1. Zagadnienia ogólne

Geneza nazwy:

Epoka nie od razu została nazwana Młodą Polską. Proponowano wiele nazw:

0. modernizm - termin proponował Kazimierz Wyka (od franc. modern - nowoczesny ) - został jednak odrzucony za ogólnikowość (okres ten nawiązywał przecież również do tradycji). Modernizmem nazywane jest pierwsze 10 lat, gdy ściągano z Francji różne ciekawostki.

1. neoromantyzm - Julian Krzyżanowski - związek z dziedzictwem romantyzmu. Zawęża jednak termin tematykę do jednego nurtu (inne epoki np. antyk też były źródłem).

2. symbolizm i impresjonizm - nazwy prądów literackich i prądów w sztuce. Są prądam określającymi epokę Młodej Polski dosyć dobrze, nie da się jednak wybrać jednej z nich - są one równorzędne.

3. dekadentyzm (ludzie końca wieku - kryzys wartości i zmierzchu kultury) oraz fiendesieclizm (epoka schyłkowa - od franc. fiendsiecl - koniec wieku) również zostały odrzucone, gdyż każda z nich charakteryzowała tylko jeden element.

W 1898 roku w czasopiśmie "Życie" wydawanym w Krakowie Artur Górski ogłosił cykl artykułów pod tym tytułem - o problemach ludzi tworzących nową epokę. W innych krajach nazwa była analogiczna np. Młode Niemcy, Młoda Francja, Młoda Skandynawia. Zapanowała moda, by ideologię młodego pokolenia, które dokonało przewartościowania zastanych wartości nazwać Młodą Europą.

Chronologia, periodyzacja:

a) tendencje artystowskie, tematyka uniwersalna :

1891(90) - początek epoki - debiut Kazimierza Tetmajera i napływ do Polski literatury europejskiej

1900 - początek zmian

b) sztuka zaangażowana - związana z tematyką narodową:

1905 - rewolucja w Rosji

1918 - koniec epoki - koniec I wojny światowej i odzyskanie przez Polskę niepodległości

Najważniejsze wydarzenia historyczne:

1890 - dymisja Bismarcka, znanego w zaborze pruskim z niechętnego stosunku do Polaków

1892 - powstanie PPS (Polskiej Partii Socjalistycznej)

1898 - otwarcie Politechniki Warszawskiej

1903 - Nagroda Nobla dla Marii Skłodowskiej - Curie i Piotra Curie za prace nad promieniotwórczością

1904 - wybuch wojny rosyjsko - japońskiej

1905 - rewolucja w Rosji

- utworzenie Organizacji Bojowej PPS

1906 - rozłam PPS na PPS-lewicę i PPS-Frakcję Rewolucyjną (Józefa Piłsudskiego)

1907 - upadek rewolucji w zaborze rosyjskim

1908 - zajęcie Bośni i Hercegowiny przez Austro - Węgry

1912 - I wojna bałkańska

1914 - wybuch I wojny światowej

1916 - 5 listopad - proklamowanie samodzielnego Królestwa Polskiego pod protektoratem

Niemiec i Austro - Węgier

-powołanie w Warszawie Tymczasowej Rady Stanu

1917 - rewolucja w Rosji i powstanie państwa sowieckiego

1918 - koniec I wojny światowej

- utworzenie Tymczasowego Rządu Ludowego w Lublinie

-11 listopada - powstanie niepodległego państwa polskiego z Józefem Piłsudskim jako

Naczelnikiem Państwa

Przemiany społeczne i gospodarcze:

Po wojnie francusko - pruskiej w 1870 r. panował w Europie względny spokój i stabilizacja w stosunkach wielkich mocarstw. Dla większości państw była ta sytuacja objawem pozytywnym, lecz Polsce uniemożliwiała odzyskanie niepodległości. Nazywa się czasem ten okres "zbrojnym pokojem" (wiadomo było, że mocarstwo zbroją się do przyszłej wojny). Pozory stabilności zakłócały także objawy narastających konfliktów społecznych, wrzenie rewolucyjne, działalność organizacji terrorystycznych, których dziełem były zamachy bombowe na polityków i monarchów. Przeczucie, iż ta sytuacja jest chwilowa, sprawdziło się szybko. Zmiany odbyły się na wielu płaszczyznach i na skalę ogólnoświatową. Nowa polityka, nowe układy i ustroje społeczne i ekonomiczne, wojny i rewolucje o światowym zasięgu i znaczeniu, ostateczny zmierzch starych imperiów kolonialnych, narodowa i społeczna emancypacja ludów i kontynentów, oszałamiające tempo rozwoju techniki i wiedzy - wszystko to sprawiło, że świat współczesny wśród błyskawicznych przeobrażeń posuwa się szybko ku jakiejś nowej epoce dziejów, całkowicie odmiennej od wszystkiego, co dotychczas było - może ku zagładzie.

Na początku XX w. Europa dominowała nad światem, który w dużej mierze stanowił jej kolonie. Industrializacja i rozwój gospodarczy sprawiły iż w 1913 r. kraje europejskie i USA dostarczały 85% światowej produkcji przemysłowej. W 1914 r. wybuchła I wojna światowa i Europa wyniszczała się przez 4 lata. Zmiany nią spowodowane były ogromne (gospodarcze osłabienie oraz zmiany w układzie sił politycznych).

Najważniejsze przemiany społeczne w Rosji rozegrały się w 1917 r. Rewolucja bolszewicka obaliła carat i wprowadziła nową bezlitosną dyktaturę.

Odkrycia naukowe i wynalazki techniczne:

1895 - Zygmunt Freud opublikował "Badania nad histerią" - rozwój psychoanalizy

1898 - radio Marconiego i rad małżonków Curie

1900 - odkrycie energii promieniotwórczej - nowe spojrzenie na materię

1909 - przelot nad Kanałem La Manche -rozwój lotnictwa

1915 - użycie przez Niemców gazów bojowych

- zaprojektowanie przez Anglików pierwszego czołgu

Poglądy filozoficzne:

Friedriech Nietzche - filozofia buntu przeciw przeciętności i słabości człowieka. Nietsche głosi "wolę mocy" oraz kult nadczłowieka - silnej jednostki, pełnej energii, uprawnionej do władzy nad reszta słabych. Może on działać "poza dobrem i złem", odrzucić prawa, normy i wartości.

Henri Bergson - prawdziwe poznanie dzięki intuicji (intuicjonizm). Świat nieustannie rozwija się. Rozwój jest samorzutny i twórczy (a jago możliwości nieograniczone) - wypływa z wewnętrznej siły istot. Rzeczywistość jest nieustannym, nieograniczonym ruchem - można badać ją tylko przez intuicję i instynkt. Powrót do metafizyki i irracjonalizmu.

Artur Schopenhauer - filozofia pesymistyczna (zgodna z duchem epoki).Życie jest pasmem cierpień, dąży do katastrofy, tymczasem człowiek marzy o szczęściu i spotyka go rozczarowanie. Istota ludzkiej egzystencji to popęd - bezcelowy i niezaspokojony. Ukojenie dają tylko: sztuka, natura, nirwana (niebyt) - motyw filozofii buddyjskiej

Prądy artystyczne i ich cechy:

Symbolizm - operował symbolem, czyli motywem, który oprócz własnego, posiada jeszcze znaczenie przenośne. Niektóre symbole (np. albatros) urosły do rangi alegorii (stałego, zawsze tak samo odczytywanego symbolu).

) Impresjonizm - kierunek w sztuce, który wziął swą nazwę od słynnego płótna Monet "Impression Soleil levant". Za cel stawiał sobie: uchwycić mgnienie, wrażenie danej chwili, ulotność światła.

) Naturalizm - kierunek w literaturze, zapoczątkowany przez Emila Zolę i Guy de Maupassanta. Proza ma obnażać zło i fałsz świata. Nie unika biologizmu i fizjologicznych aspektów istnienia. Swojego bohatera bada, obserwuje, poddaje eksperymentom - jak nauka przyrodnicza.

) Secesja - styl w architekturze, stroju, sztuce użytkowej, zdobnictwie, malarstwie.

naturalizm -> symbolizm i impresjonizm -> ekspresjonizm

1891 -> 1918

Typowe gatunki literackie:

- powieść młodopolska

- dramat naturalistyczny

- dramat symboliczny

- dramat ekspresjonistyczny

2. Krakowska cyganeria artystyczna - cechy, przedstawiciele. Motyw konfliktu między jednostką wybitną (artystą) i społeczeństwem ludzi przeciętnych. Poglądy Z. Przesmyckiego i S. Przybyszewskiego. Tezy manifestu "Confiteor" (rola artysty i sztuki). "Forpoczty". Poglądy A. Górskiego. J. A. Kisielewski jako przedstawiciel swojego pokolenia. Obraz środowiska cyganerii w dramacie "W sieci". Dekadent i cygan jako bohater literatury (przykłady). Obraz życia mieszczańskiej rodziny w dramacie "W sieci" i w "Moralności pani Dulskiej". Mistrzostwo obserwacji obyczajowej w "Moralności pani Dulskiej". Elementy naturalistyczne w utworze G. Zapolskiej (założenia światopoglądowe i estetyczne naturalizmu - synteza).

Młodopolska cyganeria zadomowiła się głównie w Krakowie. Podstawową formą manifestowania swej obecności było dla "cyganów" zaznaczenie swej odrębności, odróżnienie od społeczeństwa mieszczańskich "zjadaczy chleba". Dlatego też szczególnym szacunkiem cieszyły się te cechy, które były odwrotnością cnót mieszczańskich: nieustabilizowany i bezładny tryb życia; brak stałych dochodów i nieodpowiedzialność finansowa, fantazyjny, prowokujący i rzucający się w oczy ubiór (słynna peleryna), naruszanie reguł mieszczańskiej moralności i bulwersowanie opinii publicznej, lekceważenie obyczajów towarzyskich i reguł dobrego wychowania, nadużywanie alkoholu, pogarda dla wartości materialnych; zawołaniem bojowym cyganerii była bezpardonowa "walka z filistrem"

W ówczesnym Krakowie było wiele kręgów cyganerii.

. Cyganeria Zielonego Balonika - pomysłodawcą założenia kabaretu literackiego był J. A. Kisielewski i tak w 1905 r. grupa plastyków, ludzi teatru i dziennikarzy założyła kabaret pod nazwą "Zielony Balonik"; grupa umiejscowiła się Jamie Michalikowej; kabaret ten dopiero z czasem zaczął stanowić działalność dochodową; głównym dostarczycielem tekstów był Tadeusz Żeleński; kabaret stał się jedną z kulturowych atrakcji Krakowa, a jego teksty zdobyły popularność w całym kraju;

. Cyganeria Bronowicka - jej nazwa pochodzi od wsi Bronowice Małe nieopodal Krakowa; dziś teren ten jest objęty przez granice Krakowa; parafią dla tej wsi był kościół Mariacki; przybywający regularnie mieszkańcy wsi na nabożeństwa, fascynowali swym wyglądem malarzy; kolorowość wsi zcierała się z szarością Krakowa; notabene był to okres narodzin wielu nowych kierunków artystycznych, malarzy fascynowała barwa, wyzwolenie kolorów; nic więc dziwnego, że zaczęto szukać tematów na wsi; w efekcie jeden z malarzy (Tetmajer) w owym środowisku upodobał sobie Annę Mikołajczykównę, która niebawem została jego żoną; wesele to zostało opisane w dziele "Bajecznie kolorowa"; ten ślub był pierwszym, potem było ich więcej (np.: Lucjan Rydel z Jadwigą Mikołajczykówną - "Wesele").

. Cyganeria Przybyszewskiego - zwana inaczej kręgiem dzieci szatana; sam Przybyszewski określany był mianem samotnego szatana; ludzie ci szukali wszelkich form buntu przeciwko społeczeństwu, samych siebie uznawali za wielkie indywidualności; nie mogli pogodzić się z szarością codziennego życia, nie podobały im się panujące stosunki społeczne, nie akceptowali otaczającego ich świata; przedstawicielami cyganerii byli ludzie naprawdę utalentowani, uważali sztukę za najważniejszą wartość swojego życia; nie podobała im się rutyna, model stałego życia; w efekcie żyli oni w nędzy, było im ciężko ze względów ekonomicznych, a na dodatek żyli w wolnych związkach (sam Przybyszewski prowadził hulaszczy tryb życia, romansował z żoną Jana Kasprowicza, co doprowadziło do rozpadu tego związku; rywalizował ze szwedzkim dramatopisarzem o względy u Dagny Juel); w Przybyszewskiego motyw szatana był wyrazem buntu, bo jeżeli wszyscy wierzą w Boga, to trzeba wprowadzić coś odmiennego, zgoła przeciwnego; grupa ta była nieproduktywna; oni się tylko buntowali, to co prezentowali to nie była nawet żadna ideologia, nie mieli przecież programu; negowali wszystko, nie wnosili nic tylko cały czas byli na NIE!!!; oni za mało poważnie siebie traktowali; z czasem przecież sam Przybyszewski zaczął żyć "po bożemu";

Motyw konfliktu między jednostką wybitną i społeczeństwem ludzi przeciętnych:

Konflikt ten wyrastał z przekonania, że społeczeństwo jest wrogie wartościom duchowym, których twórcą jest, była i będzie wybitna jednostka. Artyści uważali, że reprezentują wartości wyższe, których nie rozumie społeczeństwo.

Moderniści pragnęli przeciwstawić kultowi zbiorowości wartość jednostki, wyodrębniającej się z anonimowego tłumu dzięki zaletom ducha, intelektu. Domagano się dla indywidualności prawa do wolnego, nieskrępowanego naciskiem społecznym realizowania swych ponadprzeciętnych aspiracji. Niejednokrotnie wspominano o niewrażliwym i ograniczonym tłumie. W obliczu wywyższania zbiorowości ponad jednostkę, ta jednostka czuje się zagrożona. Poprzez swą indywidualność, odstawanie od tłumu zostanie z pewnością wyobcowana i odtrącona. Stąd w dziełach młodopolskich pojawiać się będą motywy walki o prawa jednostki, artysta jako jednostka wybitna będzie walczył z motłochem, tłumem szarych ludzi. Motyw ten występuje chociażby w takich utworach jak:

0. "Moralność pani Dulskiej" G. Zapolska

1. "Koniec wieku XIX" K. Przerwa-Tetmajer

2. "Albatros" K. Baudelaire

"Forpoczty"

Jest to tom zbiorowy autorstwa Wacława Nałkowskiego, Cezarego Jellenty oraz Marii Komornickiej. Programowym artykułem dla tego dzieła są "Forpoczty ewolucji psychicznej i tryglodyci". Autor dokonał podziału ludzkości na typy zachowawcze, pozbawione twórczych aspiracji, oraz jednostki zapowiadające przyszły doskonalszy typ człowieka. Ci pierwsi nie dostrzegają niczego poza doczesnymi efektami swoich działań, są wrogo nastawieni do wszelkiej twórczej myśli i niewrażliwi na niemoralną problematykę istnienia. Ci drudzy zaś, cierpienie i zło odczuwają wyjątkowo i silnie, są nieprzystosowani do życia powszedniego, ponieważ ich myśli są skierowane ku istnieniu lepszemu i godniejszemu. Autor dokonuje dalszego podziału pośród tryglodytów:

0. ludzie-byki - "to magazyny dość znacznej energii brutalnej; […] typy te są czymś w rodzaju zwierząt pociągowych w armii"

1. ludzie-świnie - "to siły marne, filistry najgorszego gatunku, których właściwym żywiołem jest błoto"

2. ludzie drewna - "(automaty, maszyny, "szewcy") […]; ludzie-drewna, dzięki swej fachowości, uczciwości i neutralności […], mają […] na opinię wpływ przeważający; są to ludzie solidni."

Poglądy Zenona Przesmyckiego:

Według niego tylko prawdziwą sztukę można nazwać wielką. Niestety warunki tworzenia tej sztuki są coraz gorsze. Społeczeństwo chce odbierać sztukę, ale tego nie potrafi ze względu na słabą wrażliwość i niewyrobiony intelekt. Masowy odbiorca domagać się będzie "łatwej strawy", a w takiej sytuacji artysta ma niewielkie szanse, ponieważ rozumieć go będzie nieliczna garstka prawdziwych arystokratów ducha, których będzie coraz mniej. Zatem los prawdziwej sztuki i prawdziwego artysty w przekonaniu Przesmyckiego rysuje się w nader ciemnych barwach. Prawdziwa sztuka i prawdziwy artysta muszą się pogodzić z tym, że są skazani na samotność i wyrzeczenie. Według Przesmyckiego masowy tłum nigdy nie stanie się konsumentem wielkiej sztuki, która zawsze będzie adresowana do arystokracji duchowej.

Poglądy Stanisława Przybyszewskiego ("Confiteor"):

Przybyszewski pisał o potrzebie wyzwolenia sztuki i literatury od zadań pozaestetycznych. Tylko wtedy świat ujrzy polską sztukę, bo aktualna go nie interesuje. Jest to tzw. polska sztuka zaściankowa.

Główne tezy tego manifestu to:

0. sztuka jako szczere odtworzenie duszy we wszystkich jej przejawach;

1. sztuka jako cel sam w sobie, wyzwolona od służby jakiejkolwiek idei; sztuka prawdziwa musi mieć wartość autonomiczną, ma być wolna od jakichkolwiek służebności, ma być sztuką dla sztuki; tylko taka sztuka może przekroczyć granice narodowe;

"Artysta odtwarza […] życie duszy we wszystkich przejawach; nic go nie obchodzą ani prawa społeczne, ani etyczne […]. Sztuka tendencyjna, sztuka pouczająca, sztuka-rozrywka, sztuka-patriotyzm, sztuka mająca jakiś cel moralny lub społeczny przestaje być sztuką, a staje się biblią pauperum dal ludzi, którzy nie umieją myśleć […]. Sztuka demokratyczna, sztuka dla ludu jeszcze niżej stoi."

0. sztuka jako religia, której kapłanem jest artysta, stojący ponad społeczeństwem i światem;

Poglądy Artura Górskiego ("Młoda Polska"):

Pisał on, iż literatura powinna wrócić do ideałów etycznych zawartych w twórczości polskich romantyków. Według niego sięgając do dorobku romantyzmu i przypominając o wielkości tej literatury, można dokonać duchowego odrodzenia narodu polskiego. Autor oskarża "starych" o zdeprawowanie młodego pokolenia, chowanego w atmosferze ugodowości wobec zaborcy i służalczego lojalizmu. Górski był ponadto wyrazicielem kultu sztuki i artysty, odrzucenia utylitaryzmu tendencyjności literatury.

J. A. Kisielewski (1876 - 1918) jako przedstawiciel swojego pokolenia

Ogromną popularność zdobył Kisielewski dramatami "W sieci" i "Karykatury". Ukazują one zasadniczy dla epoki Młodej Polski konflikty między artystą a mieszczański środowiskiem. Autor zaatakował w nich moralność mieszczańską, krytyce poddał jednak także artystów, których bunt jest często pozorny. Bohaterka dramatu "W sieci", szalona Julka, porzuca sztukę i bunt obyczajowy, pod naciskiem środowiska zdradza ideały młodości. Jeszcze surowiej osądził Kisielewski cyganerię artystyczną w "Karykaturach". Zarzucił tu pokoleniu modernistów ucieczkę od rzeczywistości, skłonność do teatralizacji życia, uleganie snobizmom, samozakłamanie, brak odpowiedzialności moralnej i intelektualnej. "Karykatury" i "W sieci" są symbolem słabości całego pokolenia, uosobieniem jego bezowocnych buntów i porywów.

Następny dramat Kisielewskiego "Sonata", utrzymany w nastroju grozy, tajemniczego fatum, niejasnych przeczuć, jest utworem nieudanym, podobnie jak opublikowany pośmiertnie nie dokończony fragment dramatyczny "Komedia miłości i cnoty".

Obraz środowiska cyganerii i życia mieszczańskiej rodziny w dramacie "W sieci"

Sportretowane w tej sztuce środowisko to kołtuńskie mieszczaństwo z jego nabożną troską o to, co powie opinia publiczna, z przyziemnością ideałów życiowych i chwiejnymi zasadami moralnymi. Treścią utworu był konflikt między pokoleniem filistrów - mieszczańską mentalnością i życiowymi ideałami rodziców, państwa Chomińskich - a ich nowoczesną córką, artystką malarką, "szaloną Julką". Wątpliwości i obawy, które żywi pani Chomińska wobec stylu życia swej nowoczesnej córki, wynikają nie tylko z braku zrozumienia jej ideałów, ale także z troski o opinię, która nieufnie patrzy na cyganerię artystyczną i może zaważyć na losie jej i sióstr. W rezultacie bohaterka okazuje się zbyt słaba, aby zerwać ze swym mieszczańskim otoczeniem i sposobem myślenia. Wychodząc za męża filistra, decyduje się na to zarówno z obawy przed niedostatkiem (który towarzyszy każdemu wybijającemu się artyście), jak i z lęku przed opinią publiczną (która mogłaby potępić kobietę prowadzącą niezależne i samotne życie). Julka nie potrafi, tak jak Boreński, postawić wszystkiego na jedną kartę dla uwielbianej sztuki i służby jej.

Dekadent i cygan jako bohater literatury (przykłady)

DEKADENT CYGAN

"Spleen II" "Koniec wieku XIX" "Nie wierzę w nic" "Hymn do Nirwany" "Ludzie bezdomni" - utwór jest zapowiedzią dekadentyzmu - manifest ideowy pokolenia dekadentów; - brak celu i sensu w życiu - Korzecki "Wesele" "W sieci" - Nos -

Elementy naturalistyczne w utworze G. Zapolskiej

0. determinizm - człowiek jest zależny od warunków, w których żyje, jest zdeterminowany przez czynniki, na które nie ma wpływu, np.: pochodzenie społeczne, środowisko. Przykładem takiej osoby jest Zbyszko, który próbuje walczyć z kołtuństwem, choć zdaje sobie sprawę, że nie będzie w stanie się od niego uwolnić:

"Bom się urodził po kołtuńsku, aniele! Bo w łonie matki już nim byłem, bo żebym skórę zdarł z siebie, mam tam pod spodem w duszy całą warstwę kołtunerii, której nic wyplenić nie zdoła. Coś, taki nowy, taki inny, walczy z tym podstawowym, szarpie się, ciska. Ale ja wiem, że to do czasu, że ten kołtun rodzinny weźmie mnie za łeb,…" (Zbyszko).

0. teoria dziedziczności - Hesia upodabnia się do matki, dziedziczy jej najgorsze cechy: brak wrażliwości, pogardę dla innych, cynizm, skąpstwo;

1. dominacja istot silnych - Dulska jest bezwzględna, podporządkowuje sobie wszystkich. W tym świecie mogą przetrwać jedynie osoby silne (takie jak Dulska, Hesia), słabe giną (Mela);

2. podejmowanie nowych tematów - autorka nie wstydzi się mówić o sprawach drażliwych, wstydliwych dla ówczesnego społeczeństwa (aborcja, choroby weneryczne);

3. nowy bohater - wprowadzone zostają osoby z niższych warstw społecznych (Hanka, kucharka);

Naturalizm

Kierunek literacki ukształtowany we Francji w 2. Połowie XIX wieku. Jego twórcą był Emil Zola. Naturalizm posługiwał się językiem potocznym, poszerzył zakres poruszanej tematyki o problemy i środowiska, o których do tej pory nie pisano. Według tego modelu powieści literatura ma z obiektywizmem i dociekliwością uczonego przyrodnika, posługującego się metodą eksperymentu badawczego analizować życie współczesne i jego wytwór tj. człowieka, uwarunkowanego biologicznie i społecznie. Pisarz ma badać zjawiska społeczne i naturę człowieka metodą gromadzenia obserwacji pozwalających na ujawnienie prawidłowości i praw rządzących życiem ludzkim, odnotowywać motywacje biologiczne i powstrzymywać się od moralnej oceny jednostek i zjawisk. Innymi słowy pisarz powieści naturalistycznej musi być bezstronny i musi umieć powstrzymać się od komentarza.

Mistrzostwo obserwacji obyczajowej w "Moralności pani Dulskiej"

W dziele ukazana jest tragiczna postawa Dulskiej, osoby pozbawionej uczuć, zakłamanej. Cechuje ją skąpstwo, egoizm, pogarda dla ludzi stojących niżej, a nawet prymitywizm umysłowy. Moralność Dulskiej ogranicza się do zasady "prania brudów we własnym domu", tuszowania skandali, dbałości o pozory. W jej domu nie ma miejsca na miłość, ludzką dobroć i życzliwość. Mela i Hesia wychowują się w nienormalnych i niezdrowych warunkach. Hesia upodabnia się do matki, jest zepsuta, pogardza ojcem, siostrą, Hanką. Mela jest dobra wrażliwa, ale nie ma szans na przetrwanie w tym świecie. Także Zbyszko nie ma na tyle sił, aby wyzwolić się od tego domu i jego atmosfery. Dulska jest zimna, wyrachowana, nie potrafi współczuć. Nie umie zrozumieć ludzi słabszych, wrażliwych. Dom jest przez nią wręcz terroryzowany.

Moralność Dulskiej znajduje swe odzwierciedlenie w jej postępowaniu. Na co dzień jest ona brudna, zaniedbana ponieważ nie widzą jej ludzie. Jedynie salon w domu jest kunsztownie i bogato urządzony, aby mogli go widzieć goście odwiedzający rodzinę. Nawet jej sposób zwracania się do innych ulega zmianie w zależności od środowiska. Do domowników przemawia językiem trywialnym, pełnym agresji i "epitetów", natomiast w obecności obcych stara się wysławiać wytwornie. W sytuacji, gdy lokatorka chce popełnić samobójstwo, Dulska nie martwi się jej zdrowiem, stanem psychicznym, lecz martwi się aby ten incydent nie popsuł jej opinii publicznej i nie zburzył zewnętrznego wizerunku porządnego domu i porządnej szanowanej rodziny. Chodzi jej tylko o zachowanie pozorów.

Dulska miała "dwie twarze":

0. jedna - przeznaczona do publicznego ukazywania, jako twarz kobiety godnej, która dba o swoją rodzinę, chodzi do kościoła, reprezentuje powszechnie uznawane zasady moralne oraz porządny i szacowny dom;

1. druga - to twarz kobiety, która jest tyranem domowym; terroryzuje swoje otoczenie, szczególnie męża, toczy bezwględną walkę o zachowanie dobrej opinii i pozycji społecznej;

3. Dekadentyzm i jego przejawy. Obraz "końca wieku" w wierszu "Niemoc" P. Verlaine'a. Rola motywu cesarstwa rzymskiego. Obraz nastrojów "końca wieku" w liryce K. Przerwy-Tetmajera (analiza konkretnych utworów). Próby ucieczki od poczucia niemocy i bezsensu życia – sposoby, przykłady literackie. "Deszcz jesienny" L. Staffa jako zapis przeżyć człowieka "końca wieku". Próba przełamania dekadentyzmu w "Kowalu". Sposób przeżywania świata przez podmiot wiersza "Spleen II" K. Baudelaire'a. Wpływy F. Nietzschego i A. Schopenhauera w literaturze – zestawienie.

DEKADENTYZM – postawa światopoglądowa końca XIX w. wyrażająca przekonanie o schyłkowym charakterze kultury europejskiej [franc. Decadence – schyłek, upadek], znajdująca odzwierciedlenie w licznych utworach literackich tej epoki.

Termin "d" używany był już w XVIII w. w pracach historycznych poświęconych okresowi rozkładu I upadku cesarstwa rzymskiego I towarzyszącemu procesom upadku ustrojowego rozwojowi sztuk pięknych I literatury. Ten historyczny sens został zaktualizowany przez franc. Pisarza Th. Gautiera w głośnej przedmowie do "Kwiatów zła" poety franc. Ch. Baudelaire'a, w której mianem d. określił światopogląd reprezentowany przez twórców drugiej połowy XIX w. Odtąd termin ten odnoszono do zjawisk kulturowych końca IX w., które wyrażały

0. niewiarę w postęp cywilizacyjny,

1. odtrącały większość systemów filozoficznych i naukowych, w poczuciu, że nie są one w stanie wyjaśnić złożonych i tragicznych problemów ludzkiej egzystencji

2. przekonanie o schyłkowym i kryzysowym charakterze kultury mieszczańskiej i związanym z tym katastrofizmem kulturowym.

Przekonania te doprowadziły do:

0. manifestów niechęci I odrazy dla mieszczaństwa, jako wytworu i fundamentu schyłku kultury,

1. żądania prawa do indywidualizmu, swobody twórczej I obyczajowej jednostek nieprzeciętnych.

Zasadniczym rysem świadomości dekadenckiej było poczucie bezsilności wobec świata zewnętrznego. Pociąga ona za sobą chęć ucieczki w świat sztuki, poszukiwanie intensywnych przeżyć o charakterze niedostępnym dla ogółu, co z kolei prowadziło do wyrafinowania estetycznego, perwersyjnej erotyki, zainteresowania tajemnymi kultami średniowiecznymi I orientalnymi, satanizmu itp.

Pozwalało to stłumić poczucie rozpaczy I nudy, zapomnieć o zagrożeniu.

W literaturze d. manifestował się przez wyrażanie niewiary I pesymizmu, podkreślanie objawów rozkładu, zrezygnowania, lecz I pełną dumy postawę wyzwania rzuconego mieszczańskiej przeciętności.

Postawę taką wyraża poeta franc. P. Verlaine w wierszu "Upadek":

"Jam Cesarstwo u schyłku wielkiego konania,

które patrząc, jak idą Barbarzyńce białe…"

Autor ukazuje upadające cesarstwo atakowane przez barbarzyńców (motyw rzymsko-veraine'ski);

Podmiot liryczny mówi, że następuje zmierzch pewnej epoki, kultury dojrzałej (w której wszystko zostało już stworzone, można dzieła i osiągnięcia jedynie powielać) – która teraz umiera:

"układa apokryfy wytworne, niedbałe,

Stylem złotym, gdzie niemoc sennych słońc się słania." – sztuka jest sztuką z nawyku, tworzoną od niechcenia;

"Wszystko wypite! Zjedzone!" – nie ma już o czym pisać.

Bezsensowne jest również buntowanie się przeciwko takiemu stanu rzeczy, gdyż tak być musi. Trzeba to zaakceptować, że przychodzi moment, w którym wszystko się kończy.

Równie wyraźne poczucie kryzysu wartości, pesymizmu I zwątpienia występuje w wierszu Kazimierza Przerwy-Tetmajera pt. "Koniec wieku XIX". Równie pesymistyczny obraz maluje K. Przerwa-Tetmajer w wierszu "Nie wierzę w nic".

KAZIEMIERZ PRZERWA-TETMAJER

tytuł problematyka

"Koniec wieku XIX" Podmiot liryczny – człowiek końca wieku, artysta Adresat – człowiek końca wieku; utwór może być też monologiem podmiotu lirycznego. Podmiot liryczny i adresat są sobie współcześni, o czym świadczy pytanie: "co zostało NAM?"; Należą prawdopodobnie do grupy o tych samych poglądach; może to dwaj dekadenci trapienie rozterkami I wątpliwościami? Charakterystyczna budowa – 12 pytań + 12 odpowiedzi; dotyczą one sensu i celu życia – zachowań aktywnych 1.przekleństwo 2.ironia 3.idee 4.modlitwa 5.wzgarda 6.rozpacz 7.walka 8.rezygnacja 9.byt przeszły 10.użycia (życia) = hedonizm – ale nic nie daje duszy! 11."Cóż więc jest?" 12."Jakaż jest […] twoja tarcza?" Rozpatrywane "drogi" i propozycje należą często do przeciwstawnych wartości, np. walka i rezygnacja, czy modlitwa i użycie. Wszystkie pytania mają charakter propozycji. Pada hasło, idea, która jest jedna po drugiej odrzucana (przez podmiot liryczny) Odpowiedź na pytanie 12 – "Jakaż jest […] twoja tarcza?" TAKIEJ BRONI NIE MA. Człowiek skazany jest na porażkę, przegraną. Widząc to, będąc tego świadomym przeżywa on zwątpienie, niewiarę, kryzys wartości.

"Nie wierzę w nic". Podmiot liryczny, w 1. osobie, odrzuca wszystko. Nie wierzy w ideały i wartości. Jedynym jego marzeniem jest stan nirwany, wyzwolenie się z otaczającej rzeczywistości, wyrwanie się, ucieczka od świata. Człowiek przekonany jest, że nie może nic zrobić. Czuje się malutki i bezradny (wobec świata) [WPŁYW FILOZOFII SCHOPENHAUERA]

"Niewierny" Podmiot liryczny wątpi, traci wiarę w istnienie Boga i Jego miłosierdzie. Traci chęć zbawienia. Potrzebuje znaku obecności Boga – by nie stracić wiary [MOTYW NIEWIERNEGO TOMASZA]

"Hymn do Nirwany" Zapis stanów uczuciowych typowych dla postawy dekadenckiej; odczuwanie życia, jako "otchłani klęsk i cierpień". Wstręt do ludzi, do ludzkiej złości i podłości, "złych, nikczemnych twarzy"; Chęć oderwania się od "człowieczych bożyszczy i ołtarzy"; Pragnienie niebytu, nieistnienia, "unicestwiającego oddechu Nirwany".

Zarówno w poezji Veraline'a, jak i u K. Przerwy-Tetmajera przedstawione obrazy ukazują PRZERAŻAJĄCY SCHYŁEK KOŃCA WIEKU!.

Swoistą próbą przełamania dekadentyzmu może być postawa podmiotu lirycznego w wierszu "Kowal" (z tomiku "Sny o potędze") Leopolda Staffa.

Podmiot liryczny, który naczytał się dekadenckich wierszy, nie chce tak żyć, nie chce takim być. Marzy o sile [NIETZCHE] i chce znaleźć inny niż dekadencki sposób na życia.

W wierszu przedstawiony został obraz kowala wykuwającego swe serce z "kruszców drogocennych" jest symbolem szlachetności i mocy;

KOWAL to my; wykuwamy serce; pracujemy nad nim, jego kształtem, ale jeśli się nie uda ulegnie ono zniszczeniu – musi być perfekcyjne, albo nie będzie go w ogóle…

"[..] gdy ulegniesz, serce, pod młota żelazem;

Gdy pękniesz, przeciw ciosom stali nieodporne:

W pył cię rozbiją pięści mej gromy potworne!"

"Bo lepiej giń, zmiażdżone cyklopowym razem,

Niżbyś miało własną słabością przeklęte,

Rysą chorej niemocy skażone, pęknięte."

"NAD CZŁOWIEK" = MOC + POTĘGA DUCHOWA + NIEPOSPOLITOŚĆ

Kowal – człowiek przełomu wieku

0. Pełny poczucia słabości i niemocy

1. Do odnowy duchowej, przekuwa swą bierność w chęć czynu

2. Świadomie kształtuje siebie i swój los

3. Nie poddaje się przeciwnościom życia i własnym ograniczeniom

Już sam tytuł tomiku "Sny o potędze" wskazuje na marzenia poety, które niestety nie spełniły się. W późniejszym okresie Staff pogodził się ze światem i znalazł fromułę na życie – ewangelia + wartości kalsyczne.

Wiersz Staffa pt. "Deszcz jesienny" ukazuje podmiot liryczny zagubiony w przytłaczającej go rzeczywistości.

"zapłakany dzień" – smutek, melancholia, rozpacz, tęsknota.

W wierszu pojawiają się liczne obrazy cierpienia:

0. pogrzeb = strata. Człowiek nie może być szczęśliwy

"szczęście przyjść chciało…" – dekadent według którego życie jest cierpieniem;

0. szatan zamieniający ogród w kamienną pustkę – nie ma świata = nie ma szczęścia;

1. sytuacje cierpienia:

2. tragedia spalonych dzieci

3. "zmarł nędzarz nim ludzie go wsparli jałmużną"

"Deszcz jesienny" utrzymany jest w kolorystyce ciemnej, szarej. Nawet światło jest przymglone:

"Światła szarego i blask sączy się senny".

Nie ma konturów, wszystkie przedmioty są rozmyte, wszystko jest jakby za mgłą: ["a szyby w mgle mokną"]

Staff próbował naśladować również dźwięki padającego deszczu stosując:

0. onomatopeje

1. eufonię

2. powtórzenia

3. refreny

4. powtarzające się dźwięki: s, sz, cz, ź, dz, dź

Podobne problemy podejmuje Karol Baudelaire w wierszu "Spleen II".

Życie człowieka w tym utworze zostało porównane do więzienia. Podmiot liryczny odczuwa lęk, przerażenie, niewiarę i bezsilność (cechy Wertera, "choroba wieku")

Nawet dzwony skarżą się na swój los; to one przypominają o nieuchronnie zbliżającej się śmierci.

Karol Baudelaire zapowiadał przyjście dekadentyzmu. W jego wierszach znajdujemy zapowiedź nadchodzącej epoki (sam poeta nie był modernistą, a późnym romantykiem).

Od poczucia niemocy i bezsensu życia artyści szukali ucieczki w:

)nirwanie = tęsknota do nicości, np. "Hymn do nirwany" Kazimierza Przerwy-Tetmajera;

)tworzeniu sztuki, m.in. poezji, np. "Evviva l'arte" Kazimierza Przerwy-Tetmajera;

)kontemplacji sztuki;

)miłości, np. "Lubię, kiedy kobieta" Kziemirz Przerwa-Tetmajer;

Poglądy dekadentów odpowiadają poglądom Artura Schopenhaurea (romantyk, rówieśnik Hegla). Filozof ten:

0. kształtował poglądy na rolę sztuki i jej twórców w życiu jednostki I społeczeństwa;

1. według niego człowiek nigdy nie osiągnie szczęścia;

2. jedynym ratunkiem dla człowieka jest ucieczka w świat sztuki bądź kontemplację I przeżywanie jej dzieł, bądź ich tworzenie.

Jego ideowym przeciwnikiem był Fryderyk Wilhelm Nietzsche (1844-1900), twórca "filozofii życia".

0. Przeciwstawiał się on dekadentyzmowi,

1. niósł kult życia, wiarę w jego sens i skuteczność energicznego działania.

2. Uważał za podstawę wszelkich ocen kryteria i wartości pozamoralne.

3. Torował drogę ludziom silnym i bezwzględnym.

4. Usprawiedliwiał ich działanie, jednocześnie głosząc pogardę dla wszelkiej wartości

5. Głosił sens istnienia "rasy panów", "nadludzi" – tylko oni mogą uratować świat od szarzyzny i nijakości.

4. Nowatorstwo poezji K. Baudelaire'a i A. Rimbauda. Wykorzystanie zjawiska synestezji w "Oddziwiękach" i "Samogłoskach". Motyw poete maudit w poezji francuskiej. "Albatros" K. Baudelaire'a wyrazem dramatu artysty. Fascynacja rozkładem i przemijaniem piękna w poezji K. Baudelaire'a. F.Villon jako wzór dla XlX-wiecznych poetów francuskich. Biografia P.Verlaine'a wyzwaniem dla tradycyjnej obyczajowości. Symbolizm jako kierunek artystyczny (poezja, malarstwo). Symbol. Istota poezji według P.Verlaine'a ("Sztuka poetycka"). "Deszcz jesienny" L. Staffa jako liryk młodopolski. Muzyczność i kolorystyka w "Deszczu jesiennym". Malarstwo impresjonistyczne - cechy, przedstawiciele, dzieła. Istota poezji impresjonistycznej. Impresjonizm w opisie krajobrazu tatrzańskiego w wierszach K. Przerwy-Tetmajera i J. Kasprowicza - motywy tatrzańskie, ruch, dźwięk, barwa, światło, zapachy w "Melodii mgieł nocnych" i cyklu "Krzak dzikiej róży". Symbolika cyklu J. Kasprowicza - objaśnienie sensu życia. Rola Tatr, Zakopanego i folkloru Podhala w kulturze młodopolskiej. Styl zakopiański. Literackie nawiązania do kultury Podhala.

Nowatorstwo poezji Karola Baudelaire'a i Artura Rimbauda objawia się przede wszystkim w przeciwstawieniu się romantyzmowi. Baudelaire podejmuje tematy uważane dotychczas za niestosowne i nieetyczne. W jego utworach możemy odczuć fascynację śmiercią, przemijaniem i brzydotą. W wierszach o kunsztownej formie i starannym stylu umieszcza kontrastujące ze sobą obrazy: śmierci, rozkładu, przemijania i młodości, piękna.

Poeci, w przeciwieństwie do tradycyjnych, opisują świat starając się wytłumaczyć jego istotę. Odnoszą się do wszystkich zmysłów odbiorcy, posługując się naturalistycznymi opisami.

W "Oddźwiękach" i "Samogłoskach" Rimbaud wykorzystał zjawisko synestezji.

Synestezja - uzupełnianie się wzajemne wrażeń zmysłowych (np. skojarzenie wrażeń wzrokowych i zapachowych). "Oddźwięki" mówią o naturze, którą możemy pojąć przez zmysły, jako jedyną drogę poznania. W wierszu tym dźwięki, wonie i kolory odpowiadają sobie. W "Samogłoskach" Rimbaud przypisał im kolory, które budują szereg obrazów przez skojarzenia.

A - czerń ("gorset much", "cień")

E - biel ("pary blask", "dreszcz", "namioty przed bitwą")

I - czerwień ("krew", "wargi śmiejące się wściekle")

U - zieleń ("gra mórz", "spokój pastwiska")

O - błękit ("trąba niebiańska", "niebo")

Motyw często pojawiający się w poezji francuskiej, to poete maudit (= poeta wyklęty), którego najlepszym odzwierciedleniem był Paul Verlaine. Naruszał on normy obyczajowe, prowokując środowisko mieszczańskie i gardząc przyziemnym, spętanym moralnością tłumem. Prowadził nieustabilizowane życie, borykał się z nędzą, okazując jednocześnie obojętność wobec wartości materialnych. Był alkoholikiem, spędzającym czas z prostytutkami w kawiarniach i knajpach, goszczącym często w domach publicznych i policyjnych aresztach.

Dramat artysty wyraził Karol Baudelaire w "Albatrosie". W utworze tym poeta zostaje porównany do albatrosa, który jest piękny w locie, a marny (...) szpetny z bliska. Poeta natomiast ...jest podobny księciu na obłoku,

Który brata się z burzą, a szydzi z łucznika;

Lecz spędzony na ziemię i szczuty co kroku,

Wiecznie się o swe skrzydła olbrzymie potyka.

Poeta to jednostka wybitna, egzystująca ponad tłumem, masą mieszczaństwa. Artysta ściągnięty z wyżyn w tłum jest kaleką.

Karol Baudelaire przekazał w swych utworach fascynację rozkładem i przemijaniem piękna. W wierszu "Padlina" przedstawia z naturalistyczną dokładnością ścierwo.

Z nogami zadartymi lubieżnej kobiety,

Parując i siejąc trucizny,

Niedbała i cyniczna otwarła sekrety

Brzucha pełnego zgnilizny.

(...)

Smród zgnilizny tak mocno uderzał do głowy

(...)

Brzęczała na tym zgniłym brzuchu much orkiestra

I z wnętrza larw czarne zastępy

Wypełzały ściekając z wolna jak ciecz gęsta

Na te rojące się strzępy.

Utwór zawiera apostrofę do (prawdopodobnie) ukochanej, której przypomina, że ona również po śmierci będzie tak wyglądała. Mówiąc o niej

Gwiazdo mych oczu, słońce mojego żywota,

Pasjo moja i mój aniele! ,

na zasadzie kontrastu przeciwstawia wizję przemijania i jej piękna:

A jednak upodobnisz się do tego błota

Motyw ten pojawia się w wierszu kilkakrotnie:

... Taką będziesz kiedyś o wdzięków królowo,

(...)

By gnić wśród kości bratnich.

Wtedy czerwiowi, który cię będzie beztrosko

Toczył w mogilnej ciemności,

Powiedz, żem ja zachował formę i treść boską

Mojej zetlałej miłości!

Wzorem dla XIX-wiecznych poetów francuskich był Franciszek Villon, który ukazał obraz rozkładu w utworze "Rozmowa mistrza Polikarpa za śmiercią". Wzorem była również jego burzliwa biografia - rabunki, mordercze bójki, wyrok śmierci zmieniony na wygnanie, pobyt w więzieniu. Mógł być on przykładem dla postępowania i drogi życiowej Paula Verlaine'a (patrz wyżej).

SYMBOLIZM

Symbolizm to pogląd, według którego świat materialny, poznawalny zmysłami, jest złudzeniem, które zakrywa prawdziwy, idealny, niemożliwy do rozpoznania rozumem i zmysłami świat idei, prawd bytu, nadprzyrodzonych tajemnic. Jego elementy nie dają się wyrazić językiem pojęć, służącym do opisu rzeczy materialnych. Z tego powodu poeta by wyrazić to co niewyrażalne musi uciekać się do użycia symbolu. Symbol jest to wieloznaczny (zawiera element niedopowiedzenia) odpowiednik pojęcia wprowadzony za pomocą obrazu poetyckiego.

Przedmioty, obrazy i postacie symboliczne egzystują w twórczości Tetmajera, Staffa, Kasprowicza, Wyspiańskiego czy Żeromskiego.

W malarstwie do sławnych artystów należeli Władysław Podkowiński (Taniec szkieletów, Szał uniesień), Jacek Malczewski (Melancholia, Błędne koło).

"Sztuka poetycka" Paula Verlaine'a jest manifestem poezji symbolizmu. Wiersze symbolistów kreują, nie podejmują treści moralnych. Istota poezji według Verlaine'a:

1. Wiersz powinien być płynny, wpadający w ucho: skonstruowany tak, by brzmieć jak melodia

2. Wiersz miał być wolny, rezygnuje ze schematu wersyfikacyjnego

Złam retoryce kark...

3. Brak monotonii:

Muzyki wszędzie, muzyki zawsze!

4. Brak rymów, które stwarzało ograniczenie

5. Rezygnacja z wyszukanych wyrazów

6. Wieloznaczność - symbolizm, wiersz "opalizuje"

7. Rezygnacja z puenty, która spłycała utwór

Stroń od puenty zabójczej.

Utwór "Deszcz jesienny" Leopolda Staffa jest lirykiem młodopolskim, ponieważ zawiera motywy typowe dla okresu. Są to motywy smutku, melancholii, znużenia i cierpienia (dekadentyzm?). Motywy cierpienia wyrażają się w ogólnym nastroju wiersza - przygnębiającym, melancholijnym, apatycznym.

W dal idą na smutek i życie tułacze,

A z oczu im lecą łzy... Rozpacz tak płacze...

Smutek ogarnia również podmiot liryczny:

Ktoś odszedł i jestem samotny...

Ktoś umarł... (...)

Szczęście przyjść chciało, lecz mroków się zlękło

Nastrój smutku pogłębia obraz ogrodu i rozpacz szatana:

Przez ogród mój szatan szedł smutny śmiertelnie

I zmienił go w straszną, okropną pustelnię...

Z ponurym, na piersi zwieszonym szedł czołem

I kwiaty kwitnące przysypał popiołem,

Trawniki zarzucił bryłami kamienia

I posiał szał trwogi i śmierć przerażenia...

Aż, strwożon swym dziełem, brzemieniem ołowiu

Położył się na tym kamiennym pustkowiu,

By w piersi łkające przytłumić rozpacze

I smutków potwornych kamienne łzy płacze...

Budując nastrój wiersza, Staff posłużył się sylabotonizmem, refrenem i onomatopeją. Obraz deszczu w refrenie podkreśla jesienny, monotonny nastrój. Kolorystyka wiersza jest szara, mroczna, cienista; wszystko jest objęte mglistym, przytłumionym światłem. Muzyczność utworu podkreślona jest refrenem, a całość zawiera dużą liczbę elementów dźwiękonaśladowczych (onomatopeje: dzwoni, płacze, pluscze, jęk, tłuką, łkające). Aby odać dźwięk padającego deszczu autor posłużył się: refrenem, onomatopeją, powtórzeniami (deszcz dzwoni) i eufonią - wrażenie szmeru, szumu, szlestu, wywołane nasyceniem wiersza głoskami: sz, cz, dz, dż, s.

IMPRESJONIZM

Impresjonizm to subiektywne utrwalenie wrażeń jednostkowych. Nazwa kierunku pochodzi od obrazu Claude Monet'a Impresja - wschód słońca. Główne cechy kierunku to: malarstwo plenerowe, utrwalające bezpośrednie wrażenia zmysłowe, gra refleksów światła i kolorów, swobodna technika malarska. Głównymi tematami były pejzaż, martwa natura, rzadziej kompozycje figuralne. Poza Manet'em, głównymi przedstawicielami byli: Edouard Manet (Śniadanie na trawie, Olimpia), Hilaire-Germain-Edgar Degas (Tancerka na scenie, Czesanie włosów, Cztery tancerki), Pierre Renoir (Parasolki), Camille Pissarro, Paul Cezanne (Kąpiące się), Vincent van Gogh (Słoneczniki), Paul Gauguin. Wśród Polaków przedstawicielami byli: Gierymski, Pankiewicz, Chełmoński, Podkowiński, Wyczułkowski.

W literaturze impresjonizmem było dążenie do utrwalenia w obrazie poetyckim przelotnych wrażeń i nastrojów; do wywołania doznań zmysłowych poprzez skojarzenia wrażeń różnego typu - barwy, brzmienia. Impresjonistami byli Kazimierz Przerwa-Tetmajer i Jan Kasprowicz. Impresjonistyczne opisy występują w ich utworach - Melodii mgieł nocnych (Tetmajer) i cyklu Krzak dzikiej róży (Kasprowicz). Impresjonizm w Melodii... to uchwycenie specyficznego nastroju chwili, który cechuje ulotność, zwiewność, lekkość (mgły), piękno, cisza, spokój, łagodność, harmonia. Ze światła księżyca powstaje tęcza kolorów, która oświetla tańczące mgły poruszane wiatrem, możemy również wyczuć zapach kwiatów. Do realiów tatrzańskim w tym utworze zalicza się Czarny Staw, limby, smreki - świerki, potoki, szczyty, granie, stoki, kotliny, kwiaty - mlecze. Cykl Krzak... składa się z czterech sonetów, opisujących to samo miejsce o różnych porach dnia. Sonet I przedstawia świt wśród zwalisk skał, kiedy wszystko wyłania się z szarości kontrastem jest tylko krwawy pąs róży. Sonet II omawia porę południową, kiedy wszystko jaśnieje w pełni słońca, a wodospad mieni się odbiciami światła. Możemy słyszeć jego szum i czuć spokojny powiew wiatru. W sonecie III opisano popołudnie o zmętniałym, dusznym powietrzu, w którym słychać świst świstaka. Silnie zarysowuje się kontrast światła i cienia. Sonet IV przedstawia wieczór - kolory krajobrazu stają się pastelowe, aksamitne, miękkie - zacierają się kontury. Zaczynają pachnąć trawy, zioła, rośliny polne. Słychać echo - zachwianie spokoju. Główne motywy tatrzańskie cyklu: skały, smreki, stawy, turnie, limba, kosodrzewina, trawy - hale,granity, las, załomy, granie, siklawa - wodospad, kozice, świstaki, ptaki, rosa, Krywań, zioła, niwy liptowskie.

Krzak dzikiej róży to również utwór symboliczny. Symbolami są róża - życie, witalność, piękno, wola istnienia; i limba - śmierć, martwota, powalona moc. Róża, choć delikatna, krucha i nieprzystosowana do warunków górskich posiada wolę istnienia i dzięki niej przetrwała. O końcu każdego istnienia przypomina jej próchniejąca limba, która mimo tego, że jest silniejsza została powalona przez burzę.

Zakopane zostało odkryte jako uzdrowisko (choroby płuc), co przyczyniło się do jego popularności, by w końcu stać się miejscem spotkań polskiej inteligencji. Magia gór i folkloru przyciągały artystów, którzy byli zafascynowani ludnością góralską. Styl zakopiański, to charakterystyczne dla tego regionu drewniane budownictwo (zaciosy) i zdobnictwo. Literackie nawiązania do kultury Podhala opierały się na zauroczeniu krajobrazem górskim i ukazaniu w literaturze górali jako grupy regionalnej (Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale Bogusławskiego, liryki Tetmajera).

5. Przejawy symbolizmu, impresjonizmu i naturalizmu w liryce, epice i dramacie młodopolskim -zestawienie.

SYMBOLIZM IMPRESJONIZM NATURALIZM

Liryka * Jan Kasprowicz - "Krzak dzikiej róży" * Kazimierz Przerwa-Tetmajer * Leopold Staff * Jan Kasprowicz -"Krzak dzikiej róży" powieści francuskie : * Emil Zola - "W matni" - "Bestia ludzka" - "Ziemia" * Gustaw Flaubert - "Pani Bovary"

Epika powieści * Stefana Żeromskiego * Wacława Berenta * Stefan Żeromski - "Ludzie bezdomni" powieści * Władysłąwa Reymonta * Stefana Żeromskiego opowiadania * Stefana Żeromskiego - "Zmierzch" - "Zapomnienie"

Dramat symbolizm nastrojowy : * Stanisław Wyspiański - "Warszawianka" - "Wesele" - "Noc listopadowa" * Stanisław Przybyszewski - "Dla szczęścia" - "Złote runo" - "Śnieg" symbolizm neoromantyczny : * Lucjan Rydel : - "Zaczarowane koło" * Leopold Staff - "Skarb" * Antoni Lange - "Wenedy" ---------------------------- * Maurycy Maeterlinck : - "Ślepcy" - "Wnętrze" - "Intruz" * Ryszard Wagner opery np: - "Zmierzch bogów" * Henryk Ibsen : - "Budowniczy Solness" * Gerhart Hauptmann - "Hanusia" - "Zatopiony dzwon" * August Strindberg - trylogia dramatyczna "Do Damaszku" * Jan Kisielewski - "W sieci" - "Karykatury" * Gabriela Zapolska - "Moralność pani Dulskiej" * Włodzimierz Perzyński - "Aszantka" - "Lekkomyślna siostra" - "Szczęście Frania" ------------------------ * Henryk Ibsen : - "Dzika kaczka" * August Strindberg : - "Ojciec" - "Panna Julia" * Emil Zola : - pisma propagujące dramat naturalistyczny - dzieła prozarorskie wystawiane w Teatre Libre * Henri Becque : - "Kruki" - "Paryżanka" * Gerhard Hauptmann - "Tkacze" * Maksym Gorki - "Na dnie"

6. Motyw krzywdy i cierpienia w literaturze młodopolskiej, powieści, opowiadania, dramaty, liryka - zestawienie. Bunt przeciwko Bogu w hymnie "Dies irae" J. Kaspro- wicza. Symbolika utworu, akcenty katastroficzne, nawiazania do Biblii, elementy ekspres- jonistyczne. Manicheizm. Motyw wybaczania krzywd i wyjasnienie sensu cierpienia w wierszu L. Staffa "O miłości wroga". inne wiersze Staffa o podobnej problematyce. Motyw Afirmacji życia i nawiązanie do antyku w liryce L. Staffa / " Przedśpiew", "Nic mi świecie...", "Początek bajki", "Curriculum vitae"/.

1. Motyw krzywdy i cierpienia w literaturze młodopolskiej:

Utwór Motyw

"O miłości wroga" - Leopold Staff "O słodyczy cierpienia" - Leopold Staff "Kamień i cierń" - Leopold Staff Cykl sonetów Jana Kasprowicza "Z chałupy": "Dies irae" - Jan Kasprowicz "Zmierzch" - Stefan Żeromski "Siłaczka" - Stefan Żeromski "Doktor Piotr" - Stefan Żeromski "Rozdziobią nas Kruki, wrony..." - Stefan Żeromski "Ludzie bezdomni" - Stefan Żeromski "Chłopi" - Władysław Reymont Staff ukazuje, że cierpienie istnieje w życiu ludzkim, ale dostrzega jego pozytywny aspekt. Cierpienie nas doskonali i rozwija w sensie duchowym. Ból i cierpienie są ważnymi doświadczeniami, które umożliwiająrozwój duchowy. Trzeba cierpieć, aby naprawdę żyć. Żeby życie bło pełne, trzeba poczuć smak cierpienia. Ukazany obraz nędzy na wsi, ciężkiego życia, cierpienia i śmierci. Ludzkość ukazana, nie tylko jako jako grzeszna i niegodziwa, ale jako cierpiąca. Gibałowa - przeżywa tragedię duchową, wewnętrzne cierpienia i strach o los dziecka. Boi się o dziecko, a zarazem czuje strach przed gniewem męża. Gibała - "wolny" chłop, w rzeczywistości jest poniżany i wyzyskiwany, krzywdzony, ciemny i żyje w nędzy. Stanisława Bozowska - cierpiała fizycznie (w wyniku choroby umarła przedwcześnie). Była wierna swoim ideałom i całe swoje życie poświęciła dla dobra innych). Dominik Cedzyna cierpi, gdy Piotr po raz kolejny go opuszcza. Przeżywa bezgraniczną rozpacz. Tylko Szymon Winrych pozostał wierny powstaniu, którego i tak nie da się uratować. Żyje w strasznych warunkach - cierpienie fizyczne), ale jest nadludzko heroiczny i bezgranicznie się poświęca. { to nie jest pewny motyw cierpienia } Tomasz Judym chciał pomagać wszystkim ubogim i poświęcać się dla wszystkich. Rozpacz Joasi i Judyma po odrzuceniu przez Tomasza jej miłości. Warszawska biedota i biedota w ogóle żyje w strasznych warunkach (życie bardzo wielu osób z tej warstwy jest cierpieniem). Najbiedniejsi chłopi żyli w bardzo trudnych warunkach (głód, często brak dachu nad głową). W czasie gdy trwało wesel boryny, Kuba umierał w stodole. Cierpiał nie tylko fizycznie - ból, ale i psychicznie - zawse pragnął doczekać chwili, kiedy będzie mógł dobrze sięnajeść, a kiedy nadeszła taka okazaja (wesele), nie mógł przełknąć praktycznie żadnego pokarmu.

2. Bunt przeciw Bogu w hymnie "Dies irae" Jana Kasprowicza.

- "Dies irae" (Dzień gniewu) - Jest utrzymany w tonie pesymistycznym. Autor opisuje w nim swoją wizję końca świata i sądu ostatecznego. Wiersz, swoją budową i tematyką przypomina średniowieczne utwory religijne, np "Dies irae" Tomasza z Celano.

W utworze jest ukazana espresyjna wizja zagłady świata. Pokazan jest ogólnoludzka katastrofa, gdyż każdy człowiek skazony jest grzechem pierworodnym. Los każdego z ludzi jest przesądzony, gdyż Bóg sam wpłynął na to, że świat pogrążył się w grzechu.

Hymn ten jes pewnego rodzaju oskarżeniem Boga. Podmiot liryczny, podobnie jak w swym monologu Konrad z III cz. "Dziadów" buntuje się przeciwko Bogu, który sam stworzył zło na ziemi, a potem każe za nie ludzi.

Przedstawiona wizja końca świata w utworze jest obrazem o znaczeniu symbolicznym, ma duży związek z ogólnym losem ludzkości. Przedstawiona tu Ewa z wężem jest symbolem całej ludzkości, nie potrafiącej wyzbyć się grzechu, natomiast wąż może być uznany za uosobienie grzechu.

Człowie naznaczony grzechem pierworodnym, choćby nie wiadomo jak się starał i tak nic nie zmieni, gdyż sam Bóg nic nie zrobi.

- akcenty katastroficzne:

a) cała natura zamiera jakby przygnieciona strachem;

b) nawałnicowy wiatr tworzy kłębowiska mgieł i cieniów, powala lasy, obnaża skały z ro-

ślinności;

c) zamarły krajobraz opanowany przez trzęsawisko, z którego wynurzają się ci przedstawi-

ciele fauny, których człowiek od wików zwykł utozsamiać ze złem i brzydotą: pijawki,ja-

szczurki, żmije.

d) w świecie, nad którym szaleje ogień i ciemność równocześnie, wicher i martwota, znaki

i wizje nieba, zaczyna panować atmosfera strachu, grozy, ostatecznej katastrofy i gnie-

wu bożego;

e) anonimowa rzesza ludzkości, która nawet w dniu sądu nie może wyzbyć się grzechu,

staje przed obliczem Boga; Wyrok jaki zapadnie zmazuje ludzkość s powierzchni ziemi,

zostaje nicość i widomy kształt katastrofy;

- nawiązania do biblii:

a) motyw Ewy wygnanej z raju;

b) motyw Adama wygnanego z raju;

c) mąż, który kusił Ewę; grzech pierworodny;

d) głowa w koronie cierniowej (nieskończenie wielka - hiperbolizacja);

e) motyw Hioba; prorocy Enoch i Eliasz;

- elemementy ekspresjonistyczne:

a) ogólnie: szok estetyczny (kategoria gorteski), hiperbolizacja, patos, dynamizm opisu,

poetycznego, jaskrawe dźwięki i barwy, "poetyka krzyku";

b) nagromadzenie obrazów o spotęgowanej sile wyrazu, kontrastów, zarysowanie ostrych

przeciwieństw znaczeniowych (grzech - kara; upadek - zbawienie; wzniosłość - trywial-

ność; piękno - brzydota);

c) wrzask, płacz, wycie, krzyki, do tego cały czas trąba, obwieszczająca koniec świata;

d) czerwień i kontrastowa biel;

e) gwałtowne przemiany w przyrodzie, gwałtowny ruch, porusze sięolbrzymia przerażająca

masa;

f) groteska: dantyjskie piekło; Ewa w objęciach szatana;

- Manicheizm: jest to system religijny utworzony w III w. w Persji przez Maniego. Jest

oparty głównie na staroirańskim dualiźmie (walki dobra ze złem); Zakłada istnienie dwóch

boskich potęg - dobra i zła;

- Motyw wybaczania krzywd i wyjaśnienie sensu cierpienia w wierszu L. Staffa " O mi-

ości wroga".

Jest to utór nawiązujący bardzo silnie do klasycyzmu. Zawiera chrześcijańskie wyznanie po-

kory, konieczności pogodzenia i przebaczenia wrogu. Człowiek dobry, umiejący wybaczyć

bliżniemu, choćby nawet był ubogi na ciele, zawsze będzie bogatszy duchowo. Cierpienie

doskonali i rozwija w sensie duchowym, osoba krzywdzona zyskuje. W rzeczywistości, to

osoba krzywdząca cierpi, sama krzywdzi się duchowo.

Jest tu ukazana moralność ewangelicka - nadstawienie drugiego policzka. W konsekwencji

i tak człowiek krzywdzony zaczyna litaować się nad krzywdzącym, którego dusza jest zni-

szczona przez zło.

Po śmierci i tak wszyscy będą razem, gdyż potem nie istnieją żadne podziały:

" Klęknijmy razem bracie... Mogiła się otwarła - (...)"

Inne wiersze Staffa o podobnej tematyce to:

- "Kamień i cierń" - trzeba cierpieć, aby w pełni żyć; nie można przejść przez życie lekko,

gdyż byłoby ono niepełne;

- "O słodyczy cierpienia" - ból też uczy, a cierpienie jest ważnym doświadczeniem, które

umożliwia pełniejszy rozwój duchowy;

- Motyw afirmacji życia życia i nawiązanie do antyku w liryce L.Staffa /"Przedśpiew",

"Nic mi świecie...", "Początek bajki", "Curriculum vitae"/.

a) "Przedśpiew" - jest to utwór z tomiku "Gałąź kwitnąca". Zawiera wiele elementów auto-

biograficznych. Poeta prezentuje filozofię pogody i optymizmu. Mimo, że ukazane są

różne doświadczenia negatywne (gorycz, zawody, ból, cierpienie, złuda, zwątpienie) pod-

miot liryczny wypowiada pochwałę życia. Życie składa się na równi z momentów rozkwi-

tu, jak i rozkładu, co dostarcza zarówno odczuć smutku, jak i pogody. Dobro i zło trochę

się mieszają.

Autor uważa, że każdy człowiek powinien przeżyć i dobro i zło, gdyż taki jest los i każdy

musi przez to przejść.

Staff prezentuje filozofię stoicyzmu, pokazane przez niego uczucia, zarówno pozytywne i

negatywne nie mają wartości skrajnej. Są stonowane i pośrednie. Stoicyzm bowiem, każe

wszelkie emocje łagodzić w dążeniu do wewnętrznej haromonii: "myśli[...] choć smutne są

pogodne."

Ostatnie dwa wersy dobitnie świadczą o tym, że wiersz jest pochwałą życia, takiego w

którymtrzeba przeżyć i dobro i zło, zakosztować uczuć i pozytywnych i negatywnych:

"I pochwalam tajń życia w pieśni i w milczeniu,

Pogodny mądrym smutkiem i wprawny w cierpieniu."

b) "Nic mi świecie..." - jest to kolejny utwór będący afirmacją życia. Podmiot liryczny akcep-

tuje śmierć, wie że jest śmiertelny i nie przejmuje się tym, że umrze, ponieważ tak jak nie

było go przed jego narodzinami, tak samo nie będzie go po jego śmierci. Cieszy się tym

co zostało mu dane, podziwia naturę i piękno swiata.

c) "Początek bajki" - podmiot lirycznu ukazuje nam, że najtrudniejszym doświadczeniem

śmierć. Ważne jst jednak nie to, żeby się jej bać, ale to, jak człowiek jes ta nią przygoto-

wany. Śmierć jest przecież zgodna z naturą i dotyka wszystkich. Ważne jest to aby życie

było takie, żeby w momencie śmierci nie żałować jego straty. Trzeba żyć dobrze.

d) "Curriculum vitae" (życiorys) - dzieciństwo spędził Staff pod opieką rodziny, było ono

niesamodzielne i trochę skażone smutkiem. Potem doświadczył wartości jakie niesie ze

sobą okres antyku oraz zaczął dostrzedać piękno natury. Nauczyło go to postawy pogod-

nej postawy (afirmacja). Skończył się jego smutek, wyszedł na słońce i stał się lepszym

poetą. Żeby pokochać śwait trzeba pokochać siebie.

7.Dramat i teatr w epoce Młodej Polski - charakterystyka ogólna (twórcy, dzieła, kierunki). Teatr w europie. Naturalizm w teatrze. Wielka Reforma Teatru. Repertuar sceny krakowskiej. S.Wyspiański jako artysta teatru, malarz, poeta. "Wesele" jako odkrycie teatralne: wykorzystanie techniki impresjonistycznej, symboli, elementów baśniowych i fantastycznych, mistrzostwo obserwacji obyczajowej, dekoracja (rola dzieł malarskich), postaci (osoby dramatu). Koncepcja inscenizacyjna "Warszawianki", "Nocy listopadowej", "Wyzwolenia" (ogólnie). S.Wyspiański - twórca koncepcji "teatru ogromnego".

Dramat i teatr w epoce Młodej Polski

dwa zasadnicze typy dramatu

0. ć

naturalistyczny symbolistyczny

·reprezentowany najpełniej w twórczości Gabrieli Zapolskiej i Włodzimierza Perzyńskiego ·realizował te elementy światopoglądu i poetyki naturalizmu, które były widoczne także w prozie okresu ·formułował zasady biologicznej i społ. walki o byt, ukazywał, jak w walce tej przegrywają jednostki wrażliwe i stojące na wyższym poziomie moralnym ·Moralność Pani Dulskiej, Ich czworo Zapolskiej i Lekkomyślna siostra, Aszantka Perzyńskiego, W sieci, Karykatury Jana Augusta Kisielewskiego "dramat spokoju" wzorowany na sztukach M.Maeterlincka, operujący ·atmosferą tajemniczości i zagrożenia, ·nasycony poczuciem pesymistycznego fatalizmu, walki złego z dobrem w świecie i w duszy ludzkiej, traktujący miłość jako siłę niszczącą ·bohaterowie poruszający się bliżej nieokreślonej rzeczywistości - "współczesnej", legendarnej lub historycznej ·bohaterowie uosobieniem sił dobra lub zła ·tragizm ludzkiej egzystencji i jej uzależnienie od okoliczności zewnętrznych: metafizycznych lub biologicznych, od wewnętrznych nakazów podświadomości i instynktów ·odwołanie do historycznej przeszłości i romantycznego rozumienia sztuki jako "sumienia narodu" ·Wyzwolenie, Noc listopadowa, Warszawianka, Wesele Wyspiańskiego "baśń dramatyczna" Skarb Staffa, Legenda Wyspiańskiego, Zaczarowane koło Rydla ·zapowiedzi dramaturgii ekspresjonistycznej Kniaź Patiomkin Micińskiego

Ekspansji twórczości dramatopisarskiej towarzyszyły w okresie Młodej Polski gruntowne przeobrażenia teatru - młodopolska reforma sceny. Działalność reformatorską realizowali na scenie krakowskiej gł. T.Pawlikowski i J.Kotarbiński, z perspektywy czasu rośnie stale ranga Wyspiańskiego jako "człowieka teatru". W koncepcjach teatralnych Wyspiańskiego stopiły się w jedno dwa gł. nurty młodopolskiej myśli teatralnej: idea narodowego "teatru ogromnego" i postulat autonomii teatru jako swoistej syntezy sztuk.

Teatr w Europie

Teatr europejski charakteryzowała różnorodność stylistyczna, jedynie we Francji styl teatru symbol. był programowo przeciwstawiony naturalizmowi.

TEATR MEININGEŃSKI (1869-1918)

¨zachowanie wierności historycznej przedstawianej epoki w dekoracjach, kostiumach, sprzętach i rekwizytach, wprowadzenie żywych zwierząt, palenie kadzideł w scenach kościelnych - realizm

¨układ pojedynczych scen i sytuacji jako osobny obraz malarski

¨gra zespołowa - zaprzestanie eksponowania gwiazd

¨teatr swoista rzeczywistością odrębną od "życiowej"

¨1822 - oświetlenie gazowe w operze paryskiej

¨1849 - oświetlenie częściowo elektryczne, prowadzenie postaci snopem światła

"THÉÂTRE LIBRE" - "Teatr Wyzwolony" (1887-95) założony przez André Antoine'a, amatora, urzędnika gazowni; 1896 zmiana nazwy na "Théâtre Antoine"

¨dążność do autentyzmu na scenie

¨walka z rutyną i komercjalizmem Ţ szansa dla debiutów i naturalizmu

¨osiągnięcie na scenie pełnej złudy autentyczności

¨zerwanie z patosem, deklamacyjnością dykcji i teatralnością - pozostałościami po stylu romantycznym

repertuar:

·melodramaty romantyczne

·autorzy, których nazwiska nie utrwaliły się w teatrze

repertuar naturalistyczny:

·pierwsza sztuka - adaptacja noweli Emila Zoli Jaques Damour

·Eugéne Brieux Czerwona toga

Poszkodowani syfilitycy

·F.Icres Rzeźnicy

Siostra Filomena

repertuar modernistyczny:

·Henryk Ibsen Upiory

MAURYCY MAETERLNICK - Belg piszący po franc.; 1890-1900 - silne oddziaływanie na twórczość dramatopisarską w okresie Młodej Polski

¨dramaty jednoaktowe

¨brak zdarzeń scenicznych

¨powolne rozwijanie się sytuacji

¨atmosfera oczekiwania na cos niewiadomego i tragicznego, co nieuchronnie musi nadejść, nastroju tajemnicy, nieokreślonego zagrożenia, sugestii o działaniu sił ponadzmysłowych poza wydarzeniami scenicznymi, obecność fatum

sztuki:

Intruz

Ślepcy

Wnętrze

RYSZARD WAGNER - kompozytor dzieł operowych; twórca syntetycznego dzieła sztuki - widowiska teatralnego, którym elementy ruchu scenicznego (baletu), tekstu literackiego (libretta), scenografii i kostiumu (plastyki) oraz muzyki tworzą synkretyczną całość (wpływ na koncepcje estetyczne dramaturgii Wyspiańskiego)

opery:

Pierścień Nibelunga (Złoto Renu, Walkiria, Zygfryd i Zmierzch bogów)

Lohengrin

symbolizm baśniowy i wizyjny:

HENRYK IBSEN - analiza psychologiczna jednostki

Rosmersholm

Budowniczy Solness

Mały Eyolf

GERHART HAUPTMANN - mieszanie realności z przywidzeniem i marzeniem sennym; symbolizm; czytelne, choć wieloznaczne wyobrażenia symboliczne

Hanusia

Zatopiony dzwon

AUGUST STRINDBERG - odejście od naturalistycznego odtwarzania rzeczywistości okrutnej; realność; zgodność z doświadczeniami ludzi; sceny z pogranicza jawy i snu; jednocześnie wymiary rzeczywisty i nierealny

Sonata widm

Do Damaszku

¨wyrazistości zastosowanych środków i charakterystyczne przerysowanie obrazów scenicznych Ţ ekspresjonizm

ekspresjonizm:

FRANK WEDEKIND - Przebudzenie wiosny

Puszka Pandory

¨wpływy ekspresjonizmu u Tadeusza Micińskiego i Stefana Żeromskiego

NATURALIZM W TEATRZE - przedłużenie i wyeksponowanie cech realizmu

¨istnienie w świecie ludzkim powszechnie obowiązujących biologicznych praw natury (walka o byt i eliminowanie jednostek słabszych)

¨ukazywanie postaci zmierzających do kariery, majątku, uznania społ. bez oglądania się na wartości wyższe

¨głoszenie bezwzględnej prawdy o biologicznie rozumianej naturze ludzkiej (zło, zakłamanie, okrucieństwo, popędy)

¨niechęć do mieszczaństwa rozumianego jako typ psychiczny - filister

¨konkretyzacja miejsca akcji, czasu, środowiska społecznego z dokładnymi wskazówkami dotyczącymi dekoracji i kostiumów

¨realizm i prawdopodobieństwo psychologiczne zachowań postaci

¨indywidualizm języka

WIELKA REFORMA TEATRU

Anglik, Edward Gordon Graig (1872-1966) - scenograf , reżyser i teoretyk - sformułował ZASADĘ AUTONOMII TEATRU.

·przedstawienie = samoistne dzieło sztuki odrębnej od sztuk innych

·wyzwolenie sztuk od wzajemnej współzależności

·teatr = sztuka odrębna i samoistna, o własnych środkach wyrazu i prawach

·krytyka teatru tradycyjnego

·zmierzch teatru literackiego

·potępienie naturalizmu w teatrze, naturalność w mowie, geście, ruchu

·najważniejsze wartości: ruch, gest i taniec

"Sztuka teatru nie jest ani grą aktorów, ani dramatem, ani inscenizacją, ani tańcem. Powstaje z czynników, które się na nią składają: z gestu, który jest dusza gry, ze słów, które są ciałem dramatu, i z barw, które są istotą samej dekoracji, z rytmu, który jest esencją tańca"

·sztuka złożona ze wszystkich elementów, z których żaden nie jest najważniejszy

akcja najcenniejsza = "ma w sztuce teatru takie znaczenie jak rysunek w malarstwie lub melodia w muzyce"

·scena = miejsce akcji teatralnej w trzech rzeczywistych wymiarach; linie monumentalne; ·gra światła, kształtu i barw uproszczonych (do 2-3); związanie wyglądu sceny z rolą ·aktora i jego ekspresją

kompetencje reżysera:

¨umiejętność posługiwania się wszystkimi elementami teatru (pisanie ¨sztuki, interpretacja, światło, scenografia itp.)

¨rzemieślnik

¨jeśli nie wykona wszystkiego sam (to przerasta ludzi), musi narzucić ¨swoja rolę inscenizatorowi, scenarzyście, kompozytorowi, którzy mu się podporządkują

Sztukę powinna interpretować jedna kompetentna osoba, żeby wszystkie środki wyrazu (widziane z punktu widzenia jednego człowieka) połączone ze sobą współgrały i tworzyły harmonijna całość, która poruszy widza.

aktor:

(w teatrze widzimy przede wszystkim aktora)

¨podporządkowanie reżyserowi

¨aktor = tworzywo dla reżysera (tak, jak światło czy dźwięk)

¨żywy aktor zbyt niedoskonały = nie można go całkowicie podporządkować reżyserowi

Craig marzył o wielkich lakach (zamiast aktorów), których działania zależałyby całkowicie od woli reżysera

REPERTUAR TEATRU KRAKOWSKIEGO

"Spudłowali"

"Paryżanka" Becque'a

"Kaśka Kariatyda"; "Żabusia"; "Tamten" Gabrieli Zapolskiej

"Łotrzyca" Zalewskiego

"Dziady" Mickiewicza

"Nora"; "Dzika Kaczka" Ibsena

"Dama kameliowa" Dumasa Jr.

"Karykatury" J.A.Kisielewskiego

"Wnętzre" Maeterlincka

STANISŁAW WYSPIAŃSKI JAKO ARTYSTA TEATRU, MALARZ, POETA

artysta teatru

¨zainteresowanie teatrem w każdym calu (autor dramatów; dekoracje; swa tło;

dźwięk; kostiumy itp.)

¨specyficzne podejście do teatru (wraz z tekstem dostarczał reżyserowi instrukcję, jak zrealizować sztukę)

¨studium "Hamleta" (który miał być wystawiony na Wawelu

¨koncepcja zagospodarowania Wawelu dla potrzeb teatru

¨nowatorskie sceny - motyw teatru w teatrze

¨ubiegał się o stanowisko dyrektora teatru krakowskiego

¨wykorzystanie symbolizmu nastrojowego i neoromantycznego realizmu, elementy naturalizmu ("Klątwa") i ekspresjonizmu ("Wyzwolenie")

¨artysta w rozumieniu craigowskim, wg Leona Schillera przewyższył nawet postulat Craiga

"był poetą-dramaturgiem, malarzem. Rzeźbiarzem i konstruktorem, reżyserem i inscenizatorem, kierownikiem artystycznym teatru i jego ideologiem - w jednej osobie, że zgłębił całą umiejętność teatru i posiadł wszystkie jego rzemiosła"

¨wątki narodowe: "Warszawianka" (1898), "Wyzwolenie" (1903), "Noc listopadowa" (1904)

¨przeszłość Polski: "Legenda I" (1898)

¨wątki antyczne: "Powrót" Odysa" (1907), "Akropolis" (1904)

¨współczesne narodowe "Wesele" (1901)

¨współczesne "Klątwa" (1899)

malarz:

¨studia w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych

¨prace przy polichromii kościoła Mariackiego

¨dekoracyjne malarstwo ścienne

¨nie używał farb olejnych

¨liczne portrety

¨najczęściej wykonywane techniką pastelu - główki dzieci, macierzyństwo (często przedstawiał własną rodzinę), aktorów grających w jego dramatach (L.Solskiego)

¨pejzaże (widoki z okna pracowni): "Chochoły"

¨karykatury postaci historycznych

¨stylizowane motywy roślinne z typową dla tego okresu płynną i dekoracyjną, ¨secesyjną linią

¨dzieła zmienne w nastroju, melancholijne i liryczne

¨twórca układu graficznego krakowskiego "Życia"

¨reformator grafiki stosowanej i propagator sztuki pięknej książki

poeta:

¨wiersze pisane w listach do przyjaciół

"WESELE"

wykorzystanie techniki impresjonizmu:

¨zestawienie światła, koloru i dźwięku

¨akcja toczy się od ciemnego wieczoru, przez głębię nocy do świtu (dokładnie ¨opisany kształt i kolor chmur)

¨światło sztuczne (Isia bawi się lampą, podkręcając ją - światło potrzebne do ¨zapowiedzenia czegoś)

¨opis domu widziany z zewnątrz przez Rachelę

¨kolorystyka strojów (statycznie, dynamicznie - w tańcu - czapka z pawimi piórami, suknia panny młodej)

¨muzyka (kiedy z pomieszczenia, w którym są tańce ktoś wychodzi, by porozmawiać, przycicha)

symbole:

¨czapka z pawich piór = materializm

¨złoty róg = idea, wola zwycięstwa, wezwanie do walki, dusza, moc, ¨szlachetność, symbol sprawy narodowej

¨chocholi taniec = sytuacja narodu, bezwolne codzienne czynności powtarzane w kółko - marazm, taniec pod dyktando

¨widmo = symbol niespełnionej, straconej miłości

¨rycerz = wcielenie marzeń literatury polskiej

¨upiór = okrucieństwa szlachty wobec chłopów

elementy baśniowe i fantastyczne:

¨ukazanie się Stańczyka Dziennikarzowi

¨ukazanie się Jakuba Szeli Dziadowi

¨spotkanie Czarnego Rycerza z Poetą

¨spotkanie Hetmana z Panem Młodym

¨ukazanie się Widma Marysi

¨Wernyhora wręczający Gospodarzowi złoty róg

¨Chochoł

mistrzostwo obserwacji obyczajowej:

¨konfrontacja światopoglądowa i obyczajowa środowiska inteligenckiego, z którego wywodzi się Pan Młody i chłopskiego środowiska Panny Młodej

¨głoszenie przez szlacheckich inteligentów sympatii dla chłopów "chłop potęgą jest i basta" mimo przekonania o posłuszeństwie włościan wobec panów

¨trudności w porozumiewaniu się obu grup społecznych (obcość)

¨zainteresowanie chłopów aktualnościami politycznymi ze świata i z kraju; chęć uczestniczenia w życiu społecznym i narodowym

¨chłopi traktowani jako skansen barwnego obyczaju i wartości o charakterze ponadczasowym (idea "wsi spokojnej") "Niech na całym świecie wojna / Byle polska wieś zaciszna, / Byle polska wieś spokojna"

¨obraz chłopstwa budowany z wyobrażeń i pobożnych życzeń

¨wrogość wobec inteligentów, traktowanie z wyższością

¨powierzchowne zainteresowanie kulturą chłopską

dekoracja:

¨dekoracja sygnalizuje realistyczny, nastrojowy i symboliczny charakter dramatu

¨obrazy wiszące w izbie bronowickiej (podobnie jak sytuacja sceniczna mają charakter mieszany szlachecko - chłopski): odniesienia i aluzje do narodowych mitów i składników świadomości zbiorowej

PORTRETY:

·Wernyhory

·Stańczyka

·obrazy święte Matki Boskiej Częstochowskiej i Ostrobramskiej

¨"Izba wybielona siwo, prawie błękitna", półmrok, chochoły za oknem i deszcz budują nastrój

postacie (osoby dramatu):

GOSPODARZ - Włodzimierz Tetmajer, malarz, przyrodni brat Kazimierza, związany z ruchem chłopskim, mieszkał w Bronowicach

PAN MŁODY - Lucjan Rydel, poeta

MARYSIA - siostra panny młodej

OJCIEC - Jacek Mikołajczyk

JASIEK - brat panny młodej

POETA - Kazimierz Przerwa-Tetmajer

NOS - Stanisław Czajkowski lub Tadeusz Noskowski, malarz, symbol cyganerii, pewne cechy Przybyszewskiego, fascynacja Szopenem

MARYNA - Maria Pareńska

RADCZYNI - Antonina Domańska, ciotka pana młodego, autorka "Historii żółtej ciżemki"

CZEPIEC - bogaty chłop, Czepiec, wuj Jadwigi

KLIMINA - baba wiejska, swatka

ŻYD - karczmarz Hirsz Singer

GOSPODYNI - Anna Mikołajczykówna

PANNA MŁODA - Jadwiga Mikołajczykówna

WOJTEK - chłop, Susuł, mąż Marysi

KASPER - krewny Czepca

DZIENNIKARZ - Rudolf Starzewski, konserwatysta, "stańczyk", "Czas"

ZOSIA - Zofia Pareńska, żona Boya-Żeleńskiego

HANECZKA - siostra Rydla

KASIA - chłopka

KUBA - brat panny młodej

RACHEL - Józefa, Pepa, córka Singera (15 lat)

ISIA - najstarsza córka Tetmajera

CHOCHOŁ - słomiana okrywa na krzak róży, występuje w wierzeniach ludowych

WIDMO - ukochany Marysi - Ludwik de Leveaux

STAŃCZYK - symbol rozwagi politycznej, ukazał się Dziennikarzowi

HETMAN - Branicki (targowica), ma do pana młodego pretensje o mezalians

RYCERZ CZARNY - Zawisza, ukazał się poecie

UPIÓR - Jakub Szela, przywódca rabacji z 1846

WERNYHORA - postać z obrazu Matejki, kozak, wróżbita, który rozmawiał z Gospodarzem

MUZYKANT

STASZEK

KSIĄDZ

CZEPCOWA

KONCEPCJA INSCENIZACYJNA

Ukazywanie wydarzeń rozgrywających się w czasie powstania nie uczyniło z tych utworów dramatów historycznych. Ich temat stał się pretekstem do polemiki Wyspiańskiego ze świadomością romantyczną, podstawa refleksji nad fatalizmem historii, ograniczeniem ludzkiej wolnej woli przez los, dokonywaniem się konieczności poza indywidualnymi wyborami.

"Warszawianka"

¨zabiegi służące zbudowaniu nastroju zagrożenia o poczucia tragedii

¨powracająca wojenna pieśń z okresu powstania

¨zestaw trzech barw: bieli, złota i czerni

¨ekspresja milczenia (scena ze Starym Wiarusem)

"Wyzwolenie"

¨koncepcja teatru w teatrze

¨dialog z maskami

"Noc listopadowa"

¨wątki antyczne

KONCEPCJA TEATRU OGROMNEGO STANISŁAWA WYSPIAŃSKIEGO

¨ogromny w sensie wielkości sceny, która dawałaby artyście więcej możliwości

"Teatr mój widzę ogromny,

wielkie powietrzne przestrzenie,

ludzie je pełnią i cienie,

ja jestem grze ich przytomny."

¨sztuka głęboko odbierana i przezywana przez wielu

¨sztuka o charakterze misterium

¨liczy się odbiór dramatu

¨szczególne potraktowanie przedstawienia = świętość

¨literatura nie ma większych uprawnień od aktora

¨ważny poziom sztuki, jej treść i zawartość ideowa

¨ożywienie teatru antycznego i romantycznego

¨aktor takim samym elementem sztuki jak dekoracja czy światło

¨"artysta teatru" - człowiek potrafiący połączyć w całość wszystkie elementy teatru

Wyspiańskiemu nie udało się zrealizować koncepcji "teatru ogromnego", ale jego praca i pomysły zostały dostrzeżone Leon Schiller opierając się na osiągnięciach Wyspiańskiego próbował urzeczywistnić jego plany.

8.

I. "Warszawianka", "Wesele", "Wyzwolenie" - wielka rozprawa z wadami i mitami narodowymi.

"Warszawianka"- rozrachunek z romantycznym mitem, zgodnie z którym, śmierć za ojczyznę jest powodem do wiecznej chwały. Wyspiański ukazał, że śmierć stała się celem samym w sobie i nikt już nie myśli o odzyskaniu niepodległości. Autor walczy z utartym schematem bohatera, mówiąc, że prawdziwym bohaterstwem jest poświęcenie się dla innych.

"Wesele"- Autor demaskuje istniejące w narodzie mity, według których:

inteligencja pełni przywódczą rolę

chłop jest obrońcą ojczyzny

"Wyzwolenie"- Konrad rozmawia z dwudziestoma trzema maskami => każda z nich reprezentuje odrębny pogląd polityczny, do którego odnosi się Konrad.

znaczenie tytułu- wyzwolenie się z istniejących schematów.

maska 11- wiara w mesjanizm- naród polski jest narodem wybranym

maska 13- Konrad uważa, że literaturze zabrakło prawdy i idei

maska 19- Konrad chce normalnej, codziennej Polski

II"Rozprawa z narodem" w "Weselu" -ocena chłopstwa i inteligencji i ich zdolności

współdziałania; jawne i ukryte konflikty; cień 1846 roku.

1.Chłopi

chęć walki, zainteresowanie polityką, silne tradycje

wymagali kierowania

byli żywiołem, który może stać się zagrożeniem- pamięć rabacji chłopskiej z 1846 roku

materializm chłopów (motyw złotej podkowy)

2.Inteligencja

niewiara w zwycięstwo

zadurzenie w poezji

przekonanie o swojej wyższości

brak zrozumienia chłopów

popadnięcie w marazm

Chłopi i inteligencja nie mogli współdziałać:

brak zgody

wzajemne niezrozumienie

powierzchowna fascynacja wsią

materializm i agresywność chłopów

niechęć do działania u inteligencji

Marazm- dosł. bezwład, rozprężenie, zastój. W "Weselu" w marazmie pogrążona jest cała inteligencja.

Ludomania- powierzchowna, chwilowa fascynacja wsią i chłopstwem i jednoczesne nierozumienie jej.

przykład:

rozmowa Kliminy z Radczynią. Radczyni pyta co się dzieje na roli (chociaż jest listopad)

III. Bohaterowie "Wesela" - po prostu Polacy

Ponieważ "Wesele" oparte jest na autentycznych wydarzeniach to i postacie występujące

posiadają uniwersalne cechy Polaków. Dzięki temu uzyskujemy pełen obraz ówczesnego życia i stosunków międzyklasowych.

IV. Wątek baśniowo-symboliczny w "Weselu" i jego funkcja ideowa.

Postaciami baśniowymi w "Weselu" są: Chochoł i zjawy. Zjawy są odzwierciedleniem najskrytszych myśli uczestników wesela- są ich sumieniem: "Co się w duszy komu gra".

1.Symbolika scen ze zjawami:

(a) Dziad i Upiór - dziad jest nastawiony wrogo do inteligencji, zazdrości im bogactwa i marzy o rabacji.

(b) Pan młody i Hetman - pan młody ma wątpliwości, czy powinien żenić się z chłopką.

(c) Poeta i Rycerz- poeta marzy o walce, sile i mocy. Chciałby walczyć, ale pogrążony jest w maraźmie. Poeta budzi się tylko na chwilę uświadamiając sobie prawdę, ale potem jego chęci znów znikają.

(d) Dziennikarz i Stańczyk- słyszą dzwonienie "Zygmunta". Za czasów Stańczyka dzwon Zygmunta kojarzył się z Polską złotego wieku (potęga). Dziennikarzowi kojarzy się z pogrzebami, podczas których dzwonił dzwon (niewiara w zwycięstwo).

(e) Marysia i Widmo- Marysia wspomina narzeczonego, gdy siostra wychodzi za mąż.

2.Sen panny młodej - pannie młodej śni się, że diabły wiozą ją w złotej karocy do Polski. Jednak nigdzie jej nie mogą znaleźć, bo znajduje się ona tylko w sercach Polaków.

3.Wernyhora - ma pomóc uczestnikom wesela porwać się do czynu zbrojnego. Jednak nie udaje mu się to, bo Gospodarz zasypia, a Jasiek gubi złoty róg.

4.Czapka z pawim piórem

Czapka z pawimi piórami jest symbolem materializmu, który cechował chłopów. Dla Jaśka ważniejsza była jego czapka od Złotego Rogu.

5. Złoty Róg

symbolu mocy narodu, który miał być sygnałem dla wszystkich ludzi, że czas walki o wolność właśnie nadszedł. Jednak nigdy nie został użyty, bo zgubił go Jasiek, podczas podnoszenia czapki.

6.Chochoł - jest to słomiana ochrona roślin w zimie. Wiosną roślina budzi się do życia- jest nadzieja, że to samo stanie się ze społeczeństwem.

7.Scena finałowa.

a motyw zasłuchania- Uczestnicy wesela zamarli- stać ich tylko na oczekiwanie.

Wniosek- To społeczeństwo nie nadaje się do powstania, potrafi tylko czekać.

b Chochoł śpiewa: "Miałeś chamie złoty róg, ostał ci się jeno sznur"- uczestnicy wesela nie wykorzystali swojej szansy, więc nic im już nie zostało. Mogą tylko biernie czekać.

c motyw tańca-

naród nadaje się tylko do tańczenia, a nie do walki

lepiej, żeby tańczyli niż walczyli, bo nie są jeszcze gotowi

VI. Historia w "Weselu"; geneza utworu; pierwowzory postaci.

Utwór ten powstał w oparciu o wydarzenia autentyczne. Faktycznie odbyło się wesele między Jadwigą Mikołajczykówną, a Lucjanem Rydlem. Ślub odbył się w Krakowie, a wesele w dworku Tetmajera. Wesele trwało około trzech dni. Było dość specyficzne, gdyż spotkali się na nim przedstawiciele chłopstwa i mieszczaństwa.

POSTACIE I ICH PIERWOWZORY :

Gospodarz - Włodzimierz Tetmajer (brat poety)

Pan młody - Lucjan Rydel

Marysia - Maria Mikołajczykowa

Ojciec - Jacek Mikołajczyk

Jasiek - Jan Mikołajczyk

Poeta - Kazimierz Przerwa-Tetmajer

Nos - symbol cyganerii: Czajkowski + Noskowski

Maryna - Maria Pareńska

Radczyni - Antonina Domańska

Czepiec - Błażej Czepiec

Klimina - swatka, gospodyni z Bronowic Małych

Żyd - Hersz Singer, karczmarz z Bronowic Małych

Rachel - Józefa Singer - córka bronowickiego karczmarza

Gospodyni - Anna Mikołajczyk

Panna młoda - Jadwiga Mikołajczyk

Wojtek - mąż Marysi- Wojciech Susuł

Kasper - Kasper Czepiec, krewny Błażeja

Dziennikarz - Rudolf Starzewski z czasopisma "Czas"

Zosia - Zofia Pareńska, przyszła małżonka Tadeusza Boya Żeleńskiego

Haneczka - Anna Rydlówna

Czepcowa- żona Błażeja Czepca

Kuba - Jakub Mikołajczyk, brat panny młodej

Isia - Jadwiga, najstarsza córka Włodzimierza i Anny Tetmajerów

Widmo - Ludwik de Laveaux

Stańczyk - Stańczyk

Hetman - Branicki

Rycerz Czarny- Zawisza Czarny

Upiór - Jakub Szela - przywódca rabacji galicyjskiej z 1846 roku

Wernyhora - na pół legendarny Kozak - wróżbita z drugiej połowy XVIII wieku, słynny ze swych przepowiedni o przyszłości Polski i Ukrainy.

9.Obraz ostatnich dni powstania styczniowego wopowiadaniu "Rozdziobią nas kruki, wrony...". Deheroizacja bohatera. Symbolika motywu kruków i wron , ocena ideologii Stańczyków. Chłopi wobec powstania. Przemiany świadomości polskiego chłopa w świetle twórczości Żeromskiego, Wyspiańskiego i Reymonta. Problemy ekonomiczne polskiej wsi pouwłaszczeniowej na podstawie "Doktor Piotr" i "Zmierzch". Wartości artystyczne opowiadania "Zmierzch". Wykorzystanie techniki impresjonistycznej.

Żeromski przedstawia epizod z końca powstania styczniowego. Chociaż powstanie upadło , Winrych przewoził transport broni dla walczących patriotów. Dostrzegł go konny oddział żołnierzy rosyjskich i w brutalny sposób zamordował.

Świadkiem tragedii był chłop, który obdarł powstańca z łachmanów, wrzucił ciało do dołu i z modlitwą dziękczynną na ustach wrócił do domu szczęśliwy, że los zesłał tyle porzytecznych rzeczy. Na przykładzie chłopa autor ukazuje obojętność ludu wiejskiego wobec powstania. Było to spowodowane wieloletnim wyzyskiem pańszczyżnianym oraz ciemnotą chłopów. Autor oskarża o to wyższe klasy społeczeństwa ukazane jako stado wron ,którego działania są pokazane za pomocą określeń przypominających słownictwo zaczerpnięte z debat i polemik ówczesnego polskiego obozu ugodowego (stańczycy).

Żeromski przypomniał ,że egoistyczna polityka warstw rządzących utrudniła związanie walki o niepodległość z wyzwoleniem ludu z wielowiekowej niewoli społecznej.

Deheroizacja bohatera - pozbawienie bohaterstwa =>w przypadku Winrycha nie można powiedzieć, że był on tchórzem. Był bohaterem żyjąc, prośba o litość też jest aktem odwagi .

chłop w utworach:

*S. Wyspiańskiego => "Wesele" - chłopi to nieposkromiona , niewykorzystana siła , którą nie ma jednak kto kierować , Wyspiański docenia znaczenie tej warstwy społecznej : "Chłop potęgą jest i basta". Jednak inteligencja nie wierzy w chłopów

*S. Reymont => "Chłopi" - gromada posiadająca własny system wartości ; jednostka liczy się tylko jako część zbiorowości . Chłop nie jest już ciemną masą, rozszerzyło się pojęcie kultury narodowej.

*S. Żeromski => "Rozdziobią nas..." - chłop ciemny , nie wykształcony

polska wieś pouwłaszczeniowa:

szlachta nie umie znaleźć sobie miejsca , chłopi nie znają swoich praw , nie ma kto nimi pokierować

"Doktor Piotr" - motyw szlachcica ,który musi porzucić dawne życie

"Zmierzch" - motyw właściciela tracącego majątek na skutek złego zagospodarowania

technika impresjonistyczna w "Zmierzchu":

chwile, fazy zapadania zmroku, zmiany barw i kontury mgły jak żywe stworzenia,wrażenia świetlne , dotykowe, słuchowe

10. Wymowa tytułu powieści "Ludzie bezdomni". Symbolika motywu Wenus, "Rybaka" i rozdartej sosny. Specyfika sytuacji doktora Judyma /alienacja/, Korzeckiego /dekadent/, Joanny, Lesa, Wiktora, pani Daszkowskiej. Ideowa funkcja odwołań do motywów literackich w "Ludziach bezdomnych". Judym i inni bohaterowie Stefana Żeromskiego /Bozowska, Piotr Cedzyna/ jako spadkobiercy pozytywistów i romantyków. Motyw awansu społecznego w "Ludziach bezdomnych" i "Doktorze Piotrze". Motyw działalności politycznej w "Ludziach bezdomnych". Motyw odpowiedzialności za innych i wierności samemu sobie w powieściach "Ludzie bezdomni" i "Lord Jim". Symbolika motywu trzech skoków w "Lordzie Jimie". Jim jako "jeden z nas". Rola marzeń i ideałów w ludzkim życiu w świetle obu powieści . Struktura powieści młodopolskiej na przykładzie "Ludzi bezdomnych" /kompozycja, narracja, styl/. Narracja i kompozycja powieści "Lord Jim". Motyw poszukiwania prawdy o bohaterze w powieści "Lord Jim". Nowe tendencje w rozwoju techniki powieściowej /"Lalka", "Ludzie bezdomni", "Lord Jim"/-synteza.

WYMOWA TYTUŁU POWIEŚCI "Ludzie Bezdomni"

BEZDOMNY - ktoś bez domu.

Znaczenie słowa "DOM":

1) budynek, mieszkanie

2) rodzina, stabilizacja

3) gdzieś, gdzie się czuję dobrze, miejsce wychowania

Znaczenie słowa "BEZDOMNY":

1) dosłowne

· brak dachu nad głową

· życie w skrajnej nędzy (tu: dzielnice nędzy Warszawy, Paryża, dzielnica żydowska, chłopi w Cisach, górnicy Zagłębia)

2) przenośne

tu: Tomasz Judym, Joanna Podborska, inż. Korzecki, Wiktor Judym, "Les" Leszczykowski.

Niezależnie od różnic pomiędzy tymi ludźmi w kwestiach charakterologicznych, pozycji społecznych czy różnych genealogii, postcie te związane są wspólną dla wszystkich kategorią "bezdomności". Jest to bezdomność w sensie realnym:

- Judym zamieszkuje w przygodnych lub służbowych mieszkaniach

- Wiktor opuszcza dom i rodzinę, by udać się na europejską tułaczkę

- Korzecki mieszka w Zagłębiu w przypadkowym, pozbawionym prywatności mieszkaniu przy kopalni

- Joanna jako prywatna nauczycielka wędruje po domach swoich wychowanków

Ta realna bezdomność głównych postaci przybliża je do licznej grupy biedaków przedstawionych w utworze, pozbawionych domu. Kategoria "bezdomności" ma także wymiar metaforyczny. Oznacza brak stałego miejsca na ziemi, stabilizacji, poczucie wyobcowania społecznego, do czego bohaterowie sami się przyznają, manifestując sprzeciw wobec reguł rządzących światem. Nie może bowiem mieć stałego miejsca w świecie ten, kto nieustannie z owym światem wojuje, nie wyraża na niego zgody. Wszyscy zarazem uznają wartość domu w życiu człowieka, choć wybierają niepewny, bezdomny i tułaczy tryb życia, pozbawiają się zakorzenienia i rodzinnych więzi, by nie ograniczały ich w wypełnianiu buntowniczego posłannictwa.

SYMBOLIKA MOTYWU:

· Wenus z Milo - posąg idealnej kobiety, obraz piękna, harmonii, miłości.Judym wypowiada się o tym posągu antycznym, iż Wenus to "jasny i dobry symbol życia, córka nieba i dnia".

· "Rybak" autor: Puvis de Chavannes - obraz przedstawia nędzarza z "przedmieścia wielkiej stolicy", wychudłego, odzianego w łachmany; człowiek ten wyczekuje beznadziejnie "ze swą podrywką zanurzoną w wodę" na rezultat "łowów"; obok widać równie wynędzniałą żonę i małe dziecko rybaka. Jest to symbol cierpienia, krzywdy, bezdomności. W wyobraźni Judyma, gdy myśli o tym obrazie, tworzą się dwie rzeczywistości, dwa światy: świat ludzi skrzywdzonych, cierpiących niewiarygodną nędzę i poniżenie oraz świat ludzi sytych, których egoizm tylko "przez chwilę" może ulec zachwianiu.

· rozdarta sosna - symbol przeżywanej przez Judyma rozterki wyboru między altruizmem(- bezinteresowna troska o dobro innych ludzi, nie kierująca się interesem własnym, egoizmem), a pragnieniem miłości i "urody życia". Tragiczna sytuacja owej sosny polega na tym, że nie może ona istnieć w sposób "normalny", właściwy wszystkim drzewom, tj. rosnąć na jednym, określonym miejscu, zaś sposób bytowania jaki przypadł jej w udziale ( "rozdarcie"), jest przyczyną niewymownych cierpień. Analogię między losem sosny a postacią Judyma można by określić jako tragiczny konflikt życia bohatera. Jest to rozdwojenie, "rozdarcie" między dwiema doniosłymi wartościami: miłością do Joasi ,pragnieniem związania się z nią - a głosem obowiązku, moralnego nakazu, który, aby spełnić, trzeba zgodzić się na "bezdomność".

SPECYFIKA SYTUACJI;

» Doktora Judyma /alienacja-wyobcowanie/ . Judym stawia światu i ludziom wymagania maksymalne (ale realne !), a w urzeczywistnianiu swych ideałów przyjmuje postawę bezkompromisową - domaga się od innych takich samych wyrzeczeń, poczucia obowiązku i potrzeby poświęcenia dla dobra ogólnego oraz takiego samego poziomu moralnej i społecznej wrażliwości. W imię tych maksymalistycznie traktowanych zasad lekarz-społecznik poświęca szczęście osobiste: zdecyduje się na rozstanie z kochaną i kochającą go Joasią w obawie, by odpowiedzialność za bliskich nie wiązała mu rąk w walce z całym złem świata. Poczucie więzi z wyzyskiwanymi i krzywdzonymi Judym odziedziczył poprzez swoje pochodzenie. Był bowiem synem robotniczej warszawskiej rodziny, a wykształcenie lekarza zdobył za cenę licznych wyrzeczeń i upokorzeń.

» inż. Korzeckiego /dekadent/ - to człowiek o skomplikowanej osobowości. W obcowaniu z ludźmi przyjmuje często maskę ironisty lub obojętnego na wszystko "salonowca". W istocie jest szlachetny i wrażliwy na ludzką niedolę. Mogąc - jako inżynier kopalni - żyć w dostatku, a nawet w komforcie, zadowala się nade skromnym mieszkaniem. Jest ideowo pokrewny Judymowi, co potwierdza ich wzajemna przyjaźń, poczucie pewnej więzi duchowej. Korzecki jest typem schyłkowca , który jak sam powiada, ma "zanadto wyedukowaną świadomość". Świadomość zła istniejącego na świecie, krzywdy i niedoli ludzkiej. Cierpi na chorobę wieku, nie pasuje do świata w jakim się żyje. Dokucza mu również lęk przed śmiercią, choć nie o sam fakt śmierci mu chodzi. Chcąc uciec przed swymi lękami podróżuje, czyta, "idzie ze światem". Nic jednak nie przynosi mu spokoju, wszędzie uświadamia sobie, że nie ma dlań miejsca na ziemi. Dokonuje samobójstwa z pełna rozwagą i świadomością, a motywem jego było : "umrzeć i uwolnić się od trosk życia". Drugim powodem była chęć przełamania lęku przed śmiercią, uniezależnienia się od losu, od jego nieprzewidywalnych wyroków. Korzecki , jako człowiek potrafiący zaplanować szczegółowo wykonanie tragicznej decyzji, osiągnął swój cel: spokojne, odważne spojrzenie w oczy śmierci.

» Joanny Podborskiej - Joanna wcześnie traci rodziców i jak wiele ówczesnych kobiet szlacheckiego pochodzenia musi się stać samodzielna. Bezdomność Joanny nie jest tylko bezdomnością w znaczeniu sieroctwa, braku rodzinnego domu ( choć ten aspekt także ma duże znaczenie - jako młoda dziewczyna trudniła się u obcych ludzi, smutnie wspomina swój ubogi pokoik w Warszawie, a także podróż odbytą po latach do rodzinnych Głogów, gdzie zastaje pustkę i zniszczenie), młoda dziewczyna bowiem, staje się coraz bardziej świadoma i zaczyna zauważać zło jakie się wokół niej dzieje. Przebiegłość, chciwość, egoizm, zepsucie moralne, pogarda wobec ludzi niżej stojących w hierarchii społecznej - oto z czym zderzają się entuzjazm i szlachetność Joasi. Stąd też czuje się osamotniona, wyobcowana ze środowisk, w których musi przebywać.

» "Lesa" Leszczykowskiego - brał udział w powstaniu, ze względów politycznych musiał wyemigrować zagranicę. Jednocześnie wspierał Polaków walczących o poprawienie sytuacji warstwy najniższej. Niestety nie mógł wrócić do ojczyzny i bardzo za nią tęsknił. Na obczyźnie czuł się bardzo samotny.

» Wiktora Judyma - brat Tomasza Judyma wyemigrował na zachód Europy w poszukiwaniu pracy, w celach zarobkowych. Drugą przyczyną jego wyjazdu była konieczność ukrycia się przed organami ścigania, które to prześladowały go za działalność konspiracyjną (do końca utworu nie poznajemy charakteru w/w działalności konspiracyjnej).

» pani Daszkowskiej - chora na gruźlicę kobieta, która w samotności przeżywa lęk przed śmiercią oraz niepokój o losy ukochanego syna. Zarówno Judym jak i Korzecki odczuwali niezwykłą więź z panią Daszkowską, która to była tak blisko "wyzwolenia". Bezdomność pani Daszkowskiej wykracza całkowicie w sferę ogólniejszą, mianowicie metafizyczną.

SPADKOBIERCY ROMANTYKÓW I POZYTYWISTÓW

Bohaterowie utworów Stefana Żeromskiego są właśnie postaciami, które własnym kosztem, poświęceniem próbowały wprowadzić ideały poprzednich epok w życie.

Doktor Tomasz Judym jako spadkobierca romantyków:

° nie godzi się na rzeczywistość ŕ walka, pragnienie zmiany

° indywidualista ŕ odrzuca propozycję własnego "domu-rodziny"

° nie traci wiary w celowość swoich poczynań, choć spotyka się z silnym oporem społeczeństwa

° jest bohaterem tragicznym, rozdartym wewnętrznie

pozytywistów:

° pochodzenie z "inteligentnego proletariatu"( inteligencja związana z klasą robotniczą i poczuwająca się do pomocy tej klasie)

° wierzy w naukę i racjonalne działanie

° wierzy w realizację haseł "pracy u podstaw" i "pracy organicznej"

Judym łączy w sobie romantyczny bunt przeciw krzywdzie, ideę poświęcenia i samotnej walki z pozytywistycznym kultem pracy i nauki.

Dokor Piotr Cedzyna :

° jest jednostką szlachetną, wrażliwą na ludzką krzywdę (tu: nie może pogodzić się z myślą, że pieniądze na jego edukację pochodziły z i tak już minimalnych płac robotników)

° ogarnia ogrom niesprawiedliwości społecznej

° podjął walkę ze złem

° wyrzekł się osobistego szczęścia

° zerwał związki z najbliższymi

Stasia Bozowska :

° była samotną bojowniczką o szczęście ogółu (samotnie walczyła o zmianę stosunków społecznych, o poprawę warunków życia chłopów, żyjących w zacofaniu i ciemnocie, nędzy, biedzie i chorobie)

°poświęciła ludowi swe życie i szczęście (m.in. odrzuciła oświadczyny dr. Pawła Obareckiego)

° starała się nieść oświatę klasom najniższym

° pomagała najuboższym

° żyła i pracowała z nimi

MOTYW AWANSU SOPŁECZNEGO W "Ludziach bezdomnych" i "Doktorze Piotrze"

Awans społeczny wiąże się z ogromnymi wyrzeczeniami oraz trudnościami występującymi na drodze do upragnionego celu. Innym sposobem na jego osiągnięcie jest posiadanie dużej dozy szczęścia. Wspólne dla w/w utworów jest także to, że ów awans wiedzie poprzez wykształcenie, edukację.

Doktor Tomasz Judym zdobył wykształcenie lekarskie dzięki swej uporczywej i niezwykle ciężkiej pracy w latach młodości, znosząc jednocześnie wiele poniżeń i cierpienia. Lecz taka była jedyna droga do awansu społecznego - przez cierpienie i wyrzeczenia.

Teodor Bijakowski, syn szynkarza, dzięki opiece i pomocy pewnej podstarzałej panny, mógł się uczyć. Był on chłopcem zdolnym, a także szczęściło mu się w życiu, więc został wkrótce inżynierem, budował mosty i drogi. Bijakowi imponowało to, że zatrudniał przy dozorze budowlanym, byłego właściciela ziemskiego - pana Dominika Cedzynę.

MOTYW DZIAŁALNOŚCI POLITYCZNEJ W "Ludziach bezdomnych"

Od strony działalności politycznej poznajemy brata Tomasza Judyma - Wiktora Judyma oraz "Lesa" Leszczykowskiego.

Jeśli chodzi o Wiktora Judyma to nie wiemy jaki był charakter jego działań, wiemy jedynie, że według ówczesnych władz miał coś na sumieniu i miano go za te uczynki ścigać. Zmuszony do ucieczki, wyemigrował z kraju, wraz z rodziną, do Ameryki przez Szwajcarię.

Leszczykowski zaś był uczestnikiem powstania styczniowego i władze byłyby dlań bezlitosne, gdyby ten powrócił do kraju. Zmuszony był, więc bowiem do pozostania na emigracji co wiązało się z ogromną tęsknotą za ojczyzną.

Reasumując, wszelka działalność polityczna, która według władz mogła doprowadzić do zmian w kraju, była natychmiast tłumiona, a działacze byli automatycznie pociągani do odpowiedzialności i najczęściej osadzani w więzieniach lub wykonywano wyroki śmierci. Ci zaś, którym dana była szansa i mieli odrobinę szczęścia, uciekali poza granice wpływu władz.

MOTYW ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA INNYCH I WIERNOŚCI SAMEMU SOBIE W POWIEŚCIACH "Ludzie Bezdomni" I "Lord Jim"

"Ludzie bezdomni" - w utworze tym dr. Judym jako lekarz, który pochodzi z nizin społecznych, stara się wykorzystać swoje wykształcenie i pozycję, by poprawić warunki życiowe ludziom podobnym do tych jakich znał w młodości. Mimo iż wybił się, że może żyć godnie i dostatnio nie zapomniał o swych korzeniach i stara się spłacić dług wobec tych biednych ludzi, którym nikt, oprócz niego, nie chce pomóc. Czuje się za nich odpowiedzialny. Jednocześnie przez swoją heroiczną postawę, daje dowód wytrwałości we własnych zamierzeniach, planach. Nie poddaje się przeciwnościom losu i walczy by pomagać klasie najniższej. Pozostaje wierny swym ideom do końca, bez względu na wszystko, poświęca się bezgranicznie, rezygnując nawet z miłości jego ukochanej Joanny. Wszystko to z poczucia odpowiedzialności za najbiedniejszych i z wierności swoim planom, celom.

"Lord Jim" - tytułowy bohater Jim, jest osobą o niezwykle bujnej wyobraźni i o bardzo wygórowanych oczekiwaniach wobec siebie jak i innych ludzi. Jako marynarz uważa siebie za odpowiedzialnego za załogę i pasażerów. I tak w rzeczywistości jest, jest on odpowiedzialny za podróżnych. Lecz w jego życiu wszystko się zmieniło od momentu gdy wyskoczył ze statku "Patna". Postąpił bowiem wbrew własnym oczekiwaniom, a czyn ten prześladował go do końca życia. Z drugiej jednak strony tylko on z oficerów "Patny" zdecydował się stanąć przed obliczem sprawiedliwaści. Oto co na te temat miał do powiedzenia:

"Nie mogłem uciekać - zaczął Jim - Szyper uciekł, to dobre dla niego. Ja nie mogłem i nie chciałem. Wszyscy oni wykręcili się z tego tak czy owak, ale mnie to nie przystoi".

Jest w tym momencie także wierny swym ideałom. Wierzy w honor, posługuje się ogólnie przyjętymi pojęciami obyczajowymi i etycznymi. Nie odstąpił od tych cech, idei nigdy, do końca starał się być im wierny.

SYMBOLIKA MOTYWU TRZECH SKOKÓW W POWIEŚCI "Lord Jim"

Skok nr. 1 Podczas praktyk na statku szkoleniowym zdarzył się wypadek. Koledzy popłynęli na ratunek rozbitkom i jedynie Jim nie zdołał wskoczyć do szalupy.

Jim jest rozczarowany swoją postawą. Marzył o ratowaniu ludzi. Nie podobało mu się zachowanie ratowników po powrocie na statek, gdyż chwalili się i wyolbrzymiali swoje czyny. Sam Jim przeżył rozczarowanie swoją postawą, stworzył bowiem wizję siebie, ogromnie trudną do zrealizowania. Nie potrafił ocenić swoich możliwości, jest zdziwiony, że nie zachowuje się zgodnie ze swoimi oczekiwaniami. W trudnej sytuacji, w działaniu przeszkadza mu jego bujna wyobraźnia - w ciężkiej chwili trzeba działać, a nie rozmyślać.

Skok nr. 2 Podczas tragicznego rejsu statku "Patna". Po kolizji z niezidentyfikowanym obiektem na oceanie, przedni przedział zderzeniowy został zalany. Oficerowie opuszczają z lewej burty łódź ratunkową zostawiając na statku pielgrzymów (800). Jim, pod wpływem nagłego impulsu i zakołysania się statku skacze także. Łódź się oddala, Jim patrzy na światła masztowe "Patny". Z lewej strony uderzył szkwał, statek zakołysał się, zaś światła zgasły. Zgaśnięcie świateł utwierdza Jima w przekonaniu, że statek zatonął. Statek jednak w rzeczywistości jedynie się okręcił, z powodu zalanego przedziału dziobowego, który swym ciężarem zadziałał jak kotwica.

Jim znalazł się na jednej szalupie wraz z kapitanem (Niemcem) i innymi białymi oficerami pozbawionymi honoru i bez poczucia odpowiedzialności. Początkowo Jim nie chciał skakać, poodcinał sznury innych łodzi, wiedział, że nie wolno mu opuścić śmiertelnie zagrożonych pasażerów, lecz wyobraził sobie sytuację gdy wszyscy pójdą na dno, gdy w rozszalałym morzu będą walczyć o życie i wzywać pomocy. Bezradny i przerażony skoczył do łodzi, ratując własne życie. Sytuacja jaka miała miejsce na statku "Patna", przerosła Jima, jego wyobrażenie o samym sobie. Skoczył pod wpływem impulsu. Nigdy później nie mówił, że uciekł, ale że skoczył.

Skok nr. 3 Miał miejsce, wtedy gdy Jim był więziony przez Maharaję. Jim podjął decyzję o ucieczce i przeskoczył częstokół Maharajy. Jim dokonał takiego, a nie innego wyboru gdyż nie chciał popełnić błędu jak na statku "Patna", chciał ocalić swą godność, miał już dość uciekania. Wreszcie przestał być sprawiedliwy i zaczął działać.

JIM JAKO "JEDEN Z NAS"

(tak powiedział o nim Marlow)

1) posługiwał się ogólnie przyjętymi pojęciami obyczajowymi i etycznymi, ważny jest dla niego honor i uczciwość.

2) jest marynarzem (tak jak Marlow)

3) stwierdzenie "jeden z nas" jest także aluzją, cytatem z Bibli. Zwrócił się tak Bóg do Adama.

ROLA MARZEŃ I IDEAŁÓW W LUDZKIM ŻYCIU W ŚWIETLE OBU POWIEŚCI

Marzenia i ideały były głównymi motorami działań bohaterów w obydwu powieściach. Postacie tam przedstawione chciały wprowadzić w życie własne pomysły, niestety były one głównie utopijne. Zamierzenia te pasowały właśnie bardziej do marzeń, niż do realizacji na Ziemi. Lecz bohaterowie byli wytrwali i nie zrażali się niepowodzeniami. Jako spadkobiercy romantyków i pozytywistów nie mogli zrezygnować z walki o swoje przekonania. Nie odstąpili od swoich idei nawet na krok, choć na swej życiowej drodze napotykali wielu nieprzychylnie nastawionych do nich samych, jak i do ich pomysłów, ludzi. Ogólnie rzecz biorąc ideały i marzenia stanowiły w obu powieściach wartość najwyższą i były jedynymi pewnikami dobra w odczuciu samych bohaterów. To właśnie marzenia i ideały tworzyły dla nich skalę wartości, były wyznacznikami dobra i zła.

STRUKTRURA POWIEŚCI MŁODOPOLSKIEJ NA PRZYKŁADZIE "Ludzi Bezdomnych"

Powieść młodopolska wykorzystuje zarówno wskazówki powieści realistycznej ("Lalka") jak i nowych tendencji : naturalizmu i modernizmu.

Ä KOMPOZYCJA

· fragmentaryczna, sekwencja zdarzeń nie jest ciągła, przeskoki czasowe

· otwarta ( brak zakończenia, można go sobie dopowiedzieć)

· zasada kontrastu (- zestawienie różnych środowisk społecznych)

· epizodyczność (niesforny Dyzio)

· wstawki liryczne

Ä NARRACJA

· odchodzenie od narracji wszechwiedzącej

* pamiętnik Joanny - pełni funkcję bardzo osobistej, subiektywnej perspektywy

* opowiadania Wiktorowej o swej podróży do Szwajcarii i Austrii

* narracja personalna - z punktu widzenia dr. Judyma, ocena i pogląd na życie oraz świat - lub Korzecki i jego pesymistyczna wizja świata

· świat przedstawiony jest za pomocą techniki :

* impresjonistycznej (ulice Paryża)

* naturalistycznej (droga do Cisów)

* skupienia i odbicia wrażeń i refleksji w autoprezentacji bohatera

·ograniczenie wszechwiedzy narratora ŕ brak bezpośrednich ocen i uogólnień (- czytelnik identyfikuje się z bohaterem )

Ä STYL

· przezroczysty (naturalizm), przekazuje informacje

· słownictwo nacechowane emocjonalnie

· występuje duża ilość symboli

· autor operuje ironią

NARRACJA I KOMPOZYCJA POWIEŚCI "Lord Jim"

Ä NARRACJA

· jest wielu narratorów

» odautorski, wszechwiedzący

» Marlow - opowiadanie i listy

» Jim

» Stein

» Jones ( I oficer u Brierly )

» francuski oficer

» Blake, Denver, Ekström (pracodawcy Jima)

» Brown

» Chester

· narracja prowadzona jest z wielu punktów widzenia

Ä KOMPOZYCJA

· niechronologiczność, bałagan

· obecność wielu dygresji

· fragmentaryczność

MOTYW POSZUKIWANIA PRAWDY O BOHATERZE W POWIEŚCI "Lord Jim"

Bohaterowie są przedstawieni z różnych punktów widzenia. Przy pomocy wielu narratorów, osób wypowiadających się na dany temat, możemy lepiej poznać omawianą postać. W ten właśnie sposób jesteśmy w stanie go lepiej ocenić, staramy się poznać prawdę o nim. Lecz nie do końca nam się to uda. Nikt nie może bowiem sam do końca ocenić człowieka, poznać go. Jest to niemożliwe, gdyż każdy ma swój własny, subiektywny pogląd i każdy człowiek inaczej będzie oceniał ten sam czyn, jaki wykonał omawiany bohater. Możemy to jedynie nazwać poszukiwaniem prawdy, bo prawdy sami nigdy, do końca, o drugim człowieku nie odgadniemy, choćbyśmy posiadali, tak jak to miało miejsce w "Lordzie Jimie", opinie wielu obserwatorów.

IDEOWA FUNKCJA ODWOŁAŃ DO MOTYWÓW LITERACKICH W "Ludziach Bezdomnych"

Słowo "pielgrzym" (człowiek - pielgrzym, tułacz), dobrze obrazuje podobieństwo losów obu - tak różnych postaci jakimi są Korzecki i Judym. Owo podobieństwo jest podstawą wspólnoty duchowej tych ludzi. W rozdziale "Pielgrzym", w czasie wspólnej wędrówki do Kalinowicza, w chwilę po doznaniu przez Judyma wizji tajemniczej, "ostrej wskazówki", Korzecki "mamrocze do siebie" fragment wiersza Juliusza Słowackiego "HYMN" :

Żem często dumał nad mogiłą ludzi,

Żem prawie nie znał rodzinnego domu,

Żem był jak pielgrzym, co się w drodze trudzi

Przy blaskach gromu,

Że nie wiem, gdzie się w mogiłę położę,

Smutno mi, Boże !

Owo przerażające "Żem był" odnosi się do Korzeckiego, niejako odsyłając już w przeszłość jego istnienie. Jest dla Korzeckiego - analogicznie jak "wskazówka" dla Judyma - znakiem śmierci.

Rozdział "Dajmonion" oparty jest na tekście "OBRONY SOKRATESA" Platona, z którego to tekstu, Korzecki przesyła Judymowi jako przesłanie - testament w obliczu śmierci.

NOWE TENDENCJE W ROZWOJU TECHNIKI POWIEŚCIOWEJ - SYNTEZA

0. kontynuowanie realizmu

1. naturalizm

2. impresjonizm

3. pesymistyczny pogląd o niepoznawalności świata

4. powieść prezentuje problematykę psychologiczną (jako zapis jednostkowych, subiektywnych przeżyć i wrażeń)

5. zainteresowanie niezwykłymi indywidualnościami (niezwykły, oryginalny)

6. zainteresowanie instynktami i podświadomością człowieka

7. ukazywanie bezwzględnej prawdy o bohaterze

8. obecność symboli

9. narracja

* odejście od narratora wszystkowiedzącego, stojącego ponad opisywaną rzeczywistością

0. forma pamiętnika, dziennika, reportażu, listu - naturalny sposób opowiadania

1. narrator może być postacią powieściową, posiadającą własny, subiektywny pogląd

2. może być wielu narratorów

3. fabuła

4. lekceważona lub komponowana z samodzielnych epizodów zdarzeniowych

5. odejście od szablonu prozy fabularnej, zwartej, zamkniętej

6. opisy

7. rozmyślania

8. psychologiczne introspekcje

9. język

10. silnie nacechowany emocjonalnie

11. nasycony liryzmem

12. gromadzono równoważniki, synonimy by podkreślić efekt - zasada "bogatego mówienia"

13. kompozycja

14. otwarta (nie ma zakończenia, można je sobie dopowiedzieć)

15. sekwencja zdarzeń nie jest ciągła

16. fragmentaryczność

17. epizodyczność

18. wstawki liryczne

19. obecność dygresji

11.

Chłopi - epopeja wsi

Epopeja jest najstarszym gatunkiem epickim. Jej tematem są zawsze losy większych zbiorowości lub ich reprezentatywni przedstaiciele. Epopeja ukazuje je na ogół w dłuższej perspektywie czasowej oraz w szczególnie ważnych dla tych zbiorowości momentach. Osadza fabułę w szerokim kontekście tradycji, kultury i obyczaju. Epopeja to gatunek nobilitujący swoich bohaterów i na ogół była ona zastrzeżona dla wyższych warstw społecznych. W tym sęsie powieść nobilituje upośledzoną dotąd warstwę chłopską. Chłopi w jego książce przemawiają własnym głosem (w przenośni - narrator patrzy na społeczność lipecką oczyma swoich bohaterów, dosłownie - autor posługuje się gwarą).

Szczegułowość obserwacji obyczajowej

Mimo niewątpliwej idealizacji, mitologizacji bytowania wiejskiego obraz zycia Lipiec, szczególnie w dwuch pierwszych tomach obfituje w pełne realizmu obserwacje, i to nie tylko dotyczące obyczajowości czy psychologii, ale także układów społecznych i sytuacji ekonomicznej polskiej wsi.

Reymont bardzo dokładnie sharakteryzował poszczególne warstwy chłopskie, przedstawił ich problemy, opisał smutki i radości, pozwolił nam poznać ich ciodzienne życie. Bardzo dokładnie opisał ubiory, domostwa, prace, przebieg świąt i uroczystości.

Dokładny zapis folkloru

Wiejskiemu folklorowi Reymont poświęca bardzo dużo miejsca. Są to różnego rodzaju zwyczaje, wróżby, przesądy, uroczystości rodzinne i towarzyskie, związane często z rozbudowanym rytuałem pieśniowo - teatralnym. W tym względzie są Chłopi kopalnią wiedzy na temat folkloru i obyczajowości polskiej wsi u schyłku XIX wieku.

Kalendarz

OBRZĘDY OBYCZAJE PRACE ŚWIĘTA

JESIEŃ

- zamówiny - obieranie kapusty - zbieranie kapusty i ziemniaków - mielenie lnu - obieranie kapusty - ogacanie chałupy - zaduszki

ZIMA

- święcenie budynków - czekanie na pierwszą gwiazdkę - chodzenie po kolędzie - hulanka po ostatkach - pokrywanie dechami miejsc zabłoconych - pilnowanie ziemniaków by nie zamarzły - pieczenie pączków - wypiekiwanie opłatków - Boże Narodzenie i wigilia - Święto Trzech Króli

WIOSNA

- zamawianie - częstowanie znajomych po ubiciu prosięta - wylewanie żuru na głowę - zakopywanie śledzia w ziemii - przebieranie ziemniaków do sadzenia - sadzenie grochu - Niedziela Palmowa - Wielkanoc

LATO

- pielgrzymka do Częstochowy - sobótka - odpust w kościele - przygotowanie do żniw - kobiety piorą w rzece - żniwa - pieczenie chleba na powierzchni

!!!!Odwołanie do mitów agralnych

mit o Demeter i Korze

bajka o Bogu i Diable

Kult ziemii i pracy

ziemia - warsztat pracy, uprawiana starannie jestświętością (przyp. śmierć Boryny)

praca - podstawowa wartość i dobro człowieka

Reymont przedstawia nam społeczność, która ma szczególny stosunek do pracy i ziemii. Wynika to przedewszystkim z faktu, że ziemia jest ich jedynym warsztatem pracy, to ona dając owoce ciężkiej pracy pozwala przetrwać do następnego roku. Inne zajęcia chłopi traktóją już tylko jako ewentualne, poboczne źródła dochodu.

Związek z przyrodą

Stylistyczne mistrzostwo Reymonta dochodzi najpełniej do głosu w opisach przyrody. Mają one charakter liryczno - nastrojowy. Reymont w Chłopach jest jednym z najlepszych polskich pejzażystów literackich. Jego opisy odznaczają się bardzo celną metaforyką i sugestywnymi porównaniami. Wyrażają te środki literackie głównie dynamikę przemian w przyrodzie, służą podkreśleniu filozofii wiecznej przemienności i cykliczności świata ożywionego, którego częścią jest również człowiek. Przyroda stanowi nierozerwalne tło ludzkiej egzystencji. Jej rytm wyznacza również ramy kompozycyjne powieści. Tworzą je poszczególne pory roku, od jesieni do lata.

Odraz społeczności wiejskiej - przynależność do różnych warstw pod wzg.:

!!!pokoleniowym

- starsze pokolenie - Boryna, Bylica, Dominikowa - są seniorami, przychodzi się do nich po radę, jednak muszą troszczyć się o własne interesy, mają wiele problemó wynikających raczej ze swego stanu posiadania

- młode pokolenie - Antek, Hanka, Szymek - wkraczają dopiero w życie wsi, muszą wiele rzeczy zacząć od początku, niektórzy na początku nie mają nic, inni odziedziczyli gospodarkę po rodzicach.

- dzieci - te z rodzin biednych muszą cięzko pracować na życie, przymierają głodem, bogatsi mogą spędzać czas na zabawach

majątkowym

- bogaci - Boryna, wójt, młynarz, kowal

- średniozamożni - Dominikowa, Kłębowie, Balcerkowie, Paczesiowie, Grzelowie, Płoszka`

- chłopi - Bylica, Wachnik, Gabas

- biedota - Kuba, Witek, Agata, Jagustynka, Kobusowie, Kozłowie

!!!zawodowym

- społeczność wiejska to głównie chłopi uprawiający ziemię. Nie obdariowywują oni dużym szacunkiem wykonawców innych zawodów (np. młynarz), uważają się od niego lepsi, gdyż mają ziemię

- młynarz

- kowal

- służba wiejska, bezrolni i komornicy

- ksiądz

- ...

Konflikty między ludźmi

- ziemia oraz pragnienie jej posiadania jest głównym powodem konfliktów na wsi (Antek i Boryna, Szymek i matka, Bartek i jego zięć)

- walka o ziemię jest bardzo brutalna. Antek myśli nawet o zabiciu ojca, lecz powstrzymuje się.

- konflikt wsi z dworem o serwituty, prawo do kożystania z dworskich łąk, lasów, pastwisk.

- konflikt z Niemcami, którzy chcieli zamieszkać w okolicy

!!!Probemy wsi

- duże różnice majątkowe między mieszkańcami

- brak oświaty

- brak ziemii

- brak nowoczesnej techniki uprawy roli

- mała świadomość społeczna

Przemiany świadomości warstwy chłopskiej i ich przejawy

- wzrost świadomości społecznej - walka o las

- wzrost świadomości narodowej - walka z kolonistami niemieckimi

- pojawienie się myśli o emigracji zarobkowej.

Motyw powstania styczniowego i sprawy narodowej w powieści

Mimo świadomego zacierania informacji o czasie opisywanych wydarzeń jeden z wątków pozwala przypuszczać, że akcja Chłopów dzieje się w jakiś czas po powstaniu styczniowym. Uczetnikiem był stryjeczny brat dziedzica i Kuba Socha, towarzycz jego bojów powstańczych.

Innym motywem narodowym w powieści jest sprawa oświaty. Podburzeni przez Rocha chłopi z Antkiem na czele domagają się polskiej szkoły. Jednak obawa przed władzą sprawiła, że nic nie wywalczyli.

Dramaty ludzkie w Chłopach.

Magda - wyrzucona od organistów rodzi dziecko na mrozie, ono umiera, a ona zastaje pozbawiona godności

Witek - sierota z Warszawy, bity mieszka w stajni, śpi pod kożuchem. Brakuje mu osób bliskich, ratuje przyjaźń z Kubą. Ksiądz zabiera mu bociana.

Tereska - związana z Mateuszem po powrocie męża uzyskuje od niego przebaczenie.

Bartek zza wody - zrzeka się ziemii na rzecz córki i zięcia, potem zięć go pobił kijem

Bylica - ojciec Hanki, głodny pozbawiony opieki córek, w czasie wichury zawalił mu się dom, pod którego ruinami zginął pies.

Weronika - biedna córka Bylicy, bezdomna ma na utzrymaniu ojca

Synowie Dominikowej - są uzależnieni od matki, dbają o dom

Szymek - matka nie daje mu gruntu, sam buduje dom, kupuje ziemię, matka nie wyraźa zgody na ślub z Nastką

Jagna - odczuwa brak miłości

Agata - kołdra którą sobie przygotowała do śmierci została zniszczona

Hanka - Antek kocha Jagnę

Antek - zabił Borowego, widzi ślub swojego ojca z Jagną - jego ukochaną

Kuba - nie chce poddać się leczeniu nogi i umiera

Jednostka i gromada

Relacje jednostka - grupa

*** grupa niszczy jednostkę

*** Antek "z gromadą jestem, z gromadą trzymam"

samotny

jest mu źle

potrzeba akceptacji

Jednostki nieakceptowane

*** Jagna - wyżucona poza wieś, poniżona, zazdrość o jej urodę. Jednak uwadzając Jaśka naruszyła świętość. Jej inność wzbudziła agresję społeczności. Jagna została odrzucona przez grupę, jak wszyskie słabe, inne jednostki.

Poszcególni bohaterowie są zdeterminowani swoim środowiskiem, ograniczeni i naznaczeni wytworzonymi przez wiele lat prawami, zwyczajami i obrzędami

Ludzie starzy, biedni, wydziedziczeni na wsi i ich los

- ubodzy chłopi - Bylica, Wachnik, Gabas; żyją w nędzy, zatrudniając się sezonowo u bogatych chłopów.

- biedota - słóżba wiejska, bezrolni i komornicy - Kuba, Witek, Agata, Jagustynka, Kobusowie, Kozłowie; bezrolni są w najgorszej sytuacji materialnej na wsi i pracują również sezonowo na tzw. "odrobku"; w porównaniu z nimi słóżba wiejska, bytująca na marginesie egzystencji, jest o tyle lepszym położeniu, że ma zapewniony dach nad głową, względny przydzionek i posiłki, nie przymiera głodem i nie odczuwa przednówka ani okresów bez pracy. Natomiast w hierarchii społeczno - towarzyskiej parobcy stoją najniżej, są całkowicie wyłączeni z bezpośredniego wpływu na życie gromady.

- stosunek gospodaża do słóżby - Boryna źle traktuje parobków, mało im płaci, bije, wyzyskuje

- bogaci gardzą biednymi, uważają ich za coś gorszego od siebie

- w kościele bogaci zajmują pierwsze ławy, a biedni stoją w tyle

- na weselu Boryny nie było przedstawicieli biedoty wiejskiej

- pomoc sąsiedzka jaka nadchodzi, gdy lipieccy chłopi sa w więzieniu, przeznaczona jest jedynie dla bogatych

- jedynymi momentami kiedy wieś łączy się w jedność była walka o las, walka z kolonistami niemieckimi i samosąd na Jagnie.

Naturalizm, impresjonizm i symbolizm w powieści

Naturalizm -

- Reymont wyraźnie podkreśla biologiczny aspekt życia

- związek swoich bohaterów z ziemią i przyrodą

- podpożądkowywuje wszystkie czynności rytmowi zmian w przyrodzie

Symbolizm -

- praca jako podstawowa wartość i dobro człowieka - symbolizuje to Antek opuszczając Jagnę i idąc na żniwa.

!!!Impresjonizm -

- wspaniałe opisy Reymonta (przyroda, stroje, wieś)

Narracja w Chłopach

Narator w trzech osobach

1. Stylizator młodopolski - poetyckie poisy przyrody

2. Wsiowy gaduła - przedstawia wydarzenia wsi z pkt. widzenia gromady

3. Rzeczowy realista - Obiektywnie ocenia zdarzenia.

Stylizacja gwarowa w Chłopach

Autor na wielką skalę zastosował gwarę, u poprzedników stosowaną jedynie w dialogach. Urzywał jej w całej powieści, a więc również w opisach, z tym jednak, że urównożędnił ją z językiem literackim, tworząc z obydwu składników język swój własny, jednakowo przydatny w opisach przyrody, jak i w zwykłym opowiadaniu, jak wreszcie w częściach dialogowych. W dialogach zachował niezwykłą wyrazistość i jędrność gwary potocznej z jej naturalną metaforyką.

Gwara obejmuje słownictwo, fonetykę, składnię i frazeologię. Jest to gwara z okolic Łowicza.