PIĘCIOCZYNNIKOWY MODEL OSOBOWOŚCI
Costy i McCrae
„Wielka Piątka”

Ujmuje osobowość w kategoriach cech : ekstrawersja, otwartość na doświadczenie, ugodowość, neurotyczność i sumienność. Cechy warunkują istnienie indywidualnych różnic między ludźmi.

Cechy te są w dużym stopniu uwarunkowane biologicznie, relatywnie niezmienne i uniwersalne. Wywierają przemożny wpływ na życie człowieka, ukierunkowując spostrzeganie, myślenie, odczuwanie
i zachowanie.

EKSTRAWERSJA - INTROWERSJA

Osoby osiągające wysokie wyniki
w ekstrawersji opisywane są jako towarzyskie, skłonne do zabawy, serdeczne, rozmowne, aktywne, poszukujące podniet i stymulacji.

Ujawniają w dużym natężeniu pozytywne emocje: radość,
poczucie szczęścia, pogodny nastrój, optymizm życiowy.

Cechują się asertywnością, skłonnością do dominacji
i przywództwa.
Konstytutywną cechą jest dążenie
do przyjemności, skłonność
do dominacji i przywództwa.

Osoby introwertywne wykazują rezerwę w kontaktach społecznych,
brak optymizmu
oraz preferencje do przebywania
w samotności i nieśmiałość.

OTWARTOŚĆ
NA DOŚWIADCZENIE

Osoby uzyskujące wysokie wskaźniki w wymiarze
otwartość na doświadczenie
skłonne są do kwestionowania
autorytetów i niezależności sądów.

Cechują się kreatywnością
i ciekawością poznawczą w stosunku do siebie i otaczającego świata,
która przejawia się w aktywnym poszukiwaniu bodźców
i dużej tolerancji wobec nowości.

W skład charakterystyki tego wymiaru osobowości wchodzi: otwartość umysłowa, twórcza wyobraźnia, wrażliwość zmysłowa
i estetyczna, zainteresowanie sztuką, światem idei (filozofią)
i światem wartości.

Osoby o niskiej otwartości na doświadczenie są konwencjonalne
w zachowanie i konserwatywne
w poglądach. Cenią sobie tradycyjne wartości, mają pragmatyczne zainteresowania i preferują uznane społecznie sposoby działania.

UGODOWOŚĆ

Osoby, które uzyskują wysokie wyniki w ugodowości mają tendencję do bycia „dobrym”, usłużnym, sympatycznym, delikatnym, łagodnym, skromnym, prostolinijnym, skłonnym
do ustępstw i współpracy.

Cechują się zaufaniem
i wrażliwością wobec innych ludzi, dbałością o ich interesy
i nastawieniem altruistycznym.

Osoby mało ugodowe są egocentryczne, sceptyczne
w opiniach na temat intencji innych ludzi oraz przedstawiają raczej nastawienie rywalizacyjne niż kooperatywne, są agresywne i oschłe w kontaktach z innymi ludźmi.

NEUROTYCZNOŚĆ

Osoby neurotyczne są emocjonalnie niezrównoważone, doświadczają negatywnych emocji, takich jak lęk, gniew i agresywna wrogość. Wzmożone jest poczucie winy, smutku i bezradności (depresyjność).

Osoby takie są irracjonalne,
źle kontrolują popędy (impulsywne), mają obniżone poczucie bezpieczeństwa
i przejawiają trudności w adaptacji do środowiska.

Łatwo się zniechęcają
i załamują w trudnych sytuacjach
i wykazują niskie poczucie wartości, wstydliwość i poczucie zmieszania
w obecności innych.

Osoby z małą neurotycznością są emocjonalnie stabilne, spokojne
i zdolne do zmagania się ze stresem,
bez doświadczania obaw, napięć
i rozdrażnienia.

SUMIENNOŚĆ

Osoby z wysoką sumiennością cechują się rozwagą, skrupulatnością, dokładnością, punktualnością, rzetelnością, odpowiedzialnością, zdyscyplinowaniem
i zorganizowaniem.

Wykazują silną wolę,
są motywowane do działania,
wytrwale realizują cele, ujawniają wysoką potrzebę osiągnięć i sukcesu (duże zaangażowanie w pracę),

Minimalizują hedonistyczne nastawienie do życia i skutecznie ograniczają impulsywne zachowania.

Często legitymują się osiągnięciami akademickimi i zawodowymi.
Duże natężenie cechy wiąże się
z pracoholizmem, skłonnością
do utrzymywania porządku
i perfekcjonizmem.

Osoby o małej sumienności wykazują raczej małą skrupulatność w wypełnianiu obowiązków i małą motywację do osiągnięć społecznych, hedonistyczne nastawienie do życia,

brak jasno sprecyzowanych celów życiowych i rozleniwienie oraz impulsywność przy podejmowaniu decyzji i spontaniczność w działaniu.

EMPATIA

Empatia - „reakcja emocjonalna obserwującego, która przynajmniej w pewnym zakresie przystają
do reakcji emocjonalnych obserwowanego”.

W podejściach współczesnych interpretuje się empatię jako konstrukt multidymensjalny
w swojej naturze, zawierający zarówno komponenty emocjonalne, jak i poznawcze.

Doświadczanie empatycznej troski – wiąże się z dyspozycyjną skłonnością współodczuwania. Jest to reakcja emocjonalna podmiotu w postaci zainteresowania, smutku, żalu,
która stanowi refleksję nad stanami emocjonalnymi innych ludzi.

Istotą empatycznej troski jest orientacja na potrzeby innych, która, w różnych sytuacjach, doprowadza do koncentracji
na nieszczęściu drugiej osoby
i prób przywrócenie jej pomyślności.

Doznawanie osobistej przykrości – reakcja afektywna wiążąca się
z odczuciem dyskomfortu, zakłopotania, niepokoju, lęku,
które ujawniają się w odpowiedzi na cierpienie innych. Emocje te zorientowane są na „ja”
i wywołują dążenie do przyniesienia ulgi we własnym cierpieniu.

Przyjęcie perspektywy – reakcja ta ma charakter poznawczy i odnosi się do zdolności widzenia świata oczyma innej osoby (przyjęcie punktu widzenia innej osoby), wyobrażenia, co ona odczuwa
w określonej sytuacji.

Zmiana perspektywy uznawana
jest za proces nonafektywny,
chociaż jej końcowym efektem
jest doświadczanie reakcji w postaci empatycznej troski.

DYREKTYWNOŚĆ

Autorytaryzm - postawa „cechująca się przesadnym uleganiem autorytetom,
przy jednoczesnej wrogości
w stosunku do osób uważanych
za położone niżej w hierarchii”.

Osoby autorytarne skłonne są do silnej kategoryzacji rzeczywistości („dobro”– „zło”, „czarne”– „białe”), co ma określone konsekwencje
w ustosunkowaniu się
do innych ludzi.

Dyrektywność – to cecha osobowości sprowadzająca się
do narzucenia innym swojej woli.
U jej podłoża leży przekonanie
o słuszności własnego postępowania (pewność siebie).
J.J. Ray

Konstytutywną właściwością dyrektywności jest
„agresywna dominacja”.

Orientacja na dominację oznacza stopień w jaki dana osoba pragnie przewyższać innych
(wymiar indywidualny)
lub stopień w jaki dana osoba pragnie, aby jej grupa przewyższała inne grupy (wymiar społeczny).

Ludzie dyrektywni są bardziej skłonni do stereotypów
oraz uprzedzeń i są zwolennikami agresywnego rozwiązywania konfliktów międzynarodowych
oraz dużych wydatków militarnych.

Dyrektywność koreluje ujemnie ze skalą aprobaty społecznej
i skalą zsocjalizowania.

Wysokiemu natężeniu dyrektywności towarzyszy
wyższa preferencja wartości hedonistycznych
i niższa - wartości moralnych.

Dyrektywność hamuje dążenia wspólnotowe oparte na relacji równości, gdzie istotnym elementem staje się zrozumienie i akceptacja innych ludzi oraz dążenie
do działania na ich korzyść.

Mniej prawdopodobne jest budowanie bliskich związków emocjonalnych,
związanych z przyjaźnią,
miłością i przywiązaniem.

MAKIAWELIZM

Konstytutywną cechą osobowości makiawelistycznej jest zdolność do sterowania i manipulowania innymi ludźmi, które przyczyniają się do rozlicznych sukcesów: makiaweliści „zwyciężają lub prawie zawsze zwyciężają”.

Takie funkcjonowanie jest związane ze szczególnymi właściwościami osobowości
oraz umiejętnością wyboru sytuacji uprawdopodobniającej zwycięstwo.

Makiaweliści ukierunkowani
są przede wszystkim na sukces,
który pozwala zdobyć prestiż
i zaprezentować narcystyczną wspaniałość.

Osiągnięcia są rozpatrywane głównie w wymiarze indywidualnym
i w kategoriach materialnych. Makiawelizm związany jest
z dążeniem do ukazania siły
i potrzebą dominacji.

Sfera afektywna - relacje interpersonalne nie wywołują adekwatnych, pod względem treści
i natężenia, emocji.
Rzadkość stanowią emocje pozytywne,
dominująca jest obojętność
czy wręcz chłód emocjonalny.

Sprawnie dekodują stany emocjonalne innych ludzi,
ale rozróżnianie ekspresji emocjonalnej nie ma konsekwencji empatycznych czy decentracyjnych.

Cechują się odpornością na wpływy zewnętrzne. Odporność i chłód emocjonalny sprzyjają racjonalności i kontroli poznawczej nad otoczeniem. Są oni dobrze osadzeni w rzeczywistości i rzadko wykazują objawy dezorganizacji.

Efektywność poznawcza przejawia się koncentracją uwagi, trafnością percepcji, umiejętnością przetwarzania i wykorzystywania informacji. Sprawne kombinacje przebiegu procesów informacyjnych warunkują trafne i inteligentne zachowanie.

POCZUCIE WINY

Wina jest rezultatem procesów psychicznych powstałych wewnątrz jednostki i jednocześnie emocją dostępną świadomości.
Powstaje wtedy, gdy popełnimy coś nagannego, a więc po przekroczeniu imperatywu moralnego.

Jest wynikiem rozbieżności między myśleniem o tym, jak być powinno
i jakie jest aktualne zachowanie.

Wina to emocja wywodząca się
z „ja”, która jest konsekwencją zrozumienia i przyswojenia zasad społecznego współżycia.
Odgrywa rolę w regulacji zachowania się i w określeniu wzajemnych relacji „ja” – „inni”. C.E. Izard

Poczucie winy inicjuje działania, które odzwierciedlają się w tendencji do skompensowania zła uczynionego innym.

Doświadczenie winy pojawia się wyłącznie w relacji do standardów, które wcześniej zostały zinternalizowane i może ujawniać się nawet wtedy, gdy człowiek jest sam.

Poczucie winy ma konsekwencje dezadaptacyjne i adaptacyjne.
Może pociągać za sobą niszczące doświadczenia w postaci dysfunkcji psychicznych czy wręcz zaburzeń klinicznych.

Jest dokuczliwą, ale mogącą przyczynić się do transgresji emocją. Może hamować niezgodne
z normami zachowania.
Związana jest z konstruktywnym sposobem radzenia sobie ze złością, wrogością czy agresją.

Chociaż jest ona doświadczeniem awersyjnym, to jednak leży
u podłoża konstruowania dojrzałych relacji międzyludzkich
i generowania pozytywnych intencji zachowań.

Związana jest ze zdolnością do empatii
i łącznie odrywają istotną rolę
w regulacji zachowania społecznego:

skłaniają do
zachowań prospołecznych
oraz powstrzymywania zachowań antyspołecznych, wymierzonych przeciwko otoczeniu.