1. Etymologia terminów: pedagogika i pedagog.
Termin pedagogika pochodzi od greckich wyrazów: pais - chłopiec i ago - prowadzę. Wyrazem paidagogos w starożytnej Grecji posługiwano się dla określenia człowieka (był nim najczęściej niewolnik), pod którego opieką pozostawał chłopiec w drodze do szkoły, w szkole oraz w drodze powrotnej do domu. Z czasem pedagogami nazywano osoby pełniące jakieś funkcje edukacyjne. Współcześnie pedagogami określa się osoby zajmujące się pedagogiką jako dyscypliną naukową i szeroko pojętą edukacją.

2. Dziedziny pedagogiki wg J. Gniteckiego.
1. Dziedzina pedagogiki zajmującą się wyjaśnianiem zmian w jednostce w rzeczywistości edukacyjnej to pedagogika empiryczna.
2. Dziedzina pedagogiki zajmującą się interpretacją zmian w jednostce z punktu widzenia wartości nadających im sens jest pedagogika hermeneutyczna.
3. Dziedzina pedagogiki zajmującą się skutecznością dokonywania zmian w jednostce jest pedagogika prakseologiczna.
4. Dziedzina pedagogiki zajmującą się wyjaśnianiem, interpretacją i skutecznością dokonywania zmian w jednostce w perspektywie całożyciowej edukacji to pedagogika ogólna.

3. Aspekty badawcze pedagogiki (horyzontalny, wertykalny, problemowy).
Dziedziny zainteresowań współczesnej pedagogiki mogą być rozpatrywane w ujęciu horyzontalnym (a więc z uwzględnieniem środowisk, instytucji wychowawczych, dziedzin działalności itp.), wertykalnym (a więc z uwzględnieniem poszczególnych etapów rozwoju człowieka w perspektywie całożyciowej edukacji) i problemowym (z wydzieleniem specyficznych płaszczyzn dociekań naukowych, zarówno horyzontalnych jak i wertykalnych, retrogresywnych jak i progresywnych).

4. Pojęcie dyscypliny naukowej w ujęciu treściowym i funkcjonalnym.
W znaczeniu treściowym nauka to system uzasadnionych pojęć, twierdzeń i hipotez będących wytworem odkrywczej działalności badawczej i stanowiących najwyżej rozwiniętą postać świadomości społecznej.
Nauka może być też rozpatrywana w znaczeniu funkcjonalnym. Jest ona wówczas ogółem czynności składających się na działalność badawczą. W tym ujęciu mówi się o nauce jako o procesie badawczym. Stanowisko takie znajduje wsparcie w filozofii nauki.

5. Podział nauk według kryterium przedmiotu badań.
Zgodnie z tym kryterium, czyli przedmiotem badań, wyodrębnia się: nauki przyrodnicze (zajmujące się badaniem, opisem i wyjaśnianiem otaczającej przyrody); nauki społeczne (zajmujące się badaniem człowieka i jego życia społecznego); tu zalicza się także pedagogikę.

6. Podział nauk według kryterium metody badań.
Uwzględniając kryterium metody badań wyodrębnia się: nauki formalne (oparte na metodzie dedukcji) oraz nauki empiryczne (oparte na metodach indukcji, dedukcji [falsyfikacji] lub idealizacji). Pedagogikę uważa się za naukę empiryczną.

7. Podział nauk według kryterium zadań badawczych.
Biorąc pod uwagę kryterium zadań badawczych, wymienia się: nauki teoretyczne (rozwiązujące głównie problemy teoretyczne), nauki praktyczne (zorientowane przede wszystkim na rozwiązywanie problemów praktycznych, np. tworzenie dyrektyw praktycznego działania); tu umiejscawia się pedagogikę.

8. Pojęcie edukacji w tradycji pitagorejsko-platońskiej (tylko edukacja nie założenia!).
Edukacja jako kategoria zmiany w uczniu i polega na wyzwoleniu się ze zmysłowej ułudy oraz poznaniu idei wiecznych, których nośnikiem jest dusza. Uczenie się to proces odkrywania prawd obecnych w umyśle człowieka pod wpływem dostarczanej przez edukatora stymulacji.

9. Pojęcie edukacji w tradycji arystotelesowskiej.
Edukacja jako kategoria zmiany w jednostce wiąże się z nabyciem doświadczenia w przyczynowym wyjaśnianiu zjawisk. Główną rolę pełnią idee pojmowane i odmiennie niż u Platona. Są nimi wytwory ludzkiego umysłu - pojęcia ogólne nadające kształt (formę) wiecznej, niezniszczalnej materii oraz służące do opisu i wyjaśniania przyczyn wywołujących określone skutki.

10. Pojęcie edukacji w tradycji archimedesowsko - euklidesowskiej.
Edukacja jako kategoria zmiany w uczniu polega tu na nabyciu doświadczenia w ilościowym opisie przyczyn wywołujących określone skutki. Do tego opisu stosowana jest matematyka. Jej rola jest jednak wtórna w stosunku do doświadczenia.

11. Pojęcie paidei i arete.
→ Paideię (pais - dziecko) w antycznej Grecji wiązano najpierw z dzieciństwem, następnie z wychowaniem dzieci, a od późnego okresu klasycznego zaczęto łączyć też z kształceniem ogólnym i humanizacją.
W rozwiniętych kulturach hellenistycznych paideia określana była jako system kształcenia, i obejmowała ćwiczenia w zakresie gimnastyki, gramatyki, retoryki, muzyki, matematyki, geografii, historii, przyrody i filozofii.
We wczesnej epoce chrześcijańskiej grecka paideia zastąpiona została łacińskim określeniem humanitas i stała się modelem do tworzenia wielu chrześcijańskich szkół wyższych. O ile w greckiej paidei zwieńczeniem programu nauczania była filozofia, to w chrześcijańskiej szkole wyższej taką dziedziną wieńczącą program kształcenia stała się teologia.
Współcześnie paideię łączy się z edukacją i wychowaniem człowieka, idealnymi rezultatami oraz szeroko pojętą kulturą ogólną.
W paidei punktem wyjścia jest człowiek jako idea usytuowana w szeroko pojętej kulturze greckiej, a więc poezji, sztuce, filozofii i nauce.
W paidei dążono do zapewnienia idealnej jedności całej osoby ludzkiej, a więc jedności cielesnego, politycznego (społecznego) i muzycznego wychowania. W silnym związku z paideią pozostaje kalokagatia, która oznaczała ogólny ideał wychowania.

→ W paidei jako idei człowieczeństwa formułowane są różne cnoty i wartości edukacyjne pojmowane jako tzw. aretai. W starożytnej Grecji arete oznaczało cnotę, dzielność, sprawność i doskonałość zarówno w dziedzinie aktywności fizycznej jak i duchowej. Arete jest sumą zalet składających się na charakter człowieka.
Aretologia to dział filozofii praktycznej, zajmujący się sprawnościami moralnymi i poznawczymi (cnotami etycznymi i dianoetycznymi, intelektualnymi).
Arete można odnieść do:
— cnót obywatelskich (arete politike),
— norm i wartości społecznych (arete jako ethos),
— wiedzy i nauki o rzeczach zawartej w mowie, myśli i rozumie (arete jako logos),
— idei jako koncepcji człowieka (arete jako humanitas),
— wiedzy fachowej (arete jako techne),
— wiedzy o wychowaniu:

Arete jako wiedza o uczeniu się - mathesis, jako wiedza o nauczaniu - didaskalia i jako wiedza o ćwiczeniu - askesis.

12. Etymologia i znaczenie terminów: metafizyka, ontologia, aksjologia, antropologia.
→ Metafizyka etymologicznie pochodzi od dwóch słów greckich: meta (po) i physika (fizyka), czyli to, co jest po fizyce (gr.: ta meta ta physika). Metafizykę definiuje się jako naukę filozoficzną o pierwszych zasadach strukturalnych bytu.

→ Etymologicznie termin ontologia pochodzi od dwóch słów greckich: ontos (byt) i logos (nauka). Ontologia jest więc nauką o bycie. W ujęciu pierwotnym ontologia była używana zamiennie z metafizyką (filozofią pierwszą) jako nauką o bycie jako bycie.
Za sprawą fenomenologii doszło do wyodrębnienia się ontologii jako nauki apriorycznej, zajmującej się związkami między czystymi jakościami idealnymi.

→ Termin antropologia etymologicznie pochodzi od dwóch słów greckich: anthropos (człowiek) i logos (nauka). Współcześnie wyróżnia się antropologię: filozoficzną, społeczną, biologiczną i pedagogiczną. Koncepcje człowieka powstawały na różnorakim gruncie ideologicznym i naukowym. Według B. Suchodolskiego wyróżnić można trzy zasadnicze koncepcje antropologiczne człowieka: metafizyczną (określała człowieka ze stanowiska wartości absolutnych i ponadludzkich: człowiek jest istotą, która powinna być taka, jak tego owe wartości wymagają (platonizm i chrześcijaństwo).,empiryczną (opierała się na przekonaniu, iż aby określić istotę ludzką, trzeba poznać, jaki jest człowiek rzeczywiście.
Podstawą wiedzy o człowieku są fakty i z nich wyprowadzać można prawa i teorie mówiące o tym, jaki jest człowiek.) i materialistyczną (traktowała człowieka jako istotę aktywną, stwarzającą własną rzeczywistość, będącą twórcą swego rozwoju. Człowiek jest istotą zmienną, ukształtowaną w toku historycznego rozwoju. Odzwierciedlają się w nim stosunki społeczne, w których przypadło mu żyć).

→ Etymologicznie wyraz aksjologia pochodzi od dwóch słów greckich: aksion (godny, cenny, wartościowy) i logos (nauka). Aksjologia to nauka o wartościach. Aksjologia ogólna zajmuje się badaniem wartości, ich hierarchii i systemów.
Aksjologia szczegółowa rozpatruje związane z dyscyplinami szczegółowymi wartości moralne, estetyczne, ekonomiczne, poznawcze.
Aksjologia pedagogiczna zajmuje się wartościami, które wychowanie ma zaszczepić w wychowankach.

13. Pojęcie empiryzmu genetycznego i metodologicznego.
- Empiryzm genetyczny głosi pogląd, iż treści poznawcze dostarczane są umysłowi poprzez doświadczenie. J. Locke głosił tezę, iż umysł ludzki to pierwotnie tabula rasa (niezapisana tablica), kształtuje więc go wyłącznie doświadczenie.
- Empiryzm metodologiczny, (aposterioryzm), jest filozoficznym poglądem przeciwstawnym aprioryzmowi. Według aposterioryzmu poznanie umysłowe jest uzależnione od poprzedzającego je doświadczenia i w nim znajduje uzasadnienie (F. Bacon, J. S. Mill).

14. Cel edukacji w behawioralnej koncepcji człowieka.
Behawiorystyczna koncepcja człowieka (Pawłow, Thorndike, Skinner): Człowiek jest istotą reaktywną, sterowaną przez środowisko zewnętrzne. W myśl tej koncepcji człowiek jest zewnątrz sterowny i pozbawiony autonomii.
— Podstawą kierowania rozwojem (sterowania) jest znajomość związków między bodźcami a reakcjami,
— Aktywność ucznia w działalności szkolnej i pozaszkolnej jest wynikiem uczenia się pojętego jako warunkowanie,
— Edukacja polega na bezpośrednim (reaktywnym) kierowaniu czynnościami ucznia,
— Podlega ona prawom uczenia się (warunkowania klasycznego i instrumentalnego),
— Teoretyczną podstawę edukacji szkolnej stanowi ciąg sytuacji określonych jako tzw. reaktywne zachowanie ucznia,
— Reakcje ucznia są tu funkcją bodźców zewnętrznych i osoby działającej.

15. Cel edukacji w koncepcji psychologii humanistycznej.
Zdaniem przedstawicieli psychologii humanistycznej (E. Fromm, C. Rogers, A. Maslow), podstawową właściwością natury ludzkiej jest rozwój ukierunkowany przez czynniki wewnętrzne. Siły decydujące przebiegu rozwoju tkwią w człowieku, a nie poza nim.
Zasadniczym celem edukacji szkolnej jest zapewnienie warunków do rozwijania własnej aktywności twórczej uczniów. Własna aktywność oznacza podejmowanie zachowań twórczych z motywów wewnętrznych wspartych pozytywnym zaangażowaniem emocjonalnym. Człowiek w myśl koncepcji psychologii humanistycznej jest jednostką wewnątrz sterowną. Istotna jest rola motywacji wewnętrznej i stosunku do podejmowania zachowań twórczych w różnych dziedzinach życiowej działalności. Cele edukacji w myśl założeń psychologii humanistycznej mają charakter podmiotowy.

16. Nurty w edukacji amerykańskiej wg Zbigniewa Kwiecińskiego.
Z. Kwieciński wyróżnia cztery nurty w edukacji amerykańskiej XX wieku:
— perenializm - nurt odwołujący się do wartości wieczystych i do religijnych fundamentów życia,
— esencjalizm - nurt odwołujący się do tego, co trwałe, najważniejsze, istotne, do minimum kanonu kulturowego,
— progresywizm - nurt dążący do odrodzenia społecznego poprzez koncentrację na zainteresowaniach i na swobodnym rozwoju dziecka.
rekonstrukcjonizm - nurt poszukujący harmonii pomiędzy— przekazaniem dzieciom i młodzieży dobrych doświadczeń z przeszłości z kształtowaniem w nich kompetencji i odwagi współuczestnictwa w tworzeniu nowej demokratycznej sfery publicznej i nowego solidarnego społeczeństwa.

17. Pojęcie pedagogiki w koncepcji Stefana Kunowskiego.
Pedagogika ogólna jako pedagogika teoretyczna w koncepcji Stefana Kunowskiego. Obok pedagogiki teoretycznej, czyli ogólnej, w skład pedagogiki wchodzą: pedagogika praktyczna (opiera się na obserwacji, zbieraniu i badaniu całości doświadczenia wychowawczego. Tak pojmowana pedagogika praktyczna nazywana jest przez S. Kunowskiego także pedagogiką empiryczną.), pedagogika opisowa (zmierza do uogólnienia wyników badań eksperymentalnych, czyli naukowych doświadczeń, celowo i planowo organizowanych. Określona w ten sposób pedagogika opisowa nazywana jest też przez S. Kunowskiego pedagogiką eksperymentalną), pedagogika normatywna (związana jest z dociekaniem systemów wartości, celów, ideałów wychowania i norm, którymi powinno kierować się wychowanie. Ten dział pedagogiki odwołuje się do filozofii człowieka (antropologii filozoficznej), aksjologii i teorii kultury).

18. Pojęcie pedagogiki jako dyscypliny teoretycznej w koncepcji S. Palki.
Pedagogika jako dyscyplina teoretyczna oparta na rozszerzonej dziedzinie badań:
— Tworzy metateorię wychowania, kształcenia i samowychowania człowieka,
— Odkrywa i systematyzuje prawidłowości i niezmienniki wychowania, kształcenia oraz samowychowania człowieka,
— Analizuje i porządkuje dorobek naukowy pedagogik praktycznie zorientowanych,
— Względnie niezależna od doraźnych sytuacji światopoglądowych, kulturowych i ideologicznych.

19. Pedagogika jako nauka praktyczna w koncepcji H. Muszyńskiego.
Przedmiotem dociekań pedagogiki jako nauki praktycznej jest ustalanie niezbędnych warunków dla urzeczywistniania społecznie pożądanych stanów rzeczy. Społecznie pożądany stan rzeczy (preferowany lub postulowany) określa cele naczelne, kierunkowe i instrumentalne, wyprowadzone z ideału wychowania. Ideał wychowania jest pochodny wobec ideału społeczeństwa. Na szczycie piramidy celów znajduje się człowiek, jego szczęście i rozwój będący konsekwencją przyjętych założeń antropologii i aksjologii. Celem pedagogiki jest tworzenie twierdzeń optymalizacyjnych, które mówią o tym, od czego zależy realizacja jakiegoś społecznie preferowanego lub postulowanego stanu rzeczy. Twierdzenia optymalizacyjne stanowią podstawę formułowania tzw. twierdzeń dyrektywalnych.

20. Pedagogika jako nauka o wychowaniu wg K. Konarzewskiego.
Wychowanie jest działalnością, w której jeden człowiek stara się zmienić innego człowieka. Wychowanie może stać się przedmiotem refleksji naukowej na dwa sposoby: jako fakt i jako zadanie.
Wychowanie jako fakt naukowy bada:
— historia (przemiany w czasie, prądy i kierunki pedagogiczne),
— socjologia (związek wychowania ze strukturami społecznymi wspólnot, które je stosowało),
— politologia (zróżnicowanie praktyk i instytucji wychowawczych ze względu na dystrybucję przywilejów w społeczeństwie),
— psychologia (przez odwoływanie się do konstrukcji psychicznych osób biorących udział w wychowaniu).
Pedagogika zajmuje się wychowaniem pojmowanym jako zadanie:
— projektuje działania wychowawcze,
— orientuje się na spełnianie oczekiwań i nadziei jednostek i grup społecznych,
— projektuje wychowanie (a każda inna dyscyplina społeczna bada je tak jak bada się fakt naukowy),
o odrębności pedagogiki jako nauki i o jej wartości społecznej— świadczy to, że zajmuje się ona projektowaniem działań wychowawczych.

W tak pomyślanej koncepcji pedagogiki Krzysztof Konarzewski przewiduje trzy zasadnicze działy:
— aksjologia pedagogiczna (zajmuje się formułowaniem i wyprowadzaniem celów edukacyjnych),
— teoria wychowania (zajmuje się sposobami i warunkami dokonywania zmian),
technologia wychowania (zajmuje się sporządzaniem projektów— działań wychowawczych, czyli doborem sposobów określonych przez teorię do celów sformułowanych przez aksjologię).

---