapienie tworzą ławice o grubości od kilku do kilkunastu centymetrów przedzielone wkładami margli. Wyższa część uległa na tym terenie dolomityzacji i w swym pierwotnym wapiennym wykształceniu zachowana jest lokalnie.

Na obszarze Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej występują również dolomity, które obok wapieni są skałami o dość dużym zastosowaniu. Dolomity środkowego dewonu występują w centralnej części antykliny Dębnika, k. Krzeszowic, z kolei dolomity triasu głównie odsłaniają się na terenie powiatu Chrzanów, i w mniejszym stopniu na terenie powiatu Olkusz. W oby dwóch przypadkach są to skały twarde i zbite. Dolomity środkowego dewonu mają ciemną barwę spowodowaną obecnością związków bitumicznych, natomiast dolomity triasu są szaroniebieskie w stanie świeżym lub rdzawe, żółtawe czy ciemnobrunatne w stanie nadwietrzałym. Miejscami mogą zawierać one próżnie powstałe wskutek rozługowania skały, wypełnione częściowo kalcytem.

Z surowców ceramiki budowlanej możemy wyróżnić skały ilaste pochodzące z różnych formacji geologicznych. Najpopularniejsze na obszarze wyżyny są iły mioceńskie, osadzone w warunkach morskich. Osady ilaste miocenu wykształcone są, jako iły lub iły pylaste barwy szarej, niebieskawoszarej lub ciemnoszarej. Czasem obserwuje się domieszkę piasku czy też nawet przeławicenia piaszczyste. Iły te są surowcem plastycznym lub średnio plastycznym. Wymagają dość niskiej temperatury wypału. Są wykorzystywane m.in. do produkcji cegły budowlanej.

Na omawianym obszarze obserwuje się także występowanie piasków, zarówno
w formacjach starszych (jura, kreda i trzeciorzęd), jak i w osadach czwartorzędowych, przy czym z punktu widzenia praktycznego te ostatnie odgrywają decydującą rolę. Zastosowanie piasków jest różnorodne, przede wszystkim w budownictwie, a zwłaszcza do betonów zapraw i wypraw murarskich, do produkcji cegły wapienno – murarskiej, a także na posadzki. Niektóre piaski mogą być użytkowane także na cele formierskie. Piaski środkowej jury zlokalizowane są głównie w rejonie Krzeszowic. Są ona przeważnie gruboziarniste, często
z domieszką żwiru. Barwa piasków jest zmienna, od szarej do rdzawej. Kolejne piaski środkowo – kredowe reprezentujące alb i częściowo cenoman występują w północnej części powiatu Olkusz. Zazwyczaj są średnioziarniste, mogą zawierać wkładki żwirów. Barwa
od szarej do brunatnej. Są lokalnie wykorzystywane w budownictwie. Piaski mioceńskie zlokalizowane są w powiecie Miechów, jednak nie mają one duże znaczenia.
Są wykorzystywane na nieznaczną skalę, wyłącznie na cele lokalne. Piaski czwartorzędowe występują głównie na terenie powiatu Olkusz i Chrzanów. Są one przeważnie rzeczno – lodowcowe lub rzeczne. Najkorzystniejszym obszarem z punktu widzenia surowcowego jest strefa kopalnej pradoliny Białej Przemszy, gdzie w osiowej jej części miąższość osadów dochodzi do 50 – 70m. Występują tu przeważnie piaski drobno – i średnioziarniste
o korzystnej wodoprzepuszczalności i małej ściśliwości. Obszar występowania piasków określany jest mianem Pustyni Błędowskiej.