Andrzej Szczerkowski Wrocław, dn. 30.06.2008r.

Tok A, gr. 3

Kierunek: Pedagogika Specjalna

Specjalność: Resocjalizacja

Praca Kontrolna z Profilaktyki Niedostosowania Społecznego

Temat: Rola i zadania nauczyciela wychowawcy i pedagoga szkolnego w profilaktyce ucznia niedostosowanego społecznie

Prof. R. Ilnicka

Dolnośląska Szkoła Wyższa

Ul. Strzegomska 55

53-611 Wrocław

Spis treści:

1. Istota i zasady profilaktyki……………………………………………………………….1

2. Podstawy prawne budowania szkolnego programu profilaktycznego…………………..4

3. Profilaktyka jako jeden z czterech nurtów wychowania………………………………...5

4. Potrzeby naszej młodzieży w zakresie profilaktyki……………………………………..7

5. Częstość występowania zachowań ryzykownych i ich uwarunkowań w skali kraju……8

6. Charakterystyka naszych wychowanków………………………………………………. .9

7. Jakimi zasadami będziemy kierować się podczas realizacji działań profilaktycznych....14

8. Relacje międzyosobowe…………………………………………………………………16

9. Bibliografia………………………………………………………………………………17

1. Istota i zasady profilaktyki

Profilaktyka to proces wspomagania człowieka w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu, a także ograniczanie i likwidowanie czynników niekorzystnych dla życia i zdrowia jednostki (Z.B. Gaś, 2000).

Celem profilaktyki szkolnej jest ochrona ucznia przed różnorodnymi zakłóceniami jego rozwoju.

Z powyższej definicji wynika, że punktem wyjścia do planowania działań zapobiegaw­czych powinna być odpowiedź na pytanie, czym uwarunkowane są zachowania pro­blemowe młodych ludzi, a co stanowi zabezpieczenie przed nimi. Wyodrębnić należy w tym miejscu czynniki ryzyka i czynniki chroniące.

Czynniki ryzyka - cechy jednostki i środowiska, które sprzyjają podejmowaniu zacho­wań ryzykownych. Zbadane czynniki ryzyka (K. Wojcieszek, 2002):

• środowisko społeczne promujące pewne wzorce zachowań,

• normy społeczne (promujące, prowokujące pewne zachowania),

• modelowanie takich zachowań w domu i w szkole,

• konflikty i doświadczenie izolacji w dzieciństwie,

• grupa rówieśnicza, w której normą są zachowania dysfunkcyjne,

• niskie wyniki osiągane w szkole i brak celów życiowych,

• łatwy dostęp do substancji psychoaktywnych,

• wczesna inicjacja w zachowania ryzykowne.

Czynniki chroniące - cechy jednostki i środowiska zwiększające odporność uczniów na działanie czynników ryzyka (J. Szymańska, 2000). Zbadane czynniki chroniące:

• silna więź emocjonalna z rodzicami,

• zainteresowanie nauką szkolną,

• regularne praktyki religijne,

• uwewnętrzniony szacunek do norm, wartości, autorytetów,

• stała opieka sprawowana przez kompetentną osobę dorosłą,

• zdolności umożliwiające dobre wyniki w nauce,

• umiejętność rozwiązywania problemów,

• wrażliwość społeczna,

• poczucie własnej skuteczności.

Wzajemny układ i siła oddziaływania czynników chroniących i czynników ryzyka może uruchamiać zachowania ryzykowne, czyli działania zwiększające prawdopodobień­stwo pojawienia się niekorzystnych konsekwencji psychologicznych, społecznych i zdro­wotnych, które zaburzają prawidłowy rozwój jednostki. Do najczęściej pojawiających się należą (J. Szymańska, 2000):

• palenie papierosów,

• używanie alkoholu,

• używanie innych środków psychoaktywnych,

• wczesna inicjacja seksualna,

• zachowania agresywne i przestępcze.

Ważne!

Zachowania ryzykowne są nieprawidłowymi sposobami przystosowania się i peł­nią określoną funkcję w życiu uczniów, są mianowicie:

• zastępczym sposobem zaspokajania zdeprywowanych potrzeb psychicz­nych,

• zastępczym sposobem realizowania celów wieku rozwojowego,

• sposobem radzenia sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi.

Rozpoznanie stopnia aktywności młodych ludzi w odniesieniu do zachowań ryzykow­nych pozwala na wyodrębnienie grup o specyficznym poziomie ryzyka:

• grupy niskiego ryzyka - młodzież nie podejmująca jeszcze zachowań ryzykownych,

• grupy podwyższonego ryzyka - osoby, które podjęły choć jedno zachowanie ryzy­kowne,

• grupy wysokiego ryzyka - osoby, u których zachowania ryzykowne są utrwalone i które odczuwają negatywne konsekwencje tych zachowań.

W zależności od adresata, do którego skierowane są działania profilaktyczne, rozróżnia się trzy poziomy profilaktyki:

• profilaktyka pierwszorzędowa - skierowana do grupy niskiego ryzyka; polega na promowaniu zdrowego stylu życia i zapobieganiu zagrożeniom; jej celem jest opóź­nianie wieku inicjacji lub zachęcanie do abstynencji,

• profilaktyka drugorzędowa - skierowana do grupy podwyższonego ryzyka; polega na ograniczaniu podejmowania zachowań ryzykownych i zachęcaniu do wycofywa­nia się z nich;

• profilaktyka trzeciorzędowa - skierowana do grupy wysokiego ryzyka; jest inter­wencją w sytuacji pojawienia się uzależnienia, leczeniem, które ma na celu ograni­czenie negatywnych skutków uzależnienia.

Na wszystkich poziomach profilaktyki stosuje się następujące strategie profilaktyczne:

• informacyjne - mają dostarczać adekwatnych informacji na temat skutków zacho­wań ryzykownych i tym samym umożliwiać racjonalny wybór;

• edukacyjne - mają pomagać w rozwijaniu ważnych umiejętności psychologicznych i społecznych;

• alternatyw - mają pomagać w zaspokojeniu ważnych potrzeb oraz osiąganiu satys­fakcji życiowej przez stwarzanie możliwości zaangażowania się w działalność pozy­tywną (artystyczną, społeczną, sportową itp.);

• interwencyjne - celem tych działań jest pomoc osobom mającym trudności w iden­tyfikowaniu i rozwiązywaniu swoich problemów oraz wspieranie w sytuacjach kryzy­sowych.

Przedmiotem profilaktyki może być każdy problem, w odniesieniu do którego odczuwamy potrzebę uprzedzającej interwencji oraz wobec którego można zastosować środki zaradcze. Należy odnieść profilaktykę do realnych problemów, które rzeczywiście mogą wystąpić.

Eliminacja lub redukcja czynników ryzyka Wzmacnianie czynników chroniących

Celem interwencji profilaktycznych jest oddziaływanie zarówno na czynniki ryzyka, jak i na czynniki chroniące

Ważne!

Warunkiem skutecznej profilaktyki jest skierowanie interwencji profilaktycznych na najważniejsze czynniki ryzyka tkwiące zarówno w samej jednostce, jak i jej najbliższym środowisku.

2. Podstawy prawne budowania szkolnego programu profilaktycznego

W zakres działań profilaktycznych wchodzi ochrona zdrowia psychicznego oraz prze­ciwdziałanie narkomanii, alkoholizmowi i nikotynie. Zadania w tym zakresie określają cytowane poniżej ustawy:

Podstawy prawne:

• Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdzia­łaniu alkoholizmowi (Dz.U. z 2002 r. nr 147, poz. 1231, Nr 167, poz. 1372);

• Ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami uży­wania tytoniu i wyrobów tytoniowych;

• Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. z 1994 r. Nr 111, poz. 535);

• Ustawa z dnia 24 kwietnia 1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz.U. Nr 75, poz. 468, z 1998 r. Nr 106, poz. 668 i Nr 113, poz. 715, z 2000 r. Nr 20, poz. 256 i Nr 103, poz. 1097, z 2001 r. Nr 111, poz. 1194 i Nr 125, poz. 1367 oraz z 2002 r. Nr 25, poz. 253 i Nr 113, poz. 984).

Wymienione wyżej akty prawne zobowiązują szkoły i placówki objęte systemem oświa­ty do podejmowania zadań dotyczących przeciwdziałania patologiom. Działalność wy­chowawcza i zapobiegawcza adresowana do dzieci i młodzieży powinna obejmować promocję zdrowia psychicznego, zdrowego stylu życia oraz prowadzenie profilaktycz­nej działalności informacyjnej i edukacyjnej. Zakres tej działalności oraz jej szczegóło­we formy reguluje rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U. z 2002 r. Nr 51, poz. 458).

Podstawy prawne

Działalność edukacyjna szkoły powinna być określona przez:

1. szkolny zestaw programów nauczania, który uwzględnia wymiar wychowawczy i obejmuje całą działalność szkoły z punktu widzenia dydaktycznego,

2. program wychowawczy szkoły, który opisuje w sposób całościowy wszystkie treści i działania o charakterze wychowawczym i jest realizowany przez wszyst­kich nauczycieli,

3. program profilaktyki dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniów oraz po­trzeb danego środowiska, który opisuje w sposób całościowy wszystkie treści i działania o charakterze profilaktycznym skierowane do uczniów, nauczycieli oraz rodziców.

4) Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz ksztafce-nia ogólnego w poszczególnych typach szkól (Dz.U. z 2002 r. Nr 51, poz. 458).

Szkolny zestaw programów nauczania, program wychowawczy szkoły oraz program profilaktyki powinny tworzyć spójną całość. Ich przygotowanie i realizacja są zadaniem zarówno całej szkoły, jak i każdego nauczyciela.

3. Profilaktyka jako jeden z czterech nurtów wychowania

Warto na wstępie dokonać rozróżnienia między dwoma używanymi w artykule pojęcia­mi: profilaktyką i wychowaniem. Chociaż opisywane przez nie działania mają podob­ny charakter, często się wspomagają i przenikają, nie są jednak tym samym.

Pojęcie

Wychowanie to „proces rozwijania zalet moralnych, intelektualnych, artystycznych i fizycznych, które dziecko posiada w stanie potencjalnym. Wychowanie nie ma na celu zmienienia natury ucznia, ale wspomaganie jego rozwoju w harmonii z otocze­niem..." (N. Sillamy, Słownik psychologii, Książnica, Katowice 1996).

Profilaktyka to „proces wspomagania człowieka w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu, a także ograniczanie i li­kwidowanie czynników niekorzystnych dla życia i zdrowia człowieka" (Z.B. Gaś 2000).

Celem działań profilaktycznych jest zapobieganie lub przeciwdziałanie zjawiskom od­biegającym od normy i doprowadzenie zainteresowanych osób do stanu prawidłowe­go, akceptowanego w danym środowisku (por. Biblioteczka reformy MEN nr 13).

W dziale Wychowanie - cóż to takiego {Poradnik wychowawcy, dział C) określono model wychowania, w którym wyróżniono cztery wzajemnie powiązane i przenikające się nurty:

• wspomaganie naturalnego rozwoju dziecka,

• kształtowanie jego postaw zgodnie z wymaganiami i oczekiwaniami społecznymi,

• działania mające na celu zapobieganie zagrożeniom pojawiającym się na drodze rozwojowej dziecka,

• działania mające na celu korygowanie utrwalonych nieprawidłowości z wcześniej­szych okresów rozwoju.

Tak więc działalność wychowawcza to z jednej strony towarzyszenie dziecku i wspiera­nie go w procesie rozwoju, poznawania i wyboru dobra, prawdy, piękna i sprawiedliwości. Z drugiej strony wychowanie to ochrona przed pojawiającymi się na tej drodze nie­bezpieczeństwami i pomoc w usunięciu ewentualnych nieprawidłowości, to przeciw­działanie złu. Pierwsze działania mają charakter wychowawczy sensu stricto, drugie -to działania profilaktyczne. W takim ujęciu możemy mówić o działalności wychowawczo-profilaktycznej.

Chociaż profilaktyka koncentruje się na przeciwdziałaniu złu, a wychowanie pole­ga na otwieraniu dziecka na dobro, mają one ten sam naczelny cel, jakim jest zapewnienie pełni rozwoju człowieka.

Do najważniejszych zadań wychowawczo-profilaktycznych szkoły zalicza się:

• stwarzanie przyjaznego klimatu,

• reprezentowanie przez nauczycieli pozytywnych wzorców,

• wypracowanie wspólnej polityki szkoły wobec zachowań ryzykownych,

• współpracę z rodzicami,

• pomoc uczniom mającym trudności w nauce,

• wczesne rozpoznawanie uczniów z grup ryzyka i kierowanie ich do specjalistów w celu dokonania diagnozy,

• kierowanie uczniów zagrożonych - w porozumieniu z rodzicami - do instytucji udzie­lających specjalistycznej pomocy,

• szkolenie kadry pedagogicznej w zakresie profilaktyki zagrożeń i umiejętności wy­chowawczych (por. Biblioteczka reformy MEN nr 40).

Program szkolnej profilaktyki powinien być skorelowany z programem wychowawczym szkoły i stanowić jego uzupełnienie w odniesieniu do specyficznych potrzeb środowi­ska szkolnego. Koncepcja wychowania zawiera zasadnicze pytania z zakresu filozofii człowieka odnoszące się do celu i sensu ludzkiego życia, np.: „Ku czemu chcemy pro­wadzić naszego ucznia?", „Do jakiego życia go przygotowujemy?", „Na rozwój których sfer osobowości kładziemy nacisk?". Projekt działań profilaktycznych jest konstruowa­ny w odniesieniu do koncepcji człowieka określonej w programie wychowawczym jako model ucznia (wychowanka). Zakłada on cele i zadania mające chronić młodych ludzi przed zagrożeniami, pomagać im i wspierać ich w sytuacjach kryzysowych.

Istotne jest wczesne rozpoznanie wewnętrznych (tkwiących w człowieku) i zewnętrz­nych (środowiskowych) zagrożeń rozwojowych i przygotowanie jednostki i jej środowi­ska do skutecznego radzenia sobie z nimi (np. poprzez konstruowanie programów pro-filaktyczno-interwencyjnych dostosowanych do specyficznych problemów populacji, kierujących się zasadą wczesnej interwencji).

Ważne!

Realizowana w szkole profilaktyka ma na celu (J. Szymańska 2000):

• dostarczenie (odpowiednio do potrzeb i okresu rozwojowego uczniów) rzetel­nej wiedzy o zagrożeniach,

• rozwijanie ważnych umiejętności psychospołecznych,

• budowanie prozdrowotnych przekonań i postaw,

• kształtowanie systemu wartości i opartego na nim sensu życia,

• zaangażowanie nie tylko środowiska szkolnego i rówieśniczego, ale i rodzinnego.

Programy profilaktyczne kładą więc szczególny nacisk na kształtowanie i trenowanie ważnych umiejętności psychologicznych i społecznych i w tym punkcie mogą wspierać realizację programu wychowawczego. Celem tego ostatniego jest wspomaganie wszech­stronnego rozwoju ucznia. Jeżeli cel ten jest efektywnie realizowany, wówczas program wychowawczy również konstruktywnie oddziałuje na wszelkie działania profilaktyczne. Każda jednostka ludzka będąca na wyższym stopniu rozwoju jest refleksyjna, zdystan­sowana, krytyczna, plastyczna w zachowaniu, przewidywalna, skłonna do zmiany wła­snej hierarchii wartości i tym samym bardziej podatna na oddziaływania edukacyjne.

Realizatorami szkolnej profilaktyki i programu wychowawczego są najczęściej nauczy­ciele. Ważna jest świadomość, że w prowadzeniu skutecznej działalności profilaktycz­nej konieczna jest specjalistyczna wiedza i umiejętności oraz specyficzne właściwości osobowości realizatora.

Podstawą pracy wychowawczej, podobnie jak i działalności profilaktycznej, jest zbudo­wanie prawidłowych relacji między nauczycielem i uczniem oraz włączenie do tych dzia­łań rodziców. Jak z tego wynika, oddziaływania programu wychowawczego i szkolnej profilaktyki wzajemnie się przenikają i uzupełniają,

4. Potrzeby naszej młodzieży w zakresie profilaktyki

Kolejnym zadaniem naszego zespołu było przygotowanie i przeprowadzenie diagnozy potrzeb wychowanków ośrodka w zakresie profilaktyki. Wykorzystaliśmy w tym celu przedstawiony niżej schemat diagnozy.

Narzędzie

Działania i metody pomocne w diagnozie potrzeb uczniów w obszarze profilaktyki

1. Analiza nasilenia zachowań ryzykownych i ich uwarunkowań w skali kraju i regionu.

2. Określenie problemów funkcjonowania uczniów charakterystycznych dla ich etapu rozwoju, specyficznych potrzeb i uwarunkowań środowiskowych.

3. Pozyskiwanie informacji dotyczących zachowań ryzykownych uczniów poprzez:

• analizę protokołów rady pedagogicznej, która dostarcza wiedzy na temat powta­rzających się problemów wychowawczych i ewentualnie sygnalizuje pojawienie się nowych zachowań ryzykownych uczniów;

• informacje od nauczycieli i wychowawców klas, grup internatowych dotyczących funkcjonowania uczniów;

• informacje od pedagoga i psychologa szkolnego, które uzupełniają wiedzę do­tyczącą problemów uczniów o nowe aspekty ich funkcjonowania oraz odnoszą się do uczniów sprawiających problemy wychowawcze, nieradzących sobie z na­uką, pochodzących z rodzin dysfunkcyjnych, pozostających pod opieką specja­listyczną;

• informacje od uczniów i rodziców uzyskane przy okazji rozmów indywidualnych, celowych i innych;

• badania ankietowe skierowane do wychowawców klas, uczniów i rodziców (po­winny pomóc w rozpoznaniu zachowań ryzykownych i ich nasilenia, określeniu czynników chroniących i czynników ryzyka, pozwolić na poznanie stanu wiedzy i przekonań młodzieży na temat środków uzależniających, przyczynić się do ustale­nia stosunku uczniów do problemu uzależnień oraz oceny skuteczności istniejące­go w szkole systemu wspierania młodzieży w sytuacjach trudnych i kryzysowych).

4. Analiza materiałów badawczych w porównaniu z ogólnymi tendencjami w skali regionu i kraju.

5. Wnioski z zastosowanych metod diagnostycznych:

• sprecyzowanie zachowań ryzykownych,

• określenie stopnia nasilenia zjawiska,

• ewentualne wyodrębnienie grup podwyższonego bądź wysokiego ryzyka.

5. Częstość występowania zachowań ryzykownych i ich uwarunkowań w skali kraju

Prowadzone w latach 90. badania młodzieży pokazują gwałtowne nasilenie zachowań problemowych oraz ich rozszerzający się zakres. Obok istniejących od lat zagrożeń rozwojowych pojawiają się nowe, o bardziej drastycznym charakterze, np. formy brutal­nej przemocy, rozprowadzanie narkotyków w szkołach. Nadal widoczny jest wśród mło­dzieży wzrost spożycia alkoholu i narkotyków.

Informacji o rozpowszechnieniu eksperymentalnego i okazjonalnego używania sub­stancji psychoaktywnych wśród młodzieży dostarczają badania ankietowe realizowa­ne w szkołach.

Przykład:

Według ogólnopolskich badań przeprowadzonych przez CBOS w latach 1992, 1994,1996 i 1999 na próbie uczniów z ostatnich klas szkół ponadpodstawowych¹:

• w 1992 r. 5% badanych przyznało się do używania narkotyków w ciągu ostat­niego roku;

• w 1994 r. do używania narkotyków w ciągu ostatniego roku przyznało się 10% młodzieży (Młodzież 1992, 1994) - oznacza to, że w ciągu 2 lat odsetek mło­dzieży z ostatnich klas szkół średnich okazjonalnie używającej narkotyków wzrósł dwukrotnie; wśród środków, po które sięgali uczniowie, najczęściej wymienia­ne były marihuana i haszysz (używało ich co najmniej raz w czasie ostatnich 12 miesięcy 6% badanych, podczas gdy amfetaminy - tylko ok. 0,5% badanych);

• w 1996 r. odnotowano stabilizację trendu (Młodzież 1996) - odsetek okazjonal­nie zażywających narkotyki wyniósł również 10%;

• w 1999 r. badania wykazały powrót trendu wzrostowego (Młodzież 1999) - roz­powszechnienie okazjonalnego używania wzrosło do 18%.

Gwałtownie wzrasta liczba osób wymagających leczenia z powodu zaburzeń psychicz­nych i zachowań spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych. Zjawisko to ilustruje zamieszczony poniżej wykres.

6. 
   Charakterystyka naszych wychowanków

Projektując program profilaktyczny, należy wziąć pod uwagę etap rozwoju, na którym znajdują się uczniowie, określić specyfikę problemów populacji młodzieży, w stosun­ku do której chcemy odnieść nasze działania, oraz rozważyć aspekt środowiskowy zagrożeń, ze szczególnym zwróceniem uwagi na najbliższe otoczenie, tj. rodzinne i rówieśnicze.

Etap rozwoju i wynikające z niego możliwe zagrożenia

Populacja młodzieży, która uczy się w ośrodku, to 144 uczniów, w tym 32 dziewcząt i 112 chłopców. Rozpiętość wiekowa: 15-20 lat. Młodzież kształci się w gimnazjum, liceum profilowanym, liceum zawodowym, zasadniczej szkole zawodowej i technikum elektrycznym na podbudowie zasadniczej szkoły zawodowej. Nasi wychowankowie znajdują się w okresie dorastania.

Wzrastająca liczba zaburzeń zachowania wśród młodzieży skierowała uwagę badaczy na trudny etap rozwojowy, jakim jest dorastanie. Stwierdzono, że wiele dysfunkcji roz­wojowych powstaje w tym właśnie wieku - u wielu osób utrzymują się one przez resztę życia, przekształcając się w poważne zaburzenia kliniczne.

Przyjmuje się, że okres dorastania to czas doniosłych i głęboko sięgających zmian psy­chicznych, okres kształtowania się osobowości młodych ludzi. Proces ten przebiega intensywnie i nie zawsze harmonijnie. Dominującą pozycję zajmuje wówczas życie uczu­ciowe. Emocje młodzieży cechuje iabilność, przesada i nadmierna afektacja. Sku­tek tego typu emocjonalności to narastanie problemów i konfliktów z uwagi na podej­mowanie przez młodzież nieprzemyślanych i pochopnych decyzji, opartych często na podłożu uczuciowym, a nie racjonalnym. W takiej sytuacji logiczne argumenty kierowa­ne przez rodziców czy też inne osoby zaangażowane w proces wychowania nie trafiają do młodych ludzi, są przez nich lekceważone i najczęściej odrzucane (L.F. Beck 1994).

Równolegle młodzież stopniowo staje się coraz bardziej refleksyjna w stosunku do sa­mej siebie. Indywidualnie odkrywa własną odrębność od innych, kształtuje swoją tożsamość. Zatem okres dorastania to również czas pogłębionego poznawania siebie, poszukiwania sensu własnego istnienia, swojej roli w życiu. Jest to podstawowy dyle­mat, z którym musi się uporać każdy nastolatek. Erikson wskazuje, że młodzieży daje się czas psychospołecznego moratorium - okres, w którym jednostka niegotowa, by sprostać obowiązkom, ma zagwarantowane prawo do zwłoki. Psychospołeczne mora­torium to okres pobłażania ze strony społeczeństwa, który pozwala młodym ludziom na wypróbowanie różnych tożsamości i ponoszenie porażek, a jednocześnie chroni przed konsekwencjami swoich czynów.

Zdobywając większe doświadczenie, młody człowiek może zacząć zastanawiać się nad długotrwałym zaangażowaniem, na które mógłby się zdecydować. Ten stan nazywany jest tożsamościowym moratorium - sytuacją, w której są rozważane różne możli­wości, doświadczane różne role, ale odkłada się ostateczne decyzje ze względu na niepewność.

Dalsze doświadczenia pomagają w określeniu postaw, wartości i samooceny, tak aby młody człowiek mógł rozwiązać kryzys tożsamości i ustalić względnie stałe zaangażo­wanie, co pozwala na osiągnięcie tożsamości (M.H. Dembo, 1997).

-Ważne!

Według Eriksona, w okresie dorastania centralny konflikt stanowi tożsamość roz­proszona, natomiast główne implikacje dla optymalnego rozwoju to osiągnięcie stabilnego i satysfakcjonującego poczucia tożsamości i celu na podstawie spój­nych doświadczeń sukcesu osobistego i satysfakcji związanych ze społeczną satysfakcją i uznaniem.

Z powyższej analizy wynika, że proces osiągania tożsamości jest trudny i złożony. Wy­daje się, iż w tym zakresie młodzież wymaga szczególnej pomocy.

W okresie dorastania szczególnie silnie odczuwana jest potrzeba akceptacji, szacun­ku i uznania. Potrzeby te zaspokajane są przede wszystkim przez rodzinę oraz najbliż­sze środowisko, w którym najważniejszą rolę odgrywają grupy rówieśnicze. Umiejęt­ności psychospołeczne nie są jeszcze rozwinięte na tyle, aby młodzi ludzie mogli sami rozwiązywać własne problemy. Ponadto występuje w tym czasie duża podatność na wszelkie wpływy środowiska i otoczenia. Jeżeli młody człowiek wybiera jego kon­struktywne aspekty, wówczas ma możliwość odreagowania napięć spowodowanych własnymi problemami w sposób pozytywny. Z drugiej strony może szybko i bezkrytycz­nie poddać się destruktywnym czynnikom najbliższego środowiska. Efektem może być próbowanie zachowań ryzykownych w celu załatwienia bardzo ważnych spraw życio­wych, których młodzi nie mogą lub nie chcą rozwiązać inaczej.

Młodość to okres wielkich możliwości i nadziei. Równocześnie bywa trudna i pełna cierpienia, które może być spowodowane omówionymi wyżej czynnikami. Jeżeli młody człowiek nie znajdzie na tym etapie rozwoju zrozumienia i wsparcia ze strony najbliż­szych mu osób, wówczas może podjąć niewłaściwe, nieprzemyślane decyzje, co nie pozwoli mu na wybranie słusznej drogi prowadzącej do rozwiązania własnych problemów życiowych. Może pójść drogą uproszczoną (np. wejść w uzależnienia), co na krótko i pozornie daje wrażenie uporania się z własnymi problemami, a w efekcie jeszcze bar­dziej je pogłębia.

Równie niebezpieczne dla młodego człowieka jest wejście w grupę rówieśniczą, w któ­rej obowiązują normy i zasady nieakceptowane społecznie. Tego typu reakcje na sytu­acje trudne są tym bardziej prawdopodobne, że młodzież w okresie dorastania nie chce uznawać żadnych autorytetów, jest nadmiernie krytyczna i nastawiona buntowniczo do uznawanych społecznie norm i zasad.

Ważne!

Różne zachowania problemowe umożliwiają (Z.B. Gaś 1997):

• zaspokojenie najważniejszych potrzeb psychologicznych (miłości, akceptacji, uznania, bezpieczeństwa, przynależności);

• realizację ważnych celów rozwojowych (np. określenie własnej tożsamości, uzy­skanie niezależności od dorosłych);

• radzenie sobie z przeżywanymi trudnościami życiowymi (redukcja lęku i frustracji).

Specyficzne aspekty rozwoju młodzieży niepełnosprawnej ruchowo

Młodzież niepełnosprawna ruchowo podlega tym samym prawom rozwojowym, co jej zdrowi rówieśnicy. Napotyka jednak dodatkowo na swojej drodze życiowej wiele prze­szkód i ograniczeń, które wynikają z jej niepełnosprawności. Utrudnia to harmonijny przebieg jej rozwoju i naraża na wiele problemów życiowych.

Na podstawie badań (przeprowadzonych również na terenie naszej placówki) stwier­dzono, że pewną część młodzieży z dysfunkcjami narządów ruchu cechuje mało racjonalny, nasycony negatywnymi emocjami obraz własnej niepełnosprawności,

który ma związek ze strukturą systemu wartości tej młodzieży. Dla osób tych charakte­rystyczna jest reakcja rezygnacji objawiająca się apatią i biernym przyjmowaniem wszel­kich uciążliwości związanych z kalectwem oraz brak wiary w możliwość kształtowania własnej przyszłości (K. Bidziński, 2001).

W badaniach przeprowadzonych przez P. Majewicza (2000), także w naszym ośrodku, ujawniono, iż młodzież niepełnosprawna w porównaniu z pełnosprawnymi rówieś­nikami charakteryzuje się mniej pozytywnym obrazem własnej osoby, mniejszą zdolnością do zachowań asertywnych, przy jednoczesnej wyraźnej skłonności do uległości i submisji zabarwionej nieufnością i niechęcią do siebie oraz innych lu­dzi, co utrudnia nawiązywanie kontaktów i zaburza relacje rówieśnicze.

Na podstawie wieloletnich doświadczeń nabytych w pracy z młodzieżą niepełnospraw­ną możemy stwierdzić, że cytowane wyżej wnioski odnoszą się do znacznej części wychowanków naszego ośrodka.

Dzieci niepełnosprawne, podobnie jak i dzieci zdrowe, przeżywają zarówno potrzebę doznań pozytywnych, jak i konkretnych stanów uczuciowych związanych z miłością, życzliwością, ludzką sympatią, sukcesami, przyjaźnią. W porównaniu z dziećmi zdro­wymi mają jednak mniej okazji i możliwości ich przeżywania. Ograniczona możliwość przeżywania uczuć pozytywnych oraz skutki ograniczonych czynności ruchowych są główną przyczyną zubożenia ich osobowości. Niepełnosprawni mają również więcej powodów do poczucia niepewności, zagrożenia, niepokoju. Przeżywają problemy przy­stosowawcze związane z możliwością w miarę normalnego funkcjonowania w ży­ciu społecznym.

Szczególnym przedmiotem zainteresowań młodzieży niepełnosprawnej jest stan zdro­wia i wynikające z niego konsekwencje. Fakt ten powoduje często introwertyzację postawy, ujemne zabarwienie przeżyć poznawczych, ujemną ocenę rzeczywisto­ści, brak porozumienia z otoczeniem. Procesom intelektualnym towarzyszą często reakcje emocjonalne niekorzystnie wpływające na ocenę rzeczywistości, co w kon­sekwencji praktycznie izoluje osobę niepełnosprawną od środowiska rówieśniczego, a tym samym zakłóca prawidłową socjalizację.

W podsumowaniu można stwierdzić u młodzieży niepełnosprawnej ujemny bilans prze­żyć pozytywnych. Psychika dzieci i młodzieży niepełnosprawnej jest w swej strukturze taka sama, jak ich zdrowych rówieśników. Inna jest najczęściej jej treść, zwykle mniej bogata, mniej harmonijna, mniej pogodna. Ich sytuacja życiowa stawiać im będzie więk­sze wymagania niż ich zdrowym rówieśnikom.

Ważne!

Działania profilaktyczne w odniesieniu do młodzieży niepełnosprawnej powinny zostać nakierowane na wzmacnianie jej osobowości w następujących sferach:

• adekwatnej samooceny;

• samoakceptacji;

• poczucia własnej wartości;

• wiary we własne możliwości.

Ze względu na częste stany rezygnacji, znużenia, frustracji oraz trudności w na­wiązywaniu relacji koleżeńskich, konieczne jest uruchomienie działań edukacyj­nych w obszarze rozwijania umiejętności psychospołecznych oraz zajęć mają­cych na celu łagodzenie napięć emocjonalnych.

Środowiskowy aspekt zagrożeń

Młodzież z naszego ośrodka pochodzi w większości ze środowisk małomiasteczkowych i wiejskich. Sytuacja socjalno-bytowa uczniów jest przeciętna lub poniżej przeciętnej, część uczniów pochodzi z rodzin o niskim statusie materialnym, korzystających z różnego ro­dzaju pomocy socjalnej. Rodzice posiadają wykształcenie przeważnie zawodowe, zna­cząco niski jest odsetek uczniów pochodzących z rodzin inteligenckich. Niektórzy wy­chowankowie pochodzą z rodzin dysfunkcyjnych i niewydolnych wychowawczo.

Rzetelną i w miarę wszechstronną ocenę środowiska rodzinnego utrudnia fakt, że młodzież z naszego ośrodka pochodzi z całego kraju, więc dotarcie do środowiska rodzinnego w wielu przypadkach jest ograniczone lub niemożliwe. Należy jednak pod­kreślić, iż część rodziców sygnalizuje trudną (z różnych względów) sytuację rodzinną i oczekuje w tym zakresie pomocy.

W naszej praktyce zetknęliśmy się z następującymi postawami rodzicielskimi, które mają przełożenie na funkcjonowanie ich niepełnosprawnych dzieci:

Postawy rodzicielskie	Funkcjonowanie dziecka
nadmiernie chroniące	postawa wymagająca i roszczeniowa
obojętne	apatia, niska aktywność
nieakceptujące niepełnosprawności dziecka	niskie poczucie własnej wartości
prawidłowo dbające o rozwój dziecka i jego wspomaganie	wiara we własne możliwości, stawianie sobie celów i dążenie do ich realizacji, prawidłowe relacje interpersonalne
perfekcjonistyczne i nadmiernie wymagające	stawianie sobie wymagań wyższych niż możliwości, niska tolerancja na porażki i stąd napięcia emocjonalne, frustracja, obarczanie innych winą za swoje niepowodzenia
charakteryzujące się brakiem wiary 1 w możliwości dziecka	bierność, niska motywacja, brak wytrwałości, unikanie sytuacji trudnych

Wychowankowie, przebywając w jednej placówce, najczęściej pozostają we wzajem­nych interakcjach. Część z nich tworzy jednak podgrupy, w tym również takie, które mają skłonność do zachowań ryzykownych. Stanowią one zagrożenie dla większości prawidłowo funkcjonujących wychowanków.

Kontakty społeczne wychowanków z młodzieżą spoza środowiska ośrodka są ogra­niczone. Młodzież może samodzielnie wychodzić poza teren placówki, uczestniczy w różnego rodzaju imprezach integracyjnych, przeważnie jednak nie nawiązuje kon­taktów rówieśniczych na zewnątrz. Jak widać, zagrożenie z tej strony jest raczej niewielkie, jednak zawsze brane pod uwagę, ze względu również na to, że w szkole uczy się młodzież tzw. dochodząca, która wnosi nowe doświadczenia, nie zawsze pozytywne.

Wnioski z zastosowanych metod diagnostycznych

Wyodrębniono następujące zachowania ryzykowne charakterystyczne dla naszych wychowanków:

• agresja,

• uzależnienia,

• niski poziom aktywności psychospołecznej uczniów.

7. Jakimi zasadami będziemy kierować się podczas realizacji działań profilaktycznych

Realizatorzy programu

Realizatorami programu oddziaływań profilaktyczno-wychowawczych w placówce są wszyscy pracownicy ośrodka wykonujący zadania zgodnie ze swoimi kompetencjami i miejscem zajmowanym w systemie. Rolą dyrektora jest kierowanie zespołem realiza­torów programu w fazie planowania działań oraz podczas ich realizacji i ewaluacji, a także udzielanie im wsparcia. Pierwszoplanową rolę w realizacji programu odgrywają wycho­wawcy klas włączający zadania profilaktyczne do działań wychowawczych adresowa­nych do prowadzonych przez nich zespołów uczniowskich. Silnego wsparcia w tej działalności udzielają im inni nauczyciele, a także pedagog i psycholog. Działania pro­filaktyczne muszą być konsultowane z rodzicami uczniów, ważne jest ich zaangażowa­nie w proces planowania, realizacji i ewaluacji tych działań. Rodzice są także głównym źródłem informacji na temat występowania i nasilenia różnych zagrożeń rozwojowych tkwiących w środowisku rodzinnym i lokalnym.

Zadania wychowawcy klasy w tworzeniu i realizacji programu profilaktycznego:

1) podstawowym zadaniem wychowawcy klasy jest diagnozowanie sytuacji wychowaw-
czej prowadzonej przez niego klasy i wczesne rozpoznawanie zagrożeń na drodze roz-
woju uczniów. Wychowawca klasy dzięki temu, że ma. stały kontakt z uczniami, może:

• poznać zespół - jego strukturę, relacje panujące między jego członkami, role, jakie poszczególni uczniowie pełnią w grupie, stopień spójności klasy, poziom akceptacji i otwartości w grupie,

• obserwować uczniów w różnych sytuacjach, również celowo inspirowanych, np. podczas wycieczek i imprez klasowych, i innych wspólnych działań,

• systematycznie współpracować z innymi nauczycielami, pedagogiem, psycholo­giem w rozpoznawaniu problemów uczniów,

• poznać środowisko rodzinne uczniów i tkwiące w nim zagrożenia rozwojowe.

Ponadto wychowawca:

2. proponuje i wdraża spójny program działań wychowawczo-profilaktycznych wynikają­cy z potrzeb kierowanego przez niego zespołu, osobistych kompetencji, zasobów szkoły;

3. rozpoznaje indywidualne problemy uczniów i podejmuje próby ich złagodzenia bądź rozwiązania;

4. buduje prawidłowe relacje z uczniami oparte na wzajemnym szacunku i zrozumieniu;

5. wpływa na strukturę klasy i panujący w niej klimat;

6. włącza do realizacji programu innych nauczycieli, specjalistów;

7. inicjuje kontakt uczniów i ich rodziców z pedagogiem szkolnym, psychologiem;

8. dokonuje systematycznie oceny skuteczności prowadzonych przez siebie działań, modyfikuje realizowany program działań wychowawczo-profilaktycznych, dostoso­wując go do aktualnych potrzeb rozwojowych swoich uczniów;

9. doskonali umiejętności zawodowe w obszarze działań wychowawczo-profilaktycz­nych poprzez udział w WDN i zewnętrznych formach doskonalenia nauczycieli.

Zadania pedagoga i psychologa w tworzeniu i realizacji programu profilaktycz­nego:

1. przeprowadzenie diagnozy problemów wychowawczych szkoły;

2. koordynacja pracy zespołu opracowującego szkolny program profilaktyki;

3. monitorowanie przebiegu realizacji szkolnego programu profilaktyki;

4. dokonywanie, wraz z kierowanym przez siebie zespołem, okresowej ewaluacji re­alizacji programu;

5. włączanie się do realizacji niektórych zadań szkolnego programu profilaktyki (np. prowadzi zajęcia psychoedukacyjne dla uczniów, szkoleniowe dla rodziców, po­maga w rozwiązywaniu problemów indywidualnych);

6. współpraca z różnymi instytucjami i organizacjami zajmującymi się udzielaniem pomocy rodzinie i dziecku (placówki medyczne, poradnie psychologiczno-peda­gogiczne, poradnie specjalistyczne, powiatowe centrum pomocy rodzinie, miejski ośrodek pomocy społecznej, policja, sąd itp.);

7. w zależności od potrzeb, udzielanie pomocy rodzicom w nawiązaniu kontaktu z róż­nymi instytucjami i organizacjami zajmującymi się udzielaniem pomocy rodzinie i dziecku;

8. systematyczna współpraca z wychowawcami klas i nauczycielami, udzielanie im wsparcia w planowaniu i realizacji zadań profilaktyczno-wychowawczych;

9. prowadzenie w ramach WDN szkolenia dla nauczycieli dotyczącego realizacji za­dań szkolnej profilaktyki;

10) uczestnictwo w szkoleniach doskonalących umiejętności pracy wychowawczej i pro­filaktycznej.

Zadania nauczycieli w tworzeniu i realizacji programu profilaktycznego:

1. uczestnictwo w diagnozie i planowaniu oddziaływań profilaktyczno-wychowawczych w placówce;

2. okresowa analiza efektywności oddziaływań profilaktyczno-wychowawczych;

3. realizacja zadań profilaktyczno-wychowawczych poprzez włączanie do swojego pro­gramu nauczania treści o charakterze profilaktycznym, stałe reagowanie na pojawia­jące się zagrożenia rozwojowe;

4. systematyczna współpraca z wychowawcami klas i nauczycielami, udzielanie im wsparcia w planowaniu i realizacji zadań profilaktyczno-wychowawczych;

5. doskonalenie umiejętności zawodowych w obszarze działań wychowawczo-profilak-tycznych poprzez udział w WDN i zewnętrznych formach doskonalenia nauczycieli.

Zadania rodziców w tworzeniu i realizacji programu profilaktycznego:

uczestnictwo w diagnozie potrzeb wychowanków w zakresie profilaktyki;

opiniowanie programu oddziaływań profilaktyczno-wychowawczych w placówce;

systematyczna współpraca z wychowawcą klasy w zakresie zaspokajania potrzeb swoich dzieci;

w miarę swoich sił i możliwości rodzice włączają się do realizacji niektórych zadań programu;

w sytuacji poważnych zagrożeń rozwojowych swoich dzieci, korzystając z pomocy pedagoga, szukają wsparcia w specjalistycznych placówkach (np. poradni psycho­logiczno-pedagogicznej, placówek służby zdrowia i innych).

8. Relacje międzyosobowe

O skuteczności oddziaływań profilaktyczno-wychowawczych decyduje nie tylko roz­dział zadań między realizatorów programu, lecz także ustalenie zasad współpracy mię­dzy nimi. Poniżej przedstawiamy te zasady.

Relacje nauczyciel - uczeń

W realizacji programu najważniejsza jest jakość osobistych kontaktów między nauczycie­lem a uczniem. Zwraca na to uwagę m.in. Hanna Rylke (1999) w swojej książce Pokolenie zmian. W budowaniu wzajemnych relacji kierujemy się zasadą podmiotowego traktowa­nia ucznia (porównaj: M. Śnieżyński, 1995). Z przyjęcia tej zasady wynika charakterystyka ucznia i związane z nią powinności nauczycielskie, jak pokazuje poniższa tabela.

Lp.	Uczeń	Nauczyciel
1	Jest osobą jedyną i niepowtarzalną	Poznaje indywidualne właściwości ucznia i dostosowuje do nich swoje oddziaływania profilaktyczno-wychowawcze
2	Posiada prawo do harmonijnego i wszechstronnego rozwoju	Traktuje młodzież jako rozwijające się jednostki
3	Jest osobą wolną, ale i odpowiedzialną	Darzy ucznia życzliwością i zaufaniem
4	Ma prawo do błędu	Wykazuje zrównoważenie emocjonalne, jest sprawiedliwy i życzliwy
5	Nosi w sobie wiele dobrego	Akceptuje uczniów, stosuje częściej nagrody niż kary, wzmacnia ich mocne strony
6	Jest istotą myślącą i czującą	Posiada zdolność do empatii i wrażliwość pedagogiczną
7	Ma prawo do godności i zachowania swojej intymności	Wykazuje takt pedagogiczny
8	Ma prawo do swobodnej wypowiedzi	Zwraca uwagę na to, co mówią uczniowie, a odebrane informacje uwzględnia w swoich oddziaływaniach profilaktyczno-wychowaw­czych

Relacje nauczyciel - nauczyciel

Współpraca między wychowawcą, nauczycielami, pedagogiem, psychologiem przy realizacji programu profilaktyczno-wychowawczym polega na:

• wspólnej diagnozie sytuacji wychowawczej zespołu klasowego, opracowaniu kon­cepcji oddziaływań profilaktyczno-wychowawczych i ich realizacji,

• wymianie doświadczeń w zakresie indywidualnej pracy z uczniem wykazującym spe­cyficzne potrzeby,

• wzajemnym wspieraniu się w pokonywaniu trudności związanych z realizacją pro­gramu oddziaływań profilaktyczno-wychowawczych,

• wspólnej okresowej ocenie efektywności podejmowanych działań i ich modyfikacji.
  

Relacje nauczyciel - rodzice

Współpraca z rodzicami przy realizacji programu oddziaływań profilaktyczno-wycho­wawczych powinna opierać się na następujących zasadach:

1. uznania nadrzędnej roli rodziców w procesie wychowawczym,

2. udzielania wsparcia rodzicom w wypełnianiu ich roli,

3. wspólnego frontu oddziaływań wychowawczych i współodpowiedzialności rodziny i szkoły za efekty (ujednolicenie wymagań, form i metod postępowania itd.),

4. włączenia rodziców do współpracy z ośrodkiem w ramach planowania, realizacji i ewa-luacji szkolnego programu oddziaływań profilaktyczno-wychowawczych.

9. Bibliografia:

1. Prajsner Mira., „Młodzież z grup ryzyka. Perspektywy profilaktyki”. PARPA, Warszawa 2003

2. „Poradnik Wychowawcy”, wyd. RAABE , Warszawa 2001

3. Brudnik E., „Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie-lekcja wychowawcza”, Zakł. Wyd. SSS, Kielce 2002

4. Szymańska J., „Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki”., Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, Warszawa 2000

Profilaktyka

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Rys. 2. Przyjęci do lecznictwa stacjonarnego w latach 1990-2000 z powodu zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych (wskaźnik na 100 000 mieszkańców). Źródło: raport „Narkomania w Polsce w 2000 r. Dane lecznictwa stacjonarnego", Serwis Informacyjny Narkomania 1/2002

---