PODSTAWOWE DEFINICJE Z ZAKRESY NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO
I NIEPRZYSTOSOWANIE SPOŁECZNE
Mianem nieprzystosowanych społecznie określa się dzieci, młodzież, u których na skutek zaburzeń wewnętrznych lub niekorzystnych warunków środowiskowych występują utrwalone zaburzenia w zachowaniu. Zagrożonych niedostosowaniem uważa się te dzieci i młodzież, które wychowują się w warunkach niekorzystnych dla rozwoju psychospołecznego, na które negatywny wpływ wywierają takie środowiska jak rodzina, grupa rówieśnicza, inne, a także, u których rejestrowane przejawy zaburzeń występują sporadycznie.
Nieprzystosowanie -> jednostka z różnych przyczyn ma trudności w przystosowaniu się do społeczeństwa (nie jest w stanie funkcjonować w społeczeństwie)
II RÓŻNICA MIĘDZY NIEDOSTOSOWANIEM A NIEPRZYSTOSOWANIEM
Oba te terminy są używane zamiennie, jednak między nimi jest pewna różnica:
Niedostosowanie jest głębszą postacią nieprzystosowania!!
III WYKOLEJENIE SPOŁECZNE
Termin ten wprowadził Czapów do określenia niedostosowania społecznego. Istotą wykolejenia społecznego jest notoryczne uporczywe łamanie norm społecznych.
IV HOMEOSTAZA
- oznacza równowagę dynamiczną pomiędzy akomodacją i asymilacją
- my i środowisko = współdziałanie
Przystosowanie homeostaza psychospołeczna (równowaga dynamiczna) :
a) Akomodacja - dostosowanie się do wymogów i warunków środowiska
b) Asymilacja - dostosowanie się do własnych, indywidualnych wymogów jednostki
Jeżeli te dwa procesy są w równowadze to znaczy, że jednostka jest przystosowana społecznie.
Straty po stronie jednostki -> jeśli jednostka daje więcej od siebie (akomodacja)
Straty po stronie środowiska -> jeśli więcej wymagamy od środowiska (asymilacja)
Nieprawidłowe sprzężenie jednostki i jej otoczenia (przynoszące straty jednostce lub systemowi społecznemu) zawsze ma charakter relatywny. Nie każdy zatem konflikt pomiędzy jednostką a otoczeniem jest wskaźnikiem nieprzystosowania społecznego.
V ROZUMIENIE „NORMY”
Norma społeczna - to względnie trwały, przyjęty w danej grupie społecznej sposób zachowania jednostki w danej sytuacji zależny od zajmowanej przez nią pozycji społecznej i odgrywanej przez nią roli społecznej.
VI WSKAŹNIKI CZĄSTKOWE
- zachowania agresywne :
* wandalizm - niszczenie przedmiotów
* agresja fizyczna - bójki, zaczepki
* agresja werbalna - wyzwiska
* autoagresja - uzależnienia, samookaleczenia
- bierne zachowania, apatia, niewchodzenie w kontakty interpersonalne
- ucieczki z domów, placówek, szkół, itp.
- alkoholizowanie, narkotyzowanie, nikotynizowanie
- niekonwencjonalne zachowania seksualne (przedwczesna inicjacja seksualna, zachowanie nietypowe w sprawie seksualnej)
- zachowania suicydalne ( gest samobójcze)
- zachowania przestępcze
- pasożytnictwo społeczne -> próżniactwo, czerpanie niezasłużonych korzyści z pracy innych; branie a niedawanie nic w zamian
Wskaźniki cząstkowe to objawy nieprzystosowania społecznego. Łączą się one w syndromy, czyli rodzaje nieprzystosowania. Pozwalają dostrzec niedostosowanie społeczne już od zalążka (postać zalążkowa zbuntowanego zachowania)
VII PROSTE CZYNNIKI SPRZYJAJĄCE NIEPRZYSTOSOWANIU SPOŁECZNEMU
1. Niekorzystne warunki ekonomiczno- materialne rodziny (ubóstwo, nędza, tzw. kultura biedy)
2. Zaburzona struktura rodziny (sieroctwo, rozbicie rodziny)
3. Choroby rodziców lub ich nieobecność w wychowaniu dzieci
4. Kontakt dziecka z podkulturą dewiacyjną
5. Brak sukcesów szkolnych dziecka
6. Stygmatyzujące oddziaływanie instytucji wykrywania, napiętnowania i eliminowania dewiacji (policja, sąd, zakład poprawczy)
7. Społeczna blokada aspiracji jednostki (brak środków do realizacji aspiracji)
8. Zaburzona struktura osobowości, niska samoocena, niezrównoważenie emocjonalne
9. Zaburzenia psychosomatyczne (nadpobudliwość, stereotypie)
10. Odtrącenie emocjonalne
TYPOLOGIA NIEPRZYSTOSOWANIA
I WG STOTT - KONOPNICKIEGO (5 SYNDROMÓW NIEPRZYSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO
1) Wrogość -> powstaje na tle frustracji potrzeby zależności
Symptomy:
- podejrzliwość
- brak ufności wobec innych
- celowe szkodzenie innym
- awantury, bójki, wybuchy gniewu, niszczenie przedmiotów
- negatywny stosunek do szkoły
- niewykonywanie poleceń nauczycieli
- trudności w realizacji obowiązków szkolnych
2) Antyspołeczność -> etiologia nie jest jednoznaczna
Symptomy:
- silne dążenie do szkodzenia innym
- brak wrażliwości moralnej
- zachowania bardzo agresywne - przemoc
- bezinteresowne okrucieństwo
- zaburzenia osobowości
-> prowadzi do konfliktu między jednostką a otoczeniem
3) Wrogość z tendencją do aspołeczności -> stanowi skrzyżowanie aspołeczności i wrogości
4) Zahamowanie -> powstaje na skutek osłabienia lub uszkodzenia systemu nerwowego jednostki
-> tło strukturalne lub funkcjonalne uszkodzenia
Symptomy:
- nieśmiałość
- bierność
- apatia
- brak ambicji i aspiracji życiowych
- brak pomysłów, brak inicjatywy
- unikanie kontaktów
- wycofanie się z ról społecznych
- powolność
- często zamyślenia się
- skrajne -> autyzm
- nadmierna uległość jednostki wobec otoczenia
-> konflikt jednostki z otoczeniem, zdecydowane mniejsze prawdopodobieństwo jego wystąpienia
5) Niekonsekwencja -> nieprawidłowości w zakresie funkcjonowania układu nerwowego
Symptomy:
- brak koncentracji uwagi
- niemożność dokończenia rozpoczętego zadania
- natychmiastowe, nieprzemyślane reakcje
- reakcje nieadekwatne do bodźców
- brak zrównoważenia emocjonalnego
- nadpobudliwość
-> konflikt z otoczeniem: nie musi do niego dojść, jednak jest dużo większe prawdopodobieństwo konfliktu niż w syndromie zahamowania
II WG CZAPOWA - Czapów do określenia nieprzystosowania społecznego używa terminu W YKOLEJENIE SPOŁECZNE. Istotą wykolejenia jest notoryczne, uporczywe łamanie norm społecznych.
1) Wykolejenie przestępcze:
* przestępczość złodziejska - kradzieże, rabunki, wymuszanie pieniędzy
* przestępczość bandycką - bójki, pobicia, zabójstwa
* przestępczość zabawowa - wandalizm (niszczenie mienia dla hecy), zgwałcenia
2) Wykolejenie obyczajowe:
* zachowania autodestrukcyjne - samookaleczenia, samobójstwa, uzależnienia)
* przedwczesna inicjacja seksualna
* pasożytnictwo społeczne - jednostka czerpie korzyści z pracy innych ludzi
PRZYCZYNY NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO
I PRZYCZYNY ENDOGENNE
-> wynikające z jednostki, wewnętrzne,
-> organiczno - biologiczne
-> jednostkowe
-> zaburzenia endokrynologiczne
-> urazy powodujące ubytki CSN
-> Aleksandrowicz - BIOPSYCHICZNE
- nieprawidłowa przemiana biochemiczna jest odpowiedzialna za depresję, uzależnienia, niektóre rodzaje przestępczości
-> Dobrochna Wójcik - wskazuje na:
- czynniki genetyczne oraz na zaburzenia zachowania o podłożu organicznym
-> Ostrowska
- uszkodzenia i mikrouszkodzenia centralnego układu nerwowego
- zaburzenia o podłożu organicznym (wynikające ze strukturalnego lub funkcjonalnego urazu organizmu)
- poziom inteligencji
- wybrane cechy osobowości (cechy indywidualne, charakter, temperament, agresywność)
-> E. Żabczyńska, K. Pospiszyl
- czynniki genetyczne
- cechy funkcjonowania centralnego układu nerwowego
- uwarunkowania endokrynologiczne
- eksperyment Hoppego
II PRZYCZYNY EGZOGENNE
-> wynikające z otoczenia
-> zewnętrzne, środowiskowe
-> wpływ środowiska rodzinnego, rówieśniczego, lokalnego, szkolnego
-> deprywacje materialne i odtrącenia
-> Albin Kelm (rodzina)
- pozbawienie opieki
- brak środków materialnych
- brak dostatecznej opieki
- zaburzenia funkcjonalne rodziny
-> H. Kołakowska - Przełomiec
- niewłaściwa atmosfera życia rodzinnego (frustracja potrzeb)
- brak dostatecznej opieki nad dzieckiem (sieroctwo duchowe)
- niewłaściwe metody wychowania ( rygoryzm, niekonsekwencja)
- rodzina przestępcza (niski poziom moralny)
MECHANIZMY NIEPRZYSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO stadia wg Czapów
1) Obejmuje kształtowanie się nastawień jednostki poznawczych i emocjonalnych zwiększających jej podatność na antagonistyczno- destruktywne wpływy środowiska społecznego:
Reakcje jednostki:
- agresja antyspołeczna
- nasilona buntowniczość
- wrogość wobec rodziców i otoczenia
- trudności (brak) koncentracji uwagi
- niekontrolowane reakcje emocjonalne
- szybkie nudzenie się rozpoczętymi działaniami, brak cierpliwości do ich dokończenia
2) Polega na przyswajaniu wzorców motywacji oraz zachowania się antyspołecznego ułatwiających jednostce zaspokojenie potrzeb i rozładowywanie napięć w funkcjonowaniu społecznym
Reakcje jednostki:
- irracjonalny opór wobec jakiejkolwiek próby nawiązania kontaktu emocjonalnego
- odrzucenie wszelkich form ekspresji, więzi uczuciowej z innymi
- zaspokajanie potrzeb poza domem rodzinnym
- wagarowanie
- ucieczki
- alkoholizowanie się
- wandalizm
- eksperymenty z narkotykami
- przedwczesna inicjacja seksualna
3) Wiąże się z ostatecznym utrwaleniem i autonomizowaniem nabytych i przyswojonych przez jednostkę sposobów zachowania antyspołecznego będących źródłem nagród o charakterze psychologicznym.
Reakcje jednostki:
- dążenie do nawiązywania kontaktów z grupami przestępczymi i chuligańskimi
- jawna działalność antyspołeczna
- wyraźny, otwarty konflikt jednostki z normami obyczajowymi, moralnymi i prawnymi
Zachowanie negatywne jest celem samym w sobie.
PODSTAWY PROFILAKTYKI NIEPRZYSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO
PROFILAKTYKA:
-> zapobieganie: celowe działania, które zapobiegają niedostosowaniu społecznemu
-> w ujęciu szerokim:
- podtrzymywanie tego, co pozytywne, pożądane i niedopuszczanie do tego, co nieodpowiednie
- działania, które niedopuszczaną do rozwijania i postępowania tego, co niewłaściwe (niedopuszczanie do pogłębiania tego, co negatywne)
Podział profilaktyki:
1) Profilaktyka pierwszorzędowa.
-> skierowana do populacji generalnej (czyli do wszystkich)
-> nastawiana na stworzenie jak najlepszych warunków rozwoju i wychowania
2) Profilaktyka drugorzędowa.
-> adresowana do osób z podwyższonym ryzykiem, u których istnieje prawdopodobieństwo, że niedostosowanie społeczne może się pojawić (do rodzin z różnymi zaburzeniami, gdzie panują niekorzystne warunki)
-> niedopuszczanie do powielania wzorców negatywnych
-> jeśli natomiast niedostosowanie społeczne pojawiło się, to celem jest niedopuszczenie do jego rozwoju
3) Profilaktyka trzeciorzędowa
-> adresowana do grupy podwyższonego ryzyka, które już utrwaliły negatywne zachowania
-> cel: niedopuszczenie do pełnej degeneracji, czyli np. do konfliktu z prawem
MODELE ODDZIAŁYWAŃ RESOCJALIZACYJNYCH
Modele resocjalizacyjne wg Juul'a (9 kierunków
1. Model rozwojowy
Nieprzystosowanie społeczne jest efektem kryzysu, który jednostka przeżywa podczas swojego życia. nieradzenie sobie z kryzysem w różnych okresach życia. Deadaptacja - ponowne przystosowanie się do życia, do zmian. Jeżeli jednostka ma trudności w przystosowaniu się do nowej sytuacji = nieprzystosowanie. Cel: pomoc w przezwyciężeniu kryzysu
2. Model psychodynamiczny
Efekt zaburzeń osobowości, którego przyczyną jest niezaspokojenie najważniejszych potrzeb jednostki. aby zlikwidować nieprzystosowanie należ zaspokoić potrzeby jednostki. im dłużej trwa frustracja człowieka, tym trudniej zażegnać nieprzystosowanie. Nieprzystosowanie utrwala się gdy potrzeby długo nie są zaspokajane.
3. Upośledzenia uczenia się
Każda jednostka ma własny potencjał możliwości, ma inne predyspozycje, umiejętności, należy zindywidualizować wymagania w stosunku do jednostki, tak by mogła im sprostać, np. gdy ktoś jest nieśmiały, zamknięty w sobie, nie ma.....? się otwarcie wychodzić do innych ludzi, chyba, że umożliwimy od początku wyuczenie się danego zachowania. Nie potrafi nauczyć się różnych zachowań. Podstawa = indywidualizacja
4. Modyfikacja zachowania się
Zachowanie jednostki jest wyuczone. Jednostka zachowywała się nieprawidłowo. Nieprzystosowanie społeczne to zachowanie wyuczone, więc należy wyuczyć jednostkę pozytywnych zachowań (teoria zachowania)
5. Medyczno- biofizyczny
Nieprzystosowanie społeczne jest elementem strukturalnego (budowa mózgu0 lub funkcjonalnego (dotyczy funkcjonowania neuroprzekaźników) centralnego układu nerwowego. Nieprzystosowanie można wyleczyć, potrzebne są działania wieloaspektowe.
6. Model ekologiczny
Nieprzystosowanie społeczne jest efektem niedostosowania jednostki i otoczenia. Niedoceniana jest jedność otoczenia z jednostką. Brak homeostazy między otoczeniem a jednostką. Należy zmienić również otoczenie zewnętrzne, nie tylko jednostkę. Syzyfowa praca - gdy nie zmieniamy również otoczenia.
7. Podejście kontrkulturowe
Wadliwe instytucje wychowawcze są powodem nieprzystosowania społecznego, np. rodzina nie zaspokaja potrzeb, szkoła stawia zbyt duże wymagania). Wadliwe funkcjonowanie instytucji wychowawczych. Zaprzestanie popełniania błędów i właściwa realizacja procesu wychowawczego może zniwelować nieprzystosowanie społ.
8. Transcedentalny
Człowiek = dobro, każdy człowiek z gruntu jest dobry. Dobro jest w człowieku ukryte, uśpione, należy je wydobyć. Niewybudzenie tego dobra prowadzi do nieprzystosowania społecznego.
9. Psychoedukacyjny
Łączy wiele elementów, wiele modeli. Resocjalizacja, wzbogacenie jednostki, umożliwienie jej doznania pozytywnych doświadczeń.