A posteriori - sąd, który swą prawomocność opiera na doświadczeniu (Kant)
A priori - sąd, który swą prawomocność opiera wyłącznie na rozumie, będąc przy tym niezależny od wszelkiego doświadczenia (Kant)
Agnostycyzm - przekonanie, iż o niektórych sądach na temat świata nie jesteśmy w stanie sensownie orzec, czy są one prawdziwe, czy tez prawdziwe, a zatem pozostawiamy je nijako w zawieszeniu; termin ten szczególnie charakteryzuje postawę niektórych ludzi względem wiary bądź niewiary w istnienie Boga;
Aksjologia - dziedzina filozofii zajmująca się badaniem wartości
Apeiron - bezkres, to, co nieokreślone, to, co nie jest przedmiotem doświadczenia naszych zmysłów (zob. Anaksymander)
Arché -Pierwszych filozofów nurtowały zagadnienia związane z przyrodą, z światem, z kosmologią. Określa się ich zwykle mianem filozofów przyrody, bądź też kosmologów, lub też filozofów presokratejskich. Punktem wyjścia dla nich stało się poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: "z czego świat powstał?", która jednakże nie byłaby odpowiedzią mitologiczną. Nie chodziło im jednakże włącznie o odpowiedź, by tak rzec - genetyczną, ale również o uchwycenie jedności w różnorodności rzecz świata tego, pierwiastka, zasady, który by ten ogrom niejako porządkowały, nadawały mu strukturę. Ów pierwiastek określali mianem arché, które to słowo w języku greckim może oznaczać zarówno zasadę rządzącą światem, jak i substrat, z którego został on uczyniony jak również prawo, podług którego toczą się rzeczy w świecie. Odpowiedzi na pytanie, czym jest owa arché padały różne: a to że woda, a to że ogień, powietrze, takoż bezkres, itp., itd.
Dedukcja - metoda rozumowania polegająca na tym, iż ze wyprowadzamy wnioski ze zbioru przesłanek
Deizm - pogląd utrzymujący, iż co prawda to Bóg stworzył świat, ale po tym akcie kreacji przestał się nim zupełnie zajmować, tak iż wszelkie modlitwy i prośby o interwencję kierowane do Niego są zupełnie bezsensowne
Determinizm - doktryna głosząca, iż każde zdarzenie posiada jakąś przyczynę, która warunkuje jego zaistnienie w ten sposób, iż musi ono zajść
Egzystencja - sposób istnienia, który przypisać możemy jedynie człowiekowi jako istocie tworzącej własną istność;
Empiryzm - nurt w filozofii dążący do powiązania wiedzy oraz doświadczenia, które najczęściej pojmuje jako zmysłowe treści świadomości
Epistemologia - (teoria poznania, gnoseologia) - dział filozofii, który podejmuje kwestie związane z ludzkim poznaniem. Podstawowym zagadnienie jest tu pytanie o istotę oraz strukturę poznania jako takiego. Inne zagadnienia, którymi epistemologia się zajmuje to: jej zakres oraz przedmiot, źródła poznania, pytanie o rolę doświadczenia w powstawaniu wiedzy i udział w tym rozumu, czym jest prawda i jakie warunki muszą być spełnione, abyśmy mogli o niej mówić, do jakiego stopnia warunki, w których przyszło żyć podmiotowi poznającemu wpływają na jego zdolności poznawcze, najlepsza metoda uzyskiwania wiedzy.
Estetyka - dział filozofii zajmujący się teorią piękna oraz teorią przeżycia estetycznego
Eschatologia - korpus idei odnoszących się do końca życia, bądź też końca świata.
Etyka - dział filozofii zajmujący się działaniami człowieka, które mogą być ocenianie ze względu na swą wartość moralną (dobro - zło)
Fizykalizm - pogląd, który głosi, iż świat realny sprowadza się wyłącznie do tego, co fizyczne
Historiozofia - rozważania prowadzone nad ostatecznym celem i przebiegiem procesów historycznych
Idea - można to pojęcie rozumieć na dwojaki sposób, po pierwsze, jako subiektywna, wewnętrzną treść umysłu, po drugie zaś, jako obiektywna, wieczna, bezczasowa forma, która funduje zmienny świat zmysłów, w którym żyjemy;
Indukcja - sposób wnioskowania - wychodząc od twierdzeń jednostkowych prowadzi ona do twierdzeń ogólnych;
Irracjonalizm - pogląd, którego zwolennicy głoszą, że istnieją inne źródła poznania niż tylko doświadczenie oraz rozum
Konwencjonalizm - pogląd, którego zwolennicy utrzymują, iż wszelkie normy i zasady, którymi ludzie kierują się w swym życiu prywatnym oraz społecznym są wynikiem podjętej arbitralnie umowy, nie zaś czymś, co ma swe umocowanie w bycie bądź też naturze
Kreacjonizm - Doktryna teologiczna głosząca, iż, po pierwsze, świat został wywołany z niebytu przez Boga, po drugie zaś, iż przy narodzinach człowieka tworzy On dla niego duszę
Logos - różni filozofowie i myśliciele, w tym religijni, definiowali ten termin; ogólnie oznacza on pewną zasadę, prawo, także rozum, rządzący wszechświatem, w chrześcijaństwie logos jest uznawany za objawione słowo boże i jako takie jest utożsamiane z Chrystusem
Materializm - pogląd, którego zwolennicy utrzymują, iż świat składa się wyłącznie z materii
Monada - podług Leibniza to nierozciągłe przedmioty psychiczne, mające zdolność postrzegania i przeżywania stanów pożądania; jako takie są samowystarczalne i rozwijają się w sposób tylko sobie właściwy, będąc przy tym zupełnie niezależnymi od pozostałych monad
Monizm - pogląd, którego zwolennicy utrzymują, iż wielość rzeczy świata tego sprowadza się do jednej zasady,
Ontologia - dział filozofii, który podejmuje rozważania na temat istnienia, bytu jako takiego.
Panteizm - pogląd głoszący, że Bóg jest wszędzie albo że Bóg i wszechświat to to samo. Najsłynniejszy system panteistyczny w filozofii nowożytnej stworzył Spinowa
Pluralizm - postawa, która cechuje się tolerancją dla wielu rodzaju rzeczy, szczególnie zaś dla odmiennych światopoglądów
Predestynacja - doktryna głosząca, iż niektórzy ludzie rodzą się jako przeznaczeni do zbawienia lub potępienia i nawet dobre uczynki nie pomogą im uniknąć swego losu;
Racjonalizm - Każdy pogląd na świat, który uznaje, iż rozum stanowi wszelką podstawę wiedzy o nim
Relatywizm - doktryna głosząca, iż prawda jest zależna od stanowiska podmiotu, który ją przypisuje bądź odmawia jakimś sądom
Scholastyka - filozofa, która była przedmiotem wykładu w szkołach przykościelnych oraz uniwersytetach w okresie średniowiecza mniej więcej o XII - XVI
Scjentyzm - określenie korpusu poglądów, których głównym wyznacznikiem było to, iż za pomocą kategorii właściwych dla nauk przyrodniczych da się opisać wszelkie ludzkie doświadczenie
Solipsyzm - przekonanie, iż istnieję tylko ja i moje jestestwo, pogląd ten łączy się zwykle z nazwiskiem George'a Berkeleya
Spirytyzm - dwojakie znaczenie, po pierwsze, iż duch stanowi ostateczną zasadę świata, jego substancję; po drugie zaś, pogląd, iż żywi mogą wchodzić w kontakt ze zmarłymi
Substancja - to, co istnieje samo z siebie i nie potrzebuje do tego niczego innego, tudzież istota rzeczy, to, co warunkuje, że przedmiot jest takim, jakim jest, tą kategorię wprowadził do słownika filozofii Arystoteles
Utylitaryzm - teoria etyczna głosząca, iż najwyższym dobrem, jakie człowiek jest w stanie osiągnąć, jest pożytek, jaki z podejmowanych działań wyniesie jednostka, bądź też społeczeństwo, a celem wszelkich naszych wysiłków winno być szczęście możliwie największej liczby ludzi na świecie;
Woluntaryzm - ogólnie: przekonanie, iż wszelkie władze rozumu podlegają woli; jako doktryna metafizyczna woluntaryzm głosi, iż ostateczną zasadę świata stanowi wola, pojęta jako transcendentna siła
Wartość - to wszystko co jest dla nas cenne lub co czyni to coś cennym.
Dziedziny, do których wartość się odnosi:
-estetyczne
-etyczne
-poznawcze
-ogólno-kulturowe
-religijne
Idealizm - p. realizmowi, wg którego idea, myśl są pierwotne natomiast byt, rzecz - wtórne
Natywizm - pogląd przyjmujący istnienie idei niezależnych od doświadczenia i z nich wywodzący poznanie; Neoplatonizm - stw. przez Platona. System przeciwstawiał absolutowi materię
Sensualizm - pogląd wg którego źródłem poznania są wrażenia zmysłowe
Światopogląd - zespół ogólnych przekonań dotyczących natury świata, miejsca czł. w świecie;
manicheizm- twórcą manicheizmu był Mani. Głosił wiarę w nieustawiczną walkę pomiędzy światłem i ciemnością, dobrem i złem. Wyznawców manicheizmu cechowała asceza, przede wszystkim w życiu seksualnym. Do wyznawców manicheizmu należał między innymi Aureliusz Augustyn (św. Augustyn ), który później nawrócił się na chrystianizm, został ojcem Kościoła i gwałtownie zwalczał manicheizm jako herezję.
Absolut (łac. absolutus -bezwarunkowy, nieograniczony, oddzielny), jest to, co jest niezależne od czegoś innego; byty doskonałe, pierwotne, posiadające przyczyny swego istnienia w sobie (istnienie jest tożsame z istotą); pełnia bytu, który istniejąc eksterioryzuje z siebie (Hegel)nie-byty
aksjologia (gr. axios - mający wartość, godność, postanowienie, logos - rozum, teoria, nauka), teoria wartości, wartościowania; zajmuje się badaniem istoty wartości, kryteriów wartości, rodzajów wartości oraz sposobów powstawania wartości.
aksjomat (gr. axioma - godność, postanowienie, wartość); założenie, jest człowiek albo antropocentrycznie uprawiana filozofia.
apriori (łac. a priori - z założenia poprzedniego, z wcześniejszego, założenia z góry), pojęcie służące dookreślenia takiej ludzkiej wiedzy, która nie pochodzi z doświadczalnego kontaktu ze światem, ale wynika z właściwości poznającego podmiotu.
aprioryzm (łac. a priori - z założenia),stanowisko filozoficzne głoszące, żeczłowiek poznaje świat niezależnie od doświadczenia, lub że można przyjąć pewne stwierdzenia, nie odwołując siędo doświadczenia.
a posteriori (łac. z następstwa), pojęcie używane w filozofii dla określenia wiedzy spór), metoda argumentowania, w której na potwierdzenie własnego stanowiska używa się racji przeciwnika; na przykład, jeżeli przeciwnik broni samobójstwa, to pytamy: „To dlaczego sam się nie powiesisz?”(Schopenhauer).
dialektyka (gr. dialektike - sztuka dyskutowania), nazwa metody, teorii ujmującej rzeczywistość w rozwoju, który jest wynikiem pozostawania zjawisk w przeciwieństwie, w sprzeczności; pojęciem tym najczęściej określa się naturę sposobu bytowania rzeczywistości oraz funkcjonowania rozumu, a także metody dyskursywnego poznania świata; jedna z podstawowych kategorii w filozofii marksistowskiej oznaczająca: sposób istnienia bytu, teorię bytu oraz metodologię badania(poznawania bytu).
egzystencja (łac. existere - występować, okazać się, istnieć), w sensie ogólnoontycznym - istnienie; w sensie węższym - istnienie ludzkie; a w ścisłym sensie - sposób bytowania człowieka.
fenomen (gr. phainomenon,odfphainomai - pojawiam się),zjawisko, przejaw rzeczy.
hipostaza (gr. hypostasis - podstawa, istota), kategoria używana dla określenia form przejawiania się istoty, Absolutu, np. Jednia i Dusza świata u Plotyna; w języku potocznym pejoratywne określenie przedmiotów uznanych jako fikcyjne, którym przypisuje się realność istnienia.
historyzm stanowisko filozoficzne, zgodnie z którym dzieje, świadomość historyczna są konstytutywne wobec człowieka i jego sposobu istnienia oraz poznania świata; społeczeństwo rozwijając się w perspektywie diachronicznej, tworzy coraz więcej faktów, struktur w perspektywie synchronicznej.
holizm (gr. holos - cały), przekonanie uznające dominującą rolę całości w tworzeniu teorii określonej rzeczywistości; stanowisko metodologiczne nakazujące rozpatrywanie zjawisk, zwłaszcza społecznych, w ich funkcjonowaniu w układach całościowych.
Indeterminizm (łac. in - nie, determinare - określać), pogląd filozoficzny zaprzeczający determinizmowi, który nie uznaje: 1)istnienia obiektywnych i naturalnych zależności między zjawiskami, na mocy których każde zjawisko byłoby wymuszone przez warunki, w jakich zachodzi; 2) istnienia obiektywnej powszechnej prawidłowości w świecie.
indukcja (łac. inductio -wprowadzenie), wnioskowanie od szczegółu do ogółu; na podstawie szeregu sądów jednostkowych przechodzi się do twierdzenia ogólnego,z którego sądy te wynikają; w metodologii - badania polegające na formułowaniu wniosków ogólnych na podstawie doświadczalnie stwierdzalnych faktów; nie jest wnioskowaniem niezawodnym.
kategoria (gr. kategoria - sąd, orzeczenie), pojęcie filozoficzne.
materializm kierunek filozoficzny uznający materię (byt materialny, świat realny, wszechświat, wszechkosmos, przyrodę, naturę) jako byt, jako to, co istnieje samo z siebie i jest pierwotne( świadomość jest wtórna); wyraża przekonanie, że materia istniejenie zależnie od świadomości i istnieje według określonych praw, które człowiek może poznać i wykorzystywać w swoim działaniu.
naturalizm stanowisko w filozofii utożsamiające problemy społeczne z przyrodniczymi, inaczej: nie uznające różnicy między przyrodą a społeczeństwem.
obiektywizm postawa światopoglądowa, ideologiczna i polityczna nakazująca powstrzymywanie się od zaangażowania ideowego, klasowego i politycznego; rezygnacja z formułowania ocen ideowo-moralnych badanej rzeczywistości.
perypatetyzm (gr. peripatetikos -przechadzający się), szkoła filozoficzna założona przez Arystotelesa; nazwa świątynia), w starożytnym Rzymie nazywano tak osobę niedopuszczoną do tajemnic religijnych; człowiek poza religią; współcześnie: człowiek niemający wystarczającej wiedzy, nieuk, ignorant.
redukcjonizm stanowisko w fenomenologii polegające na zmienianiu zawartości wyobrażenia dla wydobycia istoty rozpatrywanego zjawiska; jest to redukowanie fenomenów do ich istoty.
subiektywizm (łac. subiectivus -podmiotowy), stanowisko filozoficzne, w którym za punkt wyjścia w ocenie rzeczywistości bierze się własne przeżycia, myśli, doświadczenia, pragnienia, wrażenia.
świadomość 1) rodzaj poczucia swego istnienia i działania; 2) odzwierciedlenie otaczającej nas rzeczywistości.
tabula rasa czysta, niezapisana tablica, karta.
teizm (gr. theos - bóg), forma wiary religijnej przyjmująca istnienie jednego boga osobowego, znajdującego się poza nami poza i ponad przyrodą, będącego stwórcą świata i sprawującego nad nim kierownictwo opatrznościowe.
wartość określenie tego, o co warto zabiegać, co jest godne, czemu nawet można się podporządkować.
Antynaturalizm - kierunek w metodologii nauki przeciwstawiający się naturalizmowi, reprezentowanemu zwłaszcza poprzez tradycję myśli pozytywistycznej.
Antynaturalizm głosi postulat odmienności metod badań w naukach społecznych i humanistycznych od metod stosowanych na gruncie nauk przyrodniczych, które zostały przejęte od nauk ścisłych. Spór między naturalizmem a antynaturalizmem jest już dziś nieaktualny.
Reprezentanci (m.in.) Wilhelm Dilthey, Heinrich Rickert, Max Weber.
cyrenaizm (naz. Arystyp z Cyreny założyciel szkoły filoz.) filoz. kierunek greckiej szkoły filoz. sprowadzający całą filozofię do etyki, a przede wszystkim do hedonizmu w etyce, przyjmujący względność wiedzy i subiektywizm w teorii poznania; cyreneik - zwolennik c.; szkoła cyrenejska..
Deontologia (ang. deontology, pierwotnie "etyka prywatna" (Jeremy'ego Benthama), z gr. déon - to, co niezbędne, właściwe; obowiązek i logos - mowa, słowo) - to nauka o powinnościach i obowiązkach. Jest to dział etyki, zajmujący się postępowaniem moralnym i klasyfikujący uczynki w kategoriach moralnych. Wyróżnia się także deontologię lekarską. Stanowi ona swoisty kodeks postępowania moralnego lekarzy w stosunku do:
-pacjentów,
-innych lekarzy,
badań naukowych (np. na małpach).
Emotywizm - pogląd we współczesnej etyce, sformułowany przez Alfreda Julesa Ayera, głoszący iż etyczny namysł i wynikające z niego postanowienia, mają jedynie charakter ekspresji subiektywnych doznań i uczuć jednostki.
Falsyfikacja, procedura metodologiczna, której celem jest obalenie danego zdania, czyli wykazanie jego fałszywości. Falsyfikacja, zwana też negatywną weryfikacją, stanowi kryterium stosowane przy akceptacji hipotez.
Immoralizm, pogląd filozoficzny w etyce uznający, że podstawę ocen postępowania powinny stanowić kryteria pozaetyczne, np. estetyczne.
Intelektualizm etyczny - pogląd głoszący, że postępowanie człowieka zależy wyłącznie od jego wiedzy na temat dobra i zła. Człowiek wiedzący co dobre nie może czynić źle - jeśli zatem źle postępuje, oznacza to, że jego wiedza na temat dobra jest niepełna.
Sformułowanie tego stanowiska przypisuje się Sokratesowi, który pierwszy twierdził, że grecka αρετη (arete) - szeroko pojmowana cnota - tożsama jest z επιστημη (episteme) - wiedzą, poznaniem naukowym. Jak podaje Arystoteles w Etyce eudemejskiej (1216 b):
Sądził przecież (Sokrates), że każda cnota jest wiedzą, z czego wynikało, że kto wie o sprawiedliwości, jest sprawiedliwy.
Podobnie pisze Ksenofont w swoich Wspomnieniach o Sokratesie (III 9, 5):
Sokrates mówił, że sprawiedliwość i każda inna cnota jest mądrością, bo sprawiedliwe i w ogóle wszystkie cnotliwe czyny są piękne i dobre. Mówił dalej, że ani ci, którzy posiadają ich wiedzę (tj. wiedzę o cnotach), nie wybiorą zamiast nich niczego innego, ani też ci, którzy jej nie posiadają nie mogą ich dokonywać, lecz jeśli nawet spróbują, to błądzą.
Konsekwencją tego poglądu było twierdzenie, że cnoty można się nauczyć, wbrew elitarnym poglądom arystokratów, że jest ona czymś przyrodzonym. Dalej, cnota, jako tożsama z wiedzą, jest jedna i nie można być cnotliwym w pewnej dziedzinie, a w innej już nie.
Przekonanie to musiało prowadzić do paradoksów, które dostrzegał sam Sokrates. W Hippiaszu Mniejszym znajdujemy między innymi taki ustęp:
Bo mnie się wydaje, Hippiaszu, coś całkiem przeciwnego niż ty mówisz. Ci, którzy szkodzą ludziom i krzywdzą ich, i oszukują, i uchybiają prawu rozmyślnie, a nie mimo woli, ci mi się wydają lepsi, niż ci co mimo woli. Niekiedy znowu wydaje mi się wprost przeciwnie; więc błąkam się na tym punkcie: oczywista dlatego, że nie mam wiedzy.
Wybrnąć z problemu można jedynie zajmując nieludzką postawę albo-albo: kto źle czyni, nie może wiedzieć; kto wie, nie może czynić źle, opisaną wyżej przez Ksenofonta. Postawa ta dostępna jest jedynie (jeśli w ogóle) nielicznym. Jak zauważył Owidiusz w Metamorfozach (VII 20-21):widzę i pochwalam to, co lepsze, lecz wybieram gorsze.
Zdecydowanymi zwolennikami intelektualizmu etycznego byli cynicy i stoicy.
Intuicja (z łac. intuitio - wejrzenie) - proces myślowy polegający na szybkim dopasowaniu danej sytuacji, problemu, zagadnienia do znanych już szablonów i zależności. Objawia się w postaci nagłego przebłysku myślowego, w którym dostrzega się myśl, rozwiązanie problemu lub odpowiedź na nurtujące pytanie. Często mylona jest z przeczuciem o podłożu emocjonalnym. Natura intuicji wynika z tego, że jest ona procesem podświadomym, którego nie można kontrolować, można jedynie dopuszczać lub odrzucać podawane przez intuicję rozwiązania. Jest ona procesem bardziej kreatywnym i działającym na wyższym poziomie abstrakcji w porównaniu do myślenia logicznego.
Poziomy intuicji:
fizyczny
emocjonalny
intelektualny
Typy funkcjonalne:
intuicja odkrywcza (myślenie logiczne przerywane intuicją)
intuicja twórcza (generatywna)
intuicja wartościująca (podświadome ostrzeżenia dotyczące wyborów - podobne do emocjonalnych przeczuć, lęków i często z nimi mylone)
intuicja operacyjna
intuicja przewidywawcza
Intuicję jak i inne procesy myślowe można ćwiczyć. Jedną z metod jest metoda dziennika intuicji.
Istnieje także pojęcie kobieca intuicja. Jedna z teorii głosi, że obie płci mają taką samą zdolność do rozwijania intuicji, ale w przypadku płci męskiej, ze względów kulturowych, wywyższane jest myślenie logiczne nad intuicję. Stąd też intuicja przypisywana jest stereotypowo tylko kobietom.
Katharsis to uwolnienie cierpienia, odreagowanie zablokowanego napięcia, stłumionych emocji, skrępowanych myśli i wyobrażeń, które podlegały kontroli mechanizmów obronnych, ego lub kontroli społecznej (persony jednostki). Uwolnieniu podlegają przede wszystkim kompleksy psychiczne, które dezorganizowały funkcje ego i niepokoiły świadomość.
Warto pamiętać, że wbrew powszechnemu przekonaniu, katharsis to rzeczownik mający rodzaj żeński, a nie męski (czyli powinno się pisać "ta katharsis", a nie "to" czy "ten").
Koherencyjna koncepcja prawdy, którą sformułował Francis Herbert Bradley, brzmi: "Prawdziwe jest to, co jest wewnętrznie spójne". Jest to jedna z nieklasycznych koncepcji prawdy. Ma charakter konstruktywistyczny, ponieważ to, co jest wewnętrznie spójne w jednych okolicznościach nie musi być spójne w innych.
Koherencjoniści zwracają uwagę na budowę danego zdania i jego stosunek do innych zdań. Jeśli jakieś zdanie jest poprawnie zbudowane i zgadza się z pozostałymi zdaniami, świadczy to o poprawności owego zdania. Zwolennikom takiego poglądu chodzi o zgodność logiczną, a więc przede wszystkim o niesprzeczność i powiązanie zdań. Naturalnie, nie domagają się, aby jakieś zdanie poddawać próbie zgodności z wszystkim, bądź dowolnie wybranymi zdaniami.
Zastanawiając się nad poprawnością np. pewnego twierdzenia psychologicznego należałoby tylko ustalić, czy można je włączyć, nie wywołując przez to trudności logicznej natury, do systemu zdań przyjętych w psychologii.
Zgodnie z koncepcją koherencyjną kryteria prawdy mają charakter wyłącznie logiczny, o prawdziwości zdania decydują tylko względy formalne. Niewątpliwie postrzeganie formalnych, logicznych reguł przy budowaniu teorii naukowych jest konieczne i nigdy nie może być lekceważone. Jednakże zawężanie warunków prawdziwości jedynie do formalno-logicznej poprawności, jaką ma się odznaczać system zdań, jest już posunięciem zbyt daleko idącym.
Makiawelizm, zespół działań politycznych i społecznych opierający się na podstępie, surowości, przebiegłości i oszustwie. Synonim bezwzględnego postępowania w myśl hasła “cel uświęca środki”. Makiawelizm jako doktryna polityczna głosi, iż dobra i skuteczna polityka musi być nastawiona na osiągnięcie wyznaczonych celów. Podstęp, brutalna siła, terror i obłuda to metody sprawowania władzy. Machiavelli uważał, że polityk musi być przede wszystkim skuteczny. Wychodząc z założenia, że ludzie z natury są źli, zawistni i niesprawiedliwi, władca powinien dbać o pozory łaskawości i prawości, łamiąc je w razie potrzeby.
Według Machiavellego republikańska forma rządów jest najlepsza, gwarantuje bowiem nie tylko stabilność i praworządność sprawowania władzy, ale też wolność, równość i możliwość nieustannego bogacenia się poddanych. Fundamentem takiej formy rządów są prawa, stąd siła i przemoc nie odgrywa szczególnej roli. W praktyce jednak jest to trudne do osiągnięcia, gdyż wymaga wiedzy, doświadczenia i politycznego talentu władcy. Makiawelizm był wielokrotnie wykorzystywany dla uzasadnienia antydemokratycznych rządów faszystowskich (faszyzm) i totalitarnych (totalitaryzm).
Metaetyka stanowi jeden z działów etyki. Jej powstanie należy wiązać z imieniem angielskiego filozofa George'a Edwarda Moore'a oraz jego dziełem zatytułowanym "Zasady etyki". Jeśli zaś chodzi o termin metaetyka, to oznacza on ni mniej, ni więcej, jak logiczne, epistemologiczne oraz metodologiczne, badanie problemów wiążących się z problematyką etyki normatywnej.
Kwestie, które podejmuje metaetyka, są liczne i zróżnicowane. Podnosi ona zatem takie problemy jak choćby wolność woli, czy odpowiedzialność moralna, koncentrując się jednak przy tym na badaniu znaczenia pojęć, które stanowią składowe owych kwestii. Używa zwykle do tego subtelnych narzędzi logicznych. To jej najogólniejsza definicja. W sensie węższym metaetyka koncentruje się na badaniu trzech problemów etycznych, które niejako samorzutnie stały się dla niej kluczowymi.
Metajęzyk to specjalny język opisujący inny język (nazywany w tym kontekście językiem przedmiotowym). Termin ten powstał na gruncie logiki matematycznej. Jako przeznaczony do opisu danego języka formalnego metajęzyk musi być od niego bogatszy, w szczególności musi zawierać nazwy wszystkich wyrażeń rozważanego języka. W językoznawstwie metajęzyk występuje w dwóch znaczeniach:
aparat pojęciowo-terminologiczny językoznawcy, zwłaszcza gdy aparat ten jest jasno wyodrębniony i zdefinowany;
te elementy języka, które - zdaniem językoznawcy - służą do przekazywania informacji o samym języku.Z użyciem metajęzykowym danego znaku językowego (wyrazu, wyrażenia, zdania) mamy do czynienia, gdy znak ten użyty jest na oznaczenie samego siebie. Przykładowo w zdaniu: "Jaskółka" pisze się przez "ó". wyraz "jaskółka" nie oznacza samej jaskółki, tylko użyty jest na oznaczenie wyrazu "jaskółka". Jest to więc użycie metajęzykowe.
Metodologia, nauka o metodach badań naukowych, o skutecznych sposobach dociekania ich wartości poznawczej. Metodologia zajmuje się zagadnieniami teoriopoznawczymi związanymi z rozwojem danej nauki. Różnice pod względem metodologicznym pomiędzy naukami polegają na innych celach w systematyzacji wykrywanych zależności.
Leibniza monadologia, teoria monad, takim terminem G.W. Leibniz określił indywidualne substancje, z których składa się byt prawdziwy. Początkowo, świadomy nawiązania do filozofii Arystotelesa, nazwał je "entelechiami", częściej jednak, dla zaznaczenia, że są jednostkami prostymi, nazywał je "monadami".
Monady były dla niego nierozdzielnymi składnikami świata, "punktami metafizycznymi", "prawdziwymi atomami". Każda monada, wg Leibniza, jest zamkniętym kosmosem. Rozporządzają siłami, czyli zdolnościami przetwarzania się. Jako mniej lub bardziej doskonałe tworzą hierarchię.
Na dole jej stoją monady pozbawione samowiedzy, na szczycie monada doskonała, którą jest Bóg. Monadalność bytów zapewnia światu harmonijność, gdyż są jakby zegarami jednakowo na początku uregulowanymi przez Boga. Świat rzeczywisty przez to, że jest monadalny, jest ze wszystkich możliwych najbardziej harmonijny, a przez to jest najlepszym ze światów. Jednym z objawów doskonałości świata jest panująca w nim wolność.
Nadczłowiek (łac. homo superior, niem. Übermensch) jest pojęciem stworzonym przez niemieckiego filozofa, Fryderyka Nietzschego, opisanym w dziele Tako rzecze Zaratustra. Koncepcja jednostki wybitnej zrodziła się na początku w głowie Fiodora Dostojewskiego, rosyjskiego pisarza, Nietzsche bardzo mocno inspirowal się jego książkami.
Preludium to Nietzscheańskiej teorii nadczłowieka staje się ogłoszenie przez Fryderyka Nietzschego śmierci boga w dziele zatytułowanym Wiedza Radosna. Nietzsche wychodzi z założenia, że ludzie zabili starego boga ("Gott ist todt") nie zdając sobie z tego sprawy. Bóg został zamordowany, właściwie "zgnił", a ludzie żyją sobie dalej tak samo jak żyli. Wobec tego człowiek staje przed perspektywą nicości, poczucia bezcelowości i bezsensu istnienia. Wraca Nietzsche do tej koncepcji w najsłynniejszej chyba swojej książce- Tako rzecze Zaratustra. Mędrzec Zaratustra idzie między ludzi głosząc im śmierć boga i nadejście nadczłowieka. Nadczłowiek jest czymś do czego powinno się dążyć przez pokonanie w sobie człowieka. Jest to naturalna konsekwencja "zmierzchu bożyszcz". Kiedy bowiem zabija się boga, trzeba sobie stworzyć nowego- na tym polega słabość człowieka. Człowiek jest czemś, co pokonanem być powinno. Có żeście uczynili, aby go pokonać?(Tako rzecze....Nadczłowiek miałby być bogiem sam dla siebie. Nietzscheański nadczłowiek jest obdarzony niezwykłą wolą mocy, jego wola jest niewzruszona i nie ograniczają go normy moralne ustanowione przez ludzkość. Nietzscheański nadczłowiek ma prawo, ponieważ ma możliwość. Istotne jest, że z dzieła "Tako rzecze Zaratustra" można wywnioskować, iż osiągnięcie "poziomu" nadczłowieka jest niedostępne człowiekowi, który jest jedynie etapem przejściowym pomiędzy małpą a nadczłowiekiem. Obiektywnie rzecz biorąc nadczłowiek jest celem do którego należy dążyć, ale w rzeczywistości nie można go osiągnąć.
Nihilizm, postawa poznawcza i moralna, po raz pierwszy sformułowana w filozofii przez greckich sofistów, a głównie przez Gorgiasza z Leontionoi na Sycylii. Z jego dzieła O przyrodzie przechowały się trzy tezy nihilistyczne dotyczące poznania, a w konsekwencji zachowań: 1) nie ma niczego. 2) gdyby nawet coś było, to nie byłoby poznawalne. 3) gdyby nawet było poznawalne, to nie mogłoby być przedmiotem porozumienia między ludźmi.
Nihilizm zakładał zatem bierność poznawczą i moralną. Pojawiał się najczęściej w okresach kryzysów społecznych, zaburzeń postępu społecznego lub naukowego. Niekiedy, jak na przełomie XIX i XX w., przybierał formę dekadentyzmu lub katastrofizmu.
Nihilizm końca XIX w. dość często łączył się z hedonizmem, wyrastał z rozczarowań do nauki, historii i filozofii. E. Renan, główny teoretyk nihilizmu w tym okresie podkreślał, że najwłaściwszą postawą wobec świata, jest nie bunt, ale ironia. Nihilizm poznawczy prowadził do nihilizmu moralnego: skoro nic nie przemawia za tym, by jeden cel był lepszy od drugiego, każdy powinien wybierać taki, jaki mu odpowiada. Trzeba przeto cieszyć się światem takim, jakim jest, poszukiwać przyjemności, lecz nie angażować się w nic, nie interweniować, traktować wszystko sceptycznie bądź z przymrużeniem oka. Być widzem, a nie uczestnikiem zdarzeń.
Percepcja - organizacja i interpretacja wrażeń zmysłowych, w celu zrozumienia otoczenia. Percepcja to postrzeganie; uświadomiona reakcja narządu zmysłowego na bodziec zewnętrzny; sposób reagowania, odbierania wrażeń. (W. Kopaliński)
Istnieją dwa rodzaje struktur poznawczych:
Związana z wyobraźnią. Odbierane przez nią wrażenia zmysłowe zazwyczaj są deformowane przez nasze oczekiwania, potrzeby, uczucia i mechanizmy obronne, uruchamiane przez podświadomość.
Związana z inteligencją. Koryguje ona doznania zarejestrowane w naszej wyobraźni.
Systemy percepcyjne człowieka umożliwiają mu widzieć, słyszeć, czuć smak, zapach, dotyk i zmiany temperatury. Jest to także poczucie świadomości (otoczenia).
Percepcja w szerokim sensie oznacza rejestrację (uchwycenie) przedmiotów i zdarzeń środowiska zewnętrznego: ich odbiór sensoryczny, zrozumienie, identyfikację i określenie werbalne oraz przygotowanie do reakcji na bodziec.
Etapy procesu postrzegania: - odbiór wrażeń - postrzeganie w wąskim znaczeniu - identyfikacja i rozpoznawanie
Perypatetycy (z greckiego peripatetikós - "przechadzający się"), w szerokim znaczeniu: zwolennicy arystotelizmu w filozofii i w nauce. W wąskim znaczeniu: uczniowie Arystotelesa, nazywani tak ze względu na zwyczaj prowadzenia wykładów i dysput filozoficznych podczas przechadzek lub z powodu położenia szkoły przy promenadzie.
Pierwszy Poruszyciel (albo Nieruchomy Poruszyciel) - w filozofii Arystotelesa przyczyna ruchu obrotowego piątego elementu (pozostałe to ziemie, ogień, powietrze i woda) znajdującego się na obwodzie świata. Jest przyczyną ruchu (Fizyka, ks. VII, roz. 6, 259a, 1-13) i podtrzymuje ruch w trwaniu (Metafizyka, ks. XII, roz. 7, 1073a, 6). Porusza kochającego (Metafizyka, 1072b, 3). Jest to żywy byt, wieczny i najdoskonalszy (Metafizyka, 1072b, 28).Na podstawie tej charakterystyki w średniowieczu utożsamiano Pierwszego Poruszyciela ze starotestamentowym Bogiem (por. św. Tomasz).
Pneuma to żywioł, który przenika każdy fragment materii, wprowadza ją w ruch, i nadaje kształt. Ma ona charakter racjonalny - jest, jak mówili stoicy, tożsama z logosem, czyli świadomością, ale jest też jednocześnie materialna. Wyobrażali ją sobie jako rodzaj wiatru - "tchnienia", skąd pochodzi jej nazwa. Pneuma "gra" na materii biernej, napinając ją i wprowadzając ją w drgania "tonalne", tak jak skrzypek poruszający strunami. Z ruchów "tonicznych" materii wynikają wszystkie prawa ruchu i przemian, które sterują losami świata. Pneuma nie ma charakteru osobowego, lecz jest tylko specjalnego rodzaju materialnym żywiołem, ma jednak wiele cech "boskich", jak np. wszechwiedzę i omnipotencję. To ona "wie" dokąd świat dąży i kieruje wszystkim tak, aby ten cel osiągnąć.
Prakseologia - inaczej teoria sprawnego działania. Jest dziedziną badań naukowych dotyczących wszelkiego celowego działania ludzkiego.
Inicjatorem prakseologii jako koncepcji tak w zakresie nazwy, jak i odrębnej dyscypliny badań był Alfred Espinas, który w 1890 roku na łamach czasopisma Revue Philosophique de la France et de l'Etranger w artykule pt. Les orgines de la technologie pisał m.in.: i otóż słowo "praktyka" nasuwa termin "prakseologia" dla oznaczenia nauki "o formach najogólniejszych i zasadach najwyższych działania w świecie stworów żywych".
Zadaniem prakseologii jest poszukiwanie najszerszych uogólnień odnoszących się do wszelkich form świadomego i celowego działania rozpatrywanego ze względu na sprawność; konstruowanie i uzasadnianie dyrektyw praktycznych, tj. nakazów i zakazów oraz zaleceń i przestróg dotyczących wzmagania sprawności i unikania niesprawności w działaniu; wypracowywanie systemu pojęć niezbędnych lub swoiście przydatnych dla tych konstrukcji; zmierzanie do ujęcia ich w system dedukcyjny i do sformalizowania twierdzeń. Zadaniem prakseologii jest m. in. naukowe badanie warunków sprawności działań. W związku z tym zajmuje się ona typologią działań, połączoną z dociekaniem przyczyn ich powodzeń i niepowodzeń.
Na konieczność stosowania prakseologii jako metody nauki ekonomii wskazywał Ludwik von Mises w swoim dziele Ludzkie działanie.
W Polsce prekursorem tej dziedziny filozofii był Tadeusz Kotarbiński.
Politeizm, wielobóstwo, pojęcie używane w niektórych nurtach religioznawstwa i w języku potocznym na określenie systemów religijnych lub religii, w których występuje wiara w istnienie wielu sił nadprzyrodzonych, a w szczególności upersonifikowanych w bytach osobowych bogów.
Przeciwieństwem politeizmu jest przekonanie o istnieniu jednej siły lub jednego boga - monoteizm). Wg religioznawczych szkół ewolucjonistycznych (E.B. Tylora, J. Frazera, J. Lubbocka, R.R. Mareta i in.) politeizm jest jednym z wyższych stopni rozwoju religii, a także drogą dojścia do animizmu, animatyzmu, manizmu, bałwochwalstwa, polidemonizmu, pomonoteizmu i odwróconego politeizmu, na którego szczycie stoi jeden Bóg.
Pomiędzy nim a światem i człowiekiem występuje wiele otoczonych czcią bytów pośrednich (najczęściej duchów) ze świętymi i kapłanami włącznie. Politeizm może mieć charakter niehierarchiczny i hierarchiczny. We współczesnym religioznawstwie, w tym M. Eliadego, zagadnienie politeizmu jest drugorzędne.
Do najbardziej znanych religii politeistycznych zalicza się religie starożytne: Egipcjan, ludów Azji Mniejszej, Grecji, Rzymu, Indii. Współczesne politeizmy powstają najczęściej jako religie synkretyczne.
praktyka (fr. practique z gr. praktikós `aktywny, czynny') 1. celowe działanie zmierzające go wykonania określonego zadania. 2. doświadczenie z danej dziedziny nabyte w wyniku takich działań, np. w pracy zawodowej. 3. nauk. okres szkolenia, przyuczania osoby do danego zawodu. 4. społ. prowadzenie własnej działalności w ramach wolnego zawodu, np. p. adwokacka, lekarska. 5. lm. praktyki - sposoby działania, czynności, gł. z odcieniem negatywnym.
predykat (fr. prédicat z łc. praedicatum od praedicare, -atum `obwieścić, oznajmić') 1. językozn. w składni - orzeczenie; w semantyce - właściwość; cecha wyróżnionego przedmiotu lub relacja wiążąca wyróżnione przedmioty. 2. log. w terminologii tradycyjnej orzecznik; współcześnie: orzecznik generalny (nazwa ogólna) lub rodzaj funktora złożonego z wyrażeń ze zmiennymi, które określają pewną relację lub cechę.
Psychologizm, w literaturze skłonność do traktowania w utworach literackich postaci przede wszystkim w kategoriach psychologicznych, gdy uwarunkowania społeczno-obyczajowe i historyczne schodzą na drugi plan.
Wysiłek pisarza zmierza do odtworzenia przeżyć wewnętrznych, ukrytych motywacji, kompleksów, obsesji, marzeń sennych, trudności w kontaktowaniu się z innymi ludźmi, źródeł określonego sposobu reagowania na świat zewnętrzny. Akcja ulega nierzadko redukcji, a zdarzenia podlegają rytmowi odczuć bohatera, nie zaś chronologii czasowej.
W literaturze współczesnej psychologizm posiłkuje się również tzw. strumieniem świadomości jako jedną z form monologu wewnętrznego. Na powieść psychologiczną XX w. silny wpływ wywarły koncepcje psychologii i psychiatrii w różnych wersjach, np. idee: H. Bergsona, S. Freuda, F. Adlera, C.G. Junga.
Perswazja, sztuka skutecznego przekonywania, umiejętność przekonywania żywym słowem - retoryka - uznawana jest za znaczący instrument życia politycznego i biznesu, instrument niezwykle przydatny w praktyce public relations. Zakres retoryki obejmuje retorykę jako sztukę pięknego wysłowienia, poprawnego myślenia oraz przekonywania — retoryczny model perswazji. Funkcje retoryki to: informacyjna, skierowana do intelektu odbiorcy, argumentująca racjonalnie; estetyczna, wywołująca zachwyt, urzekająca pięknem formy, oraz emocjonalna, opanowująca wolę słuchacza, wzruszająca, argumentująca emocjonalnie. Obowiązuje reguła jedności funkcji — skuteczność perswazyjna wprost proporcjonalna do równomiernego stopnia obecności elementów werbalnych, realizujących trzy powyższe funkcje.
Semantyka (gr. σημαντικός, semantikós, istotne znaczenie, od sema, znak) to dyscyplina badająca relacje pomiędzy znakami a przedmiotami, do których się one odnoszą. Semantyka zajmuje się badaniem znaczenia słów, czyli interpretacją znaków oraz interpretacją zdań i wyrażeń języka. Semantyka logiczna (nazywana też czasem teorią modeli) bada języki sztuczne, gdzie badany język, zwany językiem przedmiotowym, jest interpretowany za pomocą metajęzyka.
Semantykę nazywa się teorią znaczenia lub teorią oznaczania (Quine) zależnie od określenia pojęcia znaczenia.
Sylogizm jest to wnioskowanie o dwóch przesłankach, przy czym obie przesłanki zawierają wspólny element a każdy element wniosku zawarty jest w dokładnie jednej przesłance.
Sylogizm Arystotelesa
Sylogizm wywodzi się z prac Arystotelesa, który jako pierwszy podał jego przykład, znany właśnie jako sylogizm Arystotelesa. Jego sformułowanie uważane jest za początek klasycznej logiki. Najczęściej przywoływany jest w postaci: Jeżeli każdy M jest P oraz każdy P jest S, to każdy M jest S. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż przytoczone powyżej zdanie jest prawdziwe niezależnie od tego, czy za każdy M jest P lub każdy P jest S podstawimy prawdę czy fałsz. Np. jeżeli powiemy: Jeżeli każdy człowiek jest drzewem i każde drzewo jest rośliną, to każdy człowiek jest rośliną, całość będzie zdaniem prawdziwym, pomimo że np. przesłanka każdy człowiek jest drzewem jest oczywiście fałszywa.
Sofizmat, na pozór logiczne, zachowujące pozory prawdziwości sformułowanie, które zawiera jednak trudny do wykrycia błąd, np. "nie zgubiłeś rogów, a jeżeli czegoś nie zgubiłeś, to masz tę rzecz, a więc masz rogi".
Tautologia (wywodzi się od greckich słów ταυτος - ten sam i λογος - mowa) jest terminem występującym w dwóch znaczeniach:
W potocznym znaczeniu znaczy tyle, co „powtórzenie tego, co zostało już powiedziane - w innej formie” i wywodzi się z pism Dionizjusza z Halikarnasu. Zobacz: pleonazm.
W logicznym znaczeniu zostało użyte po raz pierwszy przez Ludwika Wittgensteina (Tractatus logico-philosophicus 1922). Rozumie się przez nie wyrażenie, które jest prawdziwe na mocy swojej formy - budowy (dokładniej: które jest prawdziwe w każdej niepustej dziedzinie). Tak rozumianymi tautologiami są wszystkie prawa klasycznego rachunku zdań i rachunku kwantyfikatorów.
Definicja tautologii w klasycznym rachunku zdań przedstawia się następująco: Wyrażenie W jest tautologią klasycznego rachunku zdań, wtedy i tylko wtedy, gdy przy każdym podstawieniu stałych za zmienne przechodzi w zdanie prawdziwe.
Definicja tautologii w rachunku kwantyfikatorów przedstawia się następująco: Zdanie z zawierające predykaty P1, P2, … , Pn, jest tautologią rachunku kwantyfikatorów wtedy i tylko wtedy, gdy jest prawdziwe w każdej niepustej dziedzinie przy dowolnym rozumieniu symboli P1, P2, … , Pn, jako wyrażeń odnoszących się do pewnych własności lub relacji a priori danej dziedziny.
Definicja tautologii w rachunku kwantyfikatorów przy użyciu interpretacji: Formuła zdaniowa A języka L jest tautologią wtw formuła zdaniowa A jest prawdziwa przy każdej interpretacji języka L.
Tautologie logiczne są to zdania a priori analityczne - niezależne od doświadczenia, (konieczne i powszechne). Tautologie potoczne - wypowiadające to tylko, co zawarte jest w podmiocie gramatycznym zdania, objaśniają (przekładają) tylko wiedzę już w nim zawartą - orzecznik jest przekładem podmiotu - np. „Trójkąt ma trzy kąty”, „Trójkąt jest figurą geometryczną” (bo definicja - np. „Trójkąt to figura geometryczna płaska, o trzech kątach”). Ich przeciwieństwem są zdania a posteriori syntetyczne - uzyskane na podstawie doświadczenia, wypowiadające w orzeczniku coś, co nie jest zawarte w podmiocie zdania, rozszerzają wiedzę - orzecznik nie jest przekładem podmiotu - np. „Ziemia nie jest płaska”.W gramatyce tautologie potoczne są czasem stosowane dla podkreślenia czegoś, a pozorne tautologie, żeby użyć dwóch znaczeń tego samego słowa (na przykład "duże duże litery" oznacza kapitaliki dużych rozmiarów). Często jednak są po prostu błędem stylistycznym i należy starać się ich unikać.
Synteza - łączenie - to ogólnie akt budowy czegoś bardziej skomplikowanego z prostszych elementów - synteza może mieć charakter materialny (np. reakcje chemiczne) jak i abstrakcyjny (synteza stylów literackich). Przeciwieństwem syntezy jest analiza (lub rozkład, rozpad).
Synteza w sensie materialnym
synteza (proces technologiczny) - ciąg procesów chemicznych i fizycznych wiodących do finalnego produktu syntezy
reakcja syntezy (chemia) - rodzaj reakcji chemicznej w której z prostszych substratów (pierwiastków lub związków chemicznych) powstaje związek bardziej skomplikowany (produkt syntezy)
reakcja syntezy (fizyka) - np. reakcja syntezy termojądrowej - w której w reakcji jąder o niskiej liczbie atomowej powstają jądra w wyższej liczbie atomowej
syntez dźwięku (zob. syntezator)
Synteza w sensie niematerialnym [edytuj]
synteza stylów (narodowych, muzycznych, artystycznych, malarskich, pisarskich, poetyckich itp.)
opracowanie syntetyczne - obejmujące szeroki zakres tematów, nie pomijające niczego,
Synteza filozoficzna jest to próba ujęcia całości ludzkiej wiedzy dokonywana z perspektywy jakiegoś, uprzednio przyjętego aksjomatu lub (niewielkiej liczby) aksjomatów (np. system Hegla). Pojęcie bliskie znaczeniowo pojęciu system filozoficzny.
Teoria to system pojęć, definicji, aksjomatów i twierdzeń ustalających relacje między tymi pojęciami i aksjomatami, tworzący spójny system pojęciowy opisujący jakąś wybraną fizyczną lub abstrakcyjną dziedzinę.
Teoria naukowa - uporządkowany według paradygmatów naukowych zbiór/system zdań orzekających o badanej przez daną naukę dziedzinie rzeczywistości w taki sposób że może być eksperymentalnie lub logicznie weryfikowalny, innymi słowy, musi być falsyfikowalna. Teorie naukowe należą do wiedzy naukowej.
W przypadku nauk przyrodniczych, inżynieryjnych i nauk humanistycznych teorie są tworzone w celu systematyzowania i racjonalizowania faktów, wyjaśniania powodów ich występowania, przewidywania przyszłych zdarzeń, oraz budowy nowych systemów/urządzeń/broni.
W dziedzinie nauk ścisłych i systemowych niektóre teorie zajmują się ogólnymi własnościami i zasadami tworzenia teorii "praktycznych", tzn. dotyczących świata fizycznego i działalności ludzkiej, oraz ich logiczną analizą. Takie teorie są meta-teoriami.
Niedowiedziona faktami lub dowodem matematycznym teoria to hipoteza. Zbiór podstawowych pojęć i twierdzeń teorii danej nauki nazywa się jej paradygmatem. Należy też podkreślić, że stwierdzenie "(coś) w praktyce, a (coś) w teorii" posługuje się innym rozumieniem tych terminów. Jest skrótem myślowym przydatnym raczej poza dyskursem naukowym.
W języku potocznym, stwierdzenie "to jest teoria", znaczy często, że uprzednio wymienione stwierdzenia lub reguły reprezentują pewien uproszczony model rzeczywistości, który w specyficznych warunkach dyskutowanego problemu albo jest nieprawdziwy albo praktycznie nieosiągalny/nierealizowalny (np. modele normatywne, typu: tak być powinno).
W przestrzeni nauki (dobra) teoria "mówi jak jest" w praktyce. Jeśli praktyka dowodzi czegoś innego, wtedy teoria upada albo jej stosowanie zawęża się do określonych warunków. Na przykład teoria Newtona może być stosowana jedynie do opisu ciał poruszających się z prędkością dużo mniejszą od prędkości światła.
Uniwersum to pochodzące z łaciny określenie równoznaczne ze słowem wszechświat.
W matematyce uniwersum danego modelu to klasa wszystkich jego elementów. Na przykład uniwersum modelu teorii mnogości stanowią wszystkie zbiory.
Słowo to jest też czasem używane w teorii sztuki i literatury. Jego znaczenie jest trochę podobne do znaczenia matematycznego. Mówi się na przykład o "uniwersum" środków wyrazu danego artysty, mając po prostu na myśli zbiór tych środków, albo o "uniwersum znaczeniowym" płaszczyzny semantycznej prozy iberoamerykańskiej, mając na myśli zbiór pojęć, symboli i porównań typowych dla tej prozy. Uniwersum Herbranda dla formuły rachunku predykatów pierwszego rzędu to uniwersum składające się z wszystkich zamkniętych termów złożonych ze stałych i symboli funkcyjnych występujących w formule. Jeśli formuła nie zawiera żadnych stałych dodaje się do uniwersum dowolną stałą, żeby nie było ono puste. Jeśli formuła zawiera choć jeden symbol funkcyjny o arności większej niż 0, uniwersum Herbranda jest zbiorem nieskończonym. Uniwersum Herbranda jest zawsze co najwyżej przeliczalne.
utopia (n.łc. od Utopia - tytuł i nazwa fikcyjnego kraju użyte w dziele T. Morusa z 1515 r. od gr. ou `nie' + tópos `miejsce, okolica') 1. pomysły i oczekiwania dotyczące przyszłości niemożliwe do zrealizowania, mrzonki. 2. wizja idealnego społeczeństwa stworzona w oderwaniu od rzeczywistości i niedająca się zrealizować. 3. lit. gatunek literatury fantastycznej o charakterze dydaktycznym, przedstawiający życie idealnej społeczności. Utopia (z greckiego ou - "nie", topos - "miejsce", czyli "miejsce, którego nie ma"), nazwa wywodząca się z dzieła T. More'a Prawdziwie złota książeczka o najlepszym urządzeniu Rzeczypospolitej i o nowej wyspie Utopii (1516, wydanie polskie 1947), które ukazywało obraz idealnie zorganizowanego społeczeństwa.
Z biegiem czasu pojęcie utopia zaczęło oznaczać:
1) wszelkie wyobrażenia idealnych struktur społecznych stanowiące przeciwstawienie sytuacji, w której powstawały,
2) koncepcje przebudowy społeczeństw nieuwzględniające realiów i niewskazujące środków i sposobów ich urzeczywistnienia,
3) wszystkie całościowe obrazy przedstawiające pożądany stan rzeczy,
4) gatunek literatury obejmujący utwory (przede wszystkim powieści), których tematem było życie idealnej społeczności, np. na nie odkrytych jeszcze lądach lub w odległej przyszłości.
Ukształtowany w okresie odrodzenia na wzorach traktatów polityczno-filozoficznych, które powstawały jeszcze w starożytności (m.in. Platon), uprawiany był w czasach późniejszych (np. T. More, T. Campanella, F. Bacon, I. Krasicki, H.G. Wells). Obecnie wątek utopijnego społeczeństwa pojawia się często w literaturze SF.
Weryfikacja, sprawdzenie, procedura metodologiczna mająca na celu rozstrzygnięcie, czy dane zdanie jest prawdziwe czy fałszywe. W znaczeniu węższym - konfirmacja, postępowanie zmierzające do potwierdzenia prawdziwości danego zdania, w odróżnieniu od falsyfikacji, zmierzającej do jego obalenia. W sensie logicznym weryfikacja zdania (twierdzenia lub hipotezy) to wyprowadzanie zeń jego logicznych następstw i badanie ich prawdziwości. W naukach empirycznych mówi się zwykle o stopniu weryfikacji, czyli o zasadności hipotezy ze względu na przyjęte zdanie podstawowe. Taka weryfikacja ma charakter częściowy, względny, nie stanowi weryfikacji absolutnej, zupełnej. Wyniki pewniejsze od weryfikacji (w znaczeniu konfirmacji) daje falsyfikacja.
Zakład Pascala (Gra Pascala) - rozumowanie przedstawione przez Blaise'a Pascala mające dowodzić, iż warto wierzyć w Boga. Pascal rozpatrzył dwa proste przypadki dotyczące istnienia Boga:
Bóg istnieje i nagradza za wiarę życiem wiecznym.
Bóg nie istnieje i nie istnieje życie wieczne.
Człowiek może wierzyć lub nie wierzyć w istnienie Boga. Jeśli wierzy, to traci życie doczesne (na rzecz modlitw i czynienia dobra) i otrzymuje życie wieczne, ale tylko w pierwszym przypadku. Jeśli nie wierzy, to zatrzymuje życie doczesne i traci życie wieczne. Pascal wywnioskował, że wiara bardziej się opłaca, ponieważ ryzykujemy tylko czas życia, który jest zazwyczaj krótki (człowiek żyje średnio około 70 lat), a nagrodą może być życie wieczne. Nieścisłości matematyczne.Zakład wielokrotnie krytykowano już w czasach oświecenia. Pascal rozważył tylko dwa przypadki, które uznał za stosowne. Nie możemy wykluczyć przypadku żadnej z religii, jeśli chcemy dojść do pożądanych wniosków. Dodatkowym przypadkiem mógłby być na przykład "Bóg istnieje i nagradza za niewiarę życiem wiecznym" lub "Bóg istnieje i nagradza za dużą ilość spożytych lodów cytrynowych życiem wiecznym”, (choć może wydawać się niedorzeczny, nie można go pominąć). Przypadków w rzeczywistości jest nieskończenie wiele, co uniemożliwia obliczenie opłacalności lub nieopłacalności wiary. Udawanie wiary Richard Dawkins w książce Bóg urojony krytykuje zakład z jeszcze jednego powodu: według niego wiara nie jest przedmiotem wyboru. Dawkins stwierdza, że Pascal zachęca do udawania wiary, ponieważ człowiek może jedynie postanowić okazywać zewnętrzne oznaki wiary. Zdaniem Dawkinsa człowiek, jeśli nie wierzy, nie jest w stanie sam podjąć świadomej decyzji o uwierzeniu w Boga.
Termin "złoty środek" spotykamy w różnych kontekstach:
w odniesieniu do filozofii czy systemów filozoficznych uznających popadanie w skrajności za zło i w związku z tym zalecających umiar (zob. filozofia środka);
w odniesieniu do stylu życia opiewanego przez Horacego (zob. horacjański złoty środek);
w odniesieniu do rządów Ludwika Filipa, jako wyważenia między monarchizmem a republikanizmem. Horacjański złoty środek (łac. aurea mediocritas) - jest to sposób na życie utworzony poprzez połączenie filozofii epikurejskiej ze stoicką. Jako pierwszy opisał go Horacy.
Główną zasadą jest panowanie nad emocjami. W razie jakiegoś nieszczęścia, nie należy popadać w skrajną rozpacz, lecz przyjąć niepowodzenie jako coś naturalnego. Z drugiej strony w przypadku szczęścia nie należy popadać w euforię, zachwyt itp. Horacy nie zgadzał się z wpływem stanu posiadania na stan ducha.
istota esencja, natura, właściwość jakiejś rzeczy, bytu stanowiąca jej treść. Istota i zjawisko - dwie współwystępujące w filozofii kategorie;„istotą” określa się wewnętrzne trwałe związki - to, co powtarzalne w badanej rzeczywistości; „zjawiskiem” oznacza się zewnętrzną, zmienną stronę badanej rzeczywistości.