Podstawy demografii

Demografia jest nauką o populacji ludzkiej, o jej rozwoju, strukturze biologicznej i społecznej.

Dlaczego demografia jest ważna w medycynie?

Pracowników służby zdrowia interesuje głównie stan zdrowotny populacji ludzkiej jako całości i jej poszczególnych grup biologicznych, zawodowych i społecznych. Istnieje ścisła współzależność między zjawiskami zdrowotnymi a zjawiskami demograficznymi, dlatego opierając się na informacjach demograficznych można właściwie oceniać przyczyny wpływające na stan zdrowia ludności.

I. Statystyka ludności

• statystyka demograficzna albo ilościowa rejestracja faktów demograficznych. Wyróżnia się tutaj dwie części:

Ia. Statystykę stanu ludności

• dane o liczebności oraz strukturze populacji pod względem płci, wieku, grup zawodowych, grup społecznych, stanu cywilnego i miejsca zamieszkania,

Ib. Statystyka ruchu ludności

• dane dotyczące ruchu naturalnego i migracyjnego ludności. Do ruchu naturalnego zalicza się procesy reprodukcyjne, więc rozrodczość i umieralność. Do ruchów migracyjnych zalicza się migracje wewnątrz kraju (stałą i okresową), emigrację i imigrację

II. Teoria rozwoju ludności

• w której określa się łączność przyczynowo-skutkową, a więc mechanizmy rozwoju ludności. Nauki medyczne mogą mieć tu poważny wpływ na rozrodczość, średnią przeciętną długość życia, oświatę zdrowotną, np. w zakresie niektórych zawodów (z czynnikami narażenia).

• Opracowania tego działu mają duże znaczenie dla perspektywicznego planowania profilaktyki i organizacji służby zdrowia.

III. Polityka demograficzna

to dział, w którym na podstawie danych demograficznych, poziomu ekonomicznej i społecznej sytuacji państwa oraz socjologicznych poglądów społeczeństw określa się normy i wskazania regulujące rozwój ludności (np. popieranie modelu rodziny „dwa plus trzy").

Opracowania i tendencje w tym zakresie mają duże znaczenie dla polityki zdrowotnej, szczególnie jej planowania na krótsze i dłuższe okresy.

Źródła informacji o ludności

• Spisy ludności- jest to pełne badanie statystyczne, ustalające stan liczebny i strukturę ludności według określonych cech w określonym momencie czasu, na określonym terytorium w drodze indywidualnego uzyskania informacji o wszystkich jednostkach podlegających badaniu.

• Dane spisowe są zbierane według stanu istniejącego w pewnym, ściśle określonym momencie, zwanym momentem krytycznym

Spis powszechny

• Jako moment krytyczny spisu ustala się zwykle moment w okresie możliwie małej ruchliwości przestrzennej ludności.

Spis powszechny

• Cechy charakterystyczne spisu to powszechność — co znaczy, że spis obejmuje całą ludność określonego terytorium;

• imienność — co znaczy że poszczególne osoby spisywane są z podaniem imienia i nazwiska (umożliwia to uniknięcie powtórzeń lub ewentualnych pominięć);

Spis powszechny

• bezpośredniość — co znaczy, że dane wpisuje się do formularza na podstawie bezpośredniego wywiadu z osobą spisywaną lub członkiem rodziny;

• zagwarantowanie tajemnicy statystycznej — co oznacza, że uzyskane informacje będą spożytkowane wyłącznie do opracowań statystycznych i nie mogą być udostępnione w pierwotnej postaci władzom, instytucjom, lub osobom prywatnym.

Źródła informacji o ludności

• Ewidencja bieżąca -rejestruje podstawowe fakty graficzne powodujące zmiany w stanie i strukturze ludności pod wpływem i naturalnego (urodzenia, zgony, małżeństwa, rozwody) oraz wędrówkowego -zmiana miejsca zamieszkania ludności. Ewidencja bieżąca dotycząca urodzeń, zgonów i małżeństw oraz migracji jest prowadzona w naszym kraju w sposób ciągły przez Urzędy Stanu Cywilnego oraz Biura Meldunkowe.

Ewidencja bieżąca

Wynika to z przepisów prawnych i administracyjnych nakładających od 1946 roku obowiązek zgłaszania tych faktów odpowiednim organom administracji państwowej.

Dane ewidencyjne dostarczają niezbędnych informacji o ludności w okresach międzyspisowych.

Cechy struktury ludności istotne w medycynie

• Liczebność populacji

• Gęstość zaludnienia

• Wiek w populacji -Struktura taka w znacznym stopniu rzutuje na zapadalność na określone choroby oraz na intensywność; różnych procesów demograficznych, a znajomość jej jest niezbędna przy planowaniu zabezpieczania ochrony zdrowia, np. inne potrzeby ma populacja "młoda", a inne populacja w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym.

Liczebność populacji

• Dane o liczbie jednostek i o strukturze populacji są niezbędne dla administracji państwowej i instytucji służby zdrowia w celu prawidłowego zarządzania, planowania sieci instytucji i kadr profilaktyczno-leczniczych oraz sanitarnych i przeciw epidemicznych.

• Liczebność populacji w kraju z dużą dokładnością określana jest w czasie spisów powszechnych, które stanowią podstawową metodę poznawczą w tym zakresie.

Ludność Polski

• Ogólna liczba ludności Polski w latach 1945 - 1998 zwiększyła się z 23895 tys. do ok. 38667 tys., co oznacza wzrost zaludnienia o ponad 60%. Większość tego przyrostu przypadała na pierwsze dwudziestolecie 1945 - 1965, w którym ludność Polski powiększyła się o 33,1%. W latach 1965 - 1990 przyrost wyniósł ok. 20%, wraz z upływem czasu ulegał obniżeniu, np. w latach 80-tych obniżył się do 6,9 %, a pod koniec lat 90-tych i obecnie urodzenia nie wyrównują naturalnych ubytków i jesteśmy od 1999 r. w tzw. dołku demograficznym.

Ludność Polski

• W końcu 2001 r. ludność Polski liczyła niewiele ponad 38632 tys. osób, tj. o około 450 tys. osób więcej niż na początku lat 90-tych, ale o blisko 12 tys. mniej niż w 2000 r.
  
  

Pod względem liczby ludności Polska znajduje się na 29 miejscu wśród krajów świata i na 8 w Europie.

Wiek w populacji

Według klasyfikacji ONZ i WHO populacja uważana jest za

• „młodszą”, jeżeli osoby w wieku powyżej 65 lat stanowią nie więcej niż 4%,

• za „dojrzałą”, jeżeli 4—7% populacji stanowią ludzie powyżej 65 roku życia

• za „starą", jeżeli więcej niż 7%' populacji przekroczyło 65 lat.

• Polską populację zalicza się do tej ostatniej grupy.

Podstawowe typy piramid wieku i płci ludności:

• progresywna - niska

• progresywna - wysoka

Podstawowe typy piramid wieku i płci ludności:

• zastojowa

Podstawowe typy piramid wieku i płci ludności:

• regresywna

Cechy struktury ludności istotne w medycynie

• Płeć w populacji- Struktura populacji według płci ma również ważne znaczenie epidemiologiczne, gdyż wpływa na rodzaj i intensywność zapadalności na określone choroby, na urlopy macierzyńskie, na absencję w pracy, a więc znajomość tej struktury jest niezbędna do planowania ochrony zdrowia matki i dziecka i prognozowania zjawisk zdrowotnych.

Płeć w populacji

• np. w miastach o znacznej przewadze kobiet zatrudnionych w przemyśle włókienniczym, tkackim, krawieckim, spożywczym. Strukturę populacji według płci liczbowo można przedstawiać w odsetkach (procentach) lub za pośrednictwem współczynników maskulinizacji (feminizacji) uwzględniających liczbę osobników danej płci na 100 osób

Cechy struktury ludności istotne w medycynie

• Stan cywilny w populacji- Udowodnione są statystyczne związki między stanem cywilnym a licznymi chorobami, np. nerwice, psychonerwice i choroby psychiczne (także samobójstwa) częściej stwierdzane są wśród osób samotnych, wolnych, szczególnie w wyższych przedziałach wiekowych.

Stan cywilny w populacji

• Układ stosunków społecznych w miastach sprzyja dezintegracji małżeństw, co potwierdzają badania demograficzne i socjologiczne. Zjawisko to przybiera największe rozmiary w dużych miastach; wraz z koncentracją ludności rośnie liczba i natę-1 żenię rozwodów. Ponadto, „żywioł napływowy jest bardziej podatny na dezintegrację pożycia małżeńskiego, niż element zasiedziały"

Stan cywilny w populacji

• Utrwalone związki nieformalne kobiet i mężczyzn, z medycznego punktu widzenia można traktować jak małżeństwa. Ponad połowa populacji ludzkiej pozostaje w związku małżeńskim, w tym najwięcej osób w przedziale 30 - 60 lat. Wiek zawierania małżeństwa zależny jest od klimatu, obyczajów i sytuacji społeczno-ekonomicznej. W Polsce przypada on na 20 - 30 lata życia.

Małżeństwa w Polsce

• W 2001 roku powstało niewiele ponad 195 tys. nowych związków małżeńskich (o 16 tys. mniej niż w poprzednim roku) - co oznacza zahamowanie wzrostu obserwowanego w latach 1997-1999. Współczynnik małżeństw obniżył się do poziomu 5,0‰. W latach 90-tych na 1000 ludności przypadało około 6 nowo zawartych małżeństw, zaś w ostatnich kilku latach niewiele ponad 5.

Rozwody w Polsce

• Przyczyną ok. 22% przypadków ustania małżeństwa jest rozwód. Przeciętnie na 1000 istniejących małżeństw 4–5 zostało rozwiązanych na drodze sądowej. Poziom taki utrzymuje się od szeregu lat. Współczynnik rozwodów w Polsce kształtuje się na poziomie 1,1-1,2‰ i jest to jeden z najniższych wskaźników w Europie.

Rozwody w Polsce

• W miastach natężenie rozwodów jest wyraźnie wyższe i wynosi 1,5‰, na wsi zaledwie 0,4‰.
  Do 1993 obserwowano spadkową tendencję rozwodów (ok. 32 tys. rocznie), ostatnio kształtuje się na poziomie 43-45 tys.

Stan cywilny w populacji

• Znacznie wyższa jest dzietność (liczba dzieci przypadających na jedną kobietę) wśród kobiet zamężnych. Także znacznie częściej zainteresowania ze strony pracowników opieki społecznej wymagają ludzie samotni.

Cechy struktury ludności istotne w medycynie

• Migracje w populacji- migracje ze wsi do miast, z regionów rolnych do miast przemysłowych, migracje zawodowe np. do miejsc specjalistycznych budów zakładów przemysłowych.

Migracje w populacji

• Migracje „stałe" jednokierunkowe są przyczyną takich negatywnych zjawisk, takich jak starzenie się opuszczonej przez młode roczniki populacji, a więc zmniejszenie się urodzeń, zwiększenie liczby rozwodów, zwiększenie umieralności. Zmieniają się takie cechy, jak intensywność i struktura zapadalności na określone choroby zarówno w populacji „opuszczanej" jak i w populacji „zaludnianej".

Migracje w populacji

• Migracje okresowe, jak np. turystyka, wczasy, sanatoria, wędrówki piesze i rajdy samochodowe po kraju także mobilizują, szczególnie działy sanitarno-epidemiologiczne, do profilaktyki i zwalczania np. zatruć pokarmowych

Cechy struktury ludności istotne w medycynie

• Urbanizacja- jest to stan i proces rozwoju cywilizacji i kultury miejskiej, a w szczególności proces wzrostu i rozprzestrzeniania się postaw i form życia typu miejskiego.

Urbanizacja

• Stanowi to przede wszystkim zjawisko przede wszystkim o charakterze socjologicznym. Inaczej, jest to proces koncentracji działalności ludzkiej na stosunkowo niewielkich powierzchniach i w ośrodkach, gdzie praca jest najbardziej efektywna.

Urbanizacja

• W rozumieniu statystycznym, pod pojęciem procesu urbanizacji przyjmuje się wzrost liczby i odsetka ludności zamieszkującej w miastach, w stosunku do ogółu mieszkańców badanego obszaru (województwa, kraju, kontynentu) Urbanizacja w rozumieniu socjoekonomicznym oznacza wzrost liczby osób utrzymujących się ze źródeł pozarolniczych.

Ludność w Polsce

• W przypadku gęstości zaludnienia plasujemy się w grupie średnio zaludnionych państw europejskich. Na 1 km2 powierzchni mieszkają 124 osoby; w miastach około 1127, na terenach wiejskich 51. Ludność miejska stanowi 62% ogółu populacji.

Cechy struktury ludności istotne w medycynie

• Urodzenia w populacji- W Polsce podstawowym dokumentem urodzenia dziecka jest metryka wystawiany przez położną lub lekarza i zarejestrowana w księdze urodzeń miejscowego USC. Współczynnik urodzeń dla danego roku (rodności efektywnej), współczynnik płodności rzeczywistej, itp.

Urodzenia w populacji

• W Polsce podstawowym dokumentem urodzenia dziecka jest wystawiane przez położną lub lekarza świadectwo urodzenia, zarejestrowane jako metryka (akt urodzin) w księdze urodzeń miejscowego Urzędu Stanu Cywilnego.

Urodzenia w Polsce

• W 2001 roku urodziło się 368 tys. dzieci, tj. o 10 tys. mniej niż w 2000 r. oraz 1/3 mniej niż w 1990 r. (dla porównania - w 1983 r., który był szczytowym rokiem ostatniego wyżu demograficznego, urodziło się ponad 723 tys. dzieci).

• Współczynnik urodzeń obniżył się do poziomu ok. 9,5‰ i jest o 4,8 punktu niższy niż w 1990 r. Zmniejszanie się liczby urodzeń dotyczy zarówno rodzin zamieszkałych w miastach jak i rodzin wiejskich.

Urodzenia w Polsce

• Od 1989 r. nastąpił okres - wciąż pogłębiającej się - depresji urodzeniowej, obserwowany jest poziom reprodukcji nie gwarantujący prostej zastępowalności pokoleń. W 2001 r. współczynnik dzietności osiągnął wartość 1,29 (w 1990 r. wynosił 2,04).

• Według najnowszej prognozy nie przewiduje się w Polsce, w perspektywie do 2010 roku, wystąpienia wyżu demograficznego, tj. znacznie zwiększonej liczby urodzeń.
  
  
  

Cechy struktury ludności istotne w medycynie

• Umieralność w populacji - ogólny współczynnik umieralności; obliczany następująco: w liczniku liczba wszystkich zgonów, w mianowniku średnia liczebność populacji, po przeprowadzeniu dzielenia mnoży się wynik przez dziesięć tysięcy, współczynnik umieralności dla populacji powyżej pierwszego roku życia.

Umieralność niemowląt

• Pojęciem tym objęto wszystkie zgony dzieci od momentu urodzenia do ukończenia 1 roku życia.

Za oddzieleniem od umieralności ogólnej przemawia szereg przyczyn takich jak:

• wysoki poziom rejestracji i rozpoznawania przyczyn zgonu,

• względy psychologiczno-społeczne,

• możliwość wprowadzenia przedsięwzięć profilaktycznych,

• możliwość precyzyjnej oceny jakości opieki położniczej przed- i okołoporodowej, pediatrycznej opieki okołoporodowej,

• ogólnej opieki nad matką ciężarną,

Za oddzieleniem od umieralności ogólnej przemawia szereg przyczyn takich jak:

• możliwość wykrywania (i później zapobiegania) rzadkich chorób genetycznych, chorób z oddziaływania środowiska (pobieranie leków przez matkę w ciąży).

Klasyfikacja i nazewnictwo zgonu

• Zgodnie z ustaleniami specjalistów ŚOZ (WHO) za przyczynę śmierci należy uważać wszystkie te choroby, stany patologiczne i urazy, które doprowadziły do zgonu lub pośrednio przyczyniły się do niego, a także okoliczności nieszczęśliwego wypadku lub akty przemocy powodujące urazy.

Za główną przyczynę zgonu uznaje się:

• a) podstawową chorobę lub uraz rozpoczynające łańcuch kolejno następujących procesów patologicznych prowadzących do śmierci;

• b) okoliczności w których doszło do nieszczęśliwego wypadku prowadzącego do śmierci.

Klasyfikacja i nazewnictwo zgonu

• Zasadniczym dokumentem, na podstawie którego człowiek uznawany jest za zmarłego, jest akt zgonu.

Karta zgonu

• Do aktu zgonu lekarz obowiązany jest wpisać trzy przyczyny zgonu w języku polskim - wyjściową, wtórną i bezpośrednią, np. miażdżyca uogólniona, miażdżycowe uszkodzenie mięśnia serca i zaburzenia rytmu serca, albo rozległe oparzenia, wstrząs, ustanie akcji serca.

Przy wypełnianiu aktu zgonu przestrzega się szeregu zasad, pomijanie których grozi poważnymi konsekwencjami prawnymi:

• A) akt zgonu może wypełnić i podpisać lekarz (pielęgniarka) wówczas, gdy osobiście stwierdził brak oznak życia i stwierdził tożsamość zmarłego;

• B) odpowiedzialność za stwierdzenie zgonu ponosi ten, kto podpisał akt (kartę zgonu);

• C) po stwierdzeniu podejrzanych okoliczności śmierci należy niezwłocznie zawiadomić policję lub prokuraturę.

Karta zgonu

• karta zgonu w swoim składzie zawiera kartę statystyczną z cechami demograficznymi, społecznymi, administracyjnymi i organizacyjnymi (służby zdrowia), czyli jest dokumentem dla Urzędu Stany Cywilnego.

• Do celów epidemiologicznych można wykorzystać większość danych, ale najważniejsze są przyczyny zgonu.

Inne istotne demograficzne cechy mogące wpływać na zdrowie populacji

- przeciętne dalsze trwanie życia;

- wykształcenie;

- wykonywany i wyuczony zawód;

- bezrobocie i związaną z nim zaburzenia społeczne;

- odsetek osób niepełnosprawnych.

Analizy trendów rozwoju populacji w zakresie demograficznym, zdrowotnym, zapadalności i umieralności, wyraźnie wskazują na nasilanie się następujących zjawisk medycznych i medyczno-społecznych:

• Wydłużanie się średniej długości życia i starzenie się populacji - są to problemy gerontologiczne i geriatryczne, czyli konieczność rozwoju medycyny wieku starszego i wzmagania zakresu opieki społecznej oraz informowania społeczeństwa o problemach starości jako nieuniknionym zjawisku biologicznym.

• Widoczne są wyraźne tendencje do wzrostu liczby osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym i inwalidów biologicznych (wzrost wad genetycznych) - jest już i nasili się konieczność leczenia, rehabilitacji, opieki społecznej i materialnego utrzymania tej grupy populacji.

• Największy spadek rodności kobiet i przyrostu naturalnego w historii nasze­go kraju, będą problemy z odtwarzaniem populacji w jej aktualnej liczebności, pośrednio będą problemy ekonomiczne i organizacyjne w zakresie kształcenia i zabezpieczania miejsc pracy.

• Wyraźne ilościowe nasilanie się patologii społecznych, także w zakresie zdrowia, takich jak: narkomania, utrzymujący się alkoholizm i jego następstwa, nikotynizm, prostytucja oraz zwiększająca się liczba samobójstw.

• Z tego wynika konieczność kierowania sił i środków zdrowotnych na zwalczanie negatywnych następstw cywilizacji. Konieczna jest tu umiejętna mobilizacja wszystkich służb administracyjnych na zapobieganie tym niekorzystnym zjawiskom.

• Aktualne problemy zdrowotne - wysokie odsetki w strukturze umieralności z powodu takich chorób, jak choroby układu krążenia, choroby nowotworowe i urazy, wypadki, i zatrucia - stanowią i będą stanowiły główne problemy zdrowotne, wymagające nie tylko rozpoznawania i leczenia lecz także profilaktyki i oświaty zdrowotnej.

Zanik i brak zabezpieczania potrzeb fizjologicznych organizmu w zakresie ruchu - gimnastyka, popularne sporty, spacery.

9