Profilaktyka niedostosowania społecznego

4.10.2012

Cel i założenie zajęć:
Prezentacja wybranych zagadnień z zakresu niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży, jako
interdyscyplinarnego obszaru dociekań i badań. Przybliżenie istoty i znaczenia terminu
„niedostosowanie społeczne” itd.

Terminy zajęć: 4.10; 18.10; 8.11; 22.11; 6.12; 20.12; 10.01
Terminy dyżurów: czwartek 15:45 – 17:15, pokój 112A
Mail:

[e-mail]

Wykład jest obowiązkowy!!!

Egzamin pisemny w formie testu:

•

Egzamin pisemny w formie testu
◦

I część: 10 pytań zamkniętych wielokrotnego wyboru,

◦

II część: 3 pytania otwarte.

◦

Minimum 55% punktów zalicza,

•

Warunkiem uzyskania oceny z egzaminu jest pozytywna ocena z ćwiczeń.

Zagadnienia:

1. wokół pojęcia „niedostosowanie społeczne”
2. wybrane koncepcje teoretyczne wyjaśniające niedostosowanie społeczne, geneza

niedostosowania, młodzież a ryzyko i zagrożenie

3. rola środowiska szkoły w niedostosowaniu społecznym dzieci i młodzieży
4. rodzina i grupy rówieśnicze w rozwoju niedostosowania społecznego
5. czym jest profilaktyka? Uwagi o bardzo modnym pojęciu
6. programy profilaktyczne wśród dzieci i młodzieży. Konstruowanie, wdrażanie, ewaluacja.

Literatura podstawowa:

1. Szymański A. Niedostosowanie społeczne dzieci i młodzieży. Wybrane problemy. Warszawa

2010

2. McWhirter, Zagrożona młodzież. Ujęcie kompleksowe. Dla pracowników poradni,

nauczycieli, psychologów i pracowników socjalnych. Warszawa 2008

3. Surzykiewicz J., Agresja i przemoc w szkole. Uwarunkowania socjoekologiczne, Warszawa

2000

4. Urban B., Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość młodzieży, Kraków 2000
5. Ostrihańska Z., Losy uczniów nieprzystosowanych społecznie, Lublin 1997
6. Urban B. Stanik J., Resocjalizacja, Teoria i praktyka pedagogiczna, Tom 1, Warszawa 2008

18.10.2012

Wokół pojęcia „niedostosowanie społeczne”

1. Adaptacja, a dostosowanie społeczne.

a) Niedostosowanie jest pojęciem nieścisłym. Pojęcie niedostosowania społecznego w

istocie jest pojęciem pustym. Trudno jest znaleźć jednostkę, która w jakiś sposób nie
dopasowała się do środowiska, w którym żyje. Za Likowskim (?) występuje
rozróżnienie między adaptacją społeczną, a więc dostosowaniem się do warunków, w
jakim jednostka żyje i przebywa, a dostosowaniem społecznym, które polega na

1

całkowitym dostosowaniu do życia i bytowania. Dostosowanie społeczne to
problematyka przystosowania się młodego pokolenia do wymogów świata dorosłych.

b) Zdaniem wielu autorów, zasadniczym pytaniem w rozważaniach nad pojęciem

niedostosowania społecznego nie jest rozważanie nad tym, czy jednostka jest
dostosowana, ale nad jakością jej dostosowania, Jakość tą możemy badać i opisywać
przy użyciu różnych kryteriów. Kryteria te są społeczne, psychologiczne, kulturowe.
•

Kryteria niedostosowania społecznego – biologiczne (ekologiczne) (wg Pytki):

Kryteria przystosowania

Kryteria nieprzystosowania

Dążenie do zachowania własnej
egzystencji, do przetrwania w
środowisku naturalnym i społeczno
-kulturowym.

Zanik dążenia do przetrwania, tendencje
samo-niszczycielskie, samounicestwienie
w sensie fizycznym i społeczno –
kulturowym.

•

Kryteria medyczno – psychiatryczne

Kryteria przystosowania

Kryteria nieprzystosowania

Stan doskonałego zdrowia psychicznego
i fizycznego, zgodnie z normami
medycznymi, zdrowa struktura
osobowości i niezaburzone funkcje

Wyraźnie zidentyfikowane objawy,
psychopatyczne, socjopatyczna,
neurotyczna struktura osobowości

•

Kryteria psychologiczne

Kryteria przystosowania

Kryteria nieprzystosowania

Optymalne sposoby redukcji napięć
wewnętrznych, utrzymywanie
homeostazy psychicznej i społecznej
(subiektywne poczucie dobrego
przystosowania, zadowolenia, szczęścia

Nieoptymalne sposoby redukcji napięć,
przerosty patologicznych

•

Kryteria interakcyjne

Kryteria przystosowania

Kryteria nieprzystosowania

Adekwatne reagowanie na bodźce
pochodzące z otoczenia fizycznego i
społecznego, zdolność i umiejętność
przeciwstawiania się presji
niekorzystnych czynnikow
biopsychicznych, środowiskowych,
sytuacyjnych

Nieadekwatne reagowanie na bodźce,
nieumiejętność przeciwstawiania się
presji niekorzystnych czynników
biopsychicznych, środowiskowych,
sytuacyjnych

•

Kryteria statystyczne

Kryteria przystosowania

Kryteria nieprzystosowania

Zachowania mieszczące się w granicach
jednego lub dwóch odchyleń
standardowych od średniej

Zachowania wykraczające poza obszar
jednego lub dwóch odchyleń
standardowych od średniej

•

Kryteria społeczne

Kryteria przystosowania

Kryteria nieprzystosowania

Zgodność postępowania i jego podstaw
motywacyjnych z przyjętymi i
akceptowanymi wzorcami i normami
społecznymi, swobodne uczestnictwo w

Otwarty konflikt zachowań i
przyjmowanych motywów z
obowiązującymi wzorcami i normami
społecznymi, uczestnictwo w grupach

2

grupach pozytywnego odniesienia

podkulturowych i identyfikacja z ich
standardami

•

Kryteria pedagogiczne

Kryteria przystosowania

Kryteria nieprzystosowania

Dążenie do samo-urzeczywistnienia,
autonomii, samowychowania i rozwoju

Fiksacja lub regres w rozwoju, zanikanie
autonomii i samodzielności

1. Niedostosowanie społeczne – skrót myślowy dla oznaczenia rozmaitych zachowań o

charakterze antyspołecznym. Zachowaniom tym towarzyszą negatywne reakcje społeczne.
Jako forma ustalenia kategorii młodzieży szczególnie zagrożonej, wymagającej objęcia jej
specjalnie planowanymi działaniami interwencyjnymi i terapeutycznymi oraz zaplanowania
działań o charakterze prewencyjnym, profilaktycznym, a więc mających przeciwdziałać
zjawisku.

2. Uznaje się, że to pojęcie wprowadziła Maria Grzegorzewska (1959. 1964) w miejsce

dotychczas używanych „dziecko trudne”, „dziecko zaniedbane”, „dziecko wykolejone”.
Symptomy:
a) tendencje społecznie destruktywne,
b) chęć wyżycia się w akcji społecznie destruktywnej,
c) nieżyczliwy stosunek do człowieka,
d) zrzucenie winy,
e) brak hamulców,
f) nadmierna sugestywność,
g) nieumiejętność wyjścia z trudnych sytuacji

3. Stopniowo w tradycji refleksji pedagogicznej wykształciło się podejście łączące aspekty

osobowościowe z zakłóceniem społecznego funkcjonowania jednostki.

4. Z zakresu znaczeniowego pojęcia wyklucza się często negatywne zachowania społeczne,

spowodowane wyłącznie przyczynami endogennymi – biologicznymi i psychicznymi.

5. 1978 - Wg CZ. Czapówa i ST. Jedlewskiego pojęcie NIEDOSTOSOWANIA

SPOŁECZNEGO przybiera formę wielopoziomowego konstruktu teoretycznego,
obejmującego:
a) Manifestacje, polegające na czynnościach sprzecznych z normami strzegącymi

interesów społeczeństwa oraz tych systemów społecznych i instytucji, które warunkują
istnienie kultury.

b) Stany osobowości, stanowiące podłoże zaburzeń w zachowaniu zgodnym z tymi

normami.

c) Przyczyny tych zaburzeń.

6. Klasyfikacja definicji:

a) definicje objawowe: nieprzystosowanie społeczne określone zostaje poprzez powołanie

się na podstawowe specyficzne objawy, wskaźniki o charakterze behawioralnym,

b) definicje teoretyczne: prócz charakterystyki symptomów angażują one pewne pojęcia /

modele teoretyczne wynikające z ogólnej teorii przystosowania / normalnego
funkcjonowania jednostki,

c) definicje operacyjne: wskazujące nie tylko na symptomy zjawiska nieprzystosowania /

niedostosowania społecznego, ale przede wszystkim sposoby pomiaru,

d) definicje utylitarne: ujmujące z reguły niedostosowanie społeczne z perspektywy

środowiska społecznego wobec jednostki sprawiającej trudności, związanej z
koniecznością wskazania grupy zagrożonej, wobec której należy zastosować środki
specjalne.

7. Niedostosowanie wg MENiS

Niedostosowanie społeczne – dzieci i młodzież, u których na skutek zaburzeń

3

wewnętrznych lub niekorzystnych warunków środowiskowych występują utrwalone
zaburzenia w zachowaniu.
Zagrożeni niedostosowaniem – dzieci i młodzież wychowująca się w warunkach
niekorzystnych dla rozwoju psychospołecznego, na który negatywny wpływ wywierają takie
środowiska wychowawcze jak: rodzina, grupa rówieśnicza i inne, a także, u której
rejestrowane przejawy zaburzeń występują sporadycznie.

8. Interpretacja pojęcia

Wg L. Pytki niedostosowanie społeczne może być interpretowane na trzech płaszczyznach:
a) behawioralnej, jako charakterystyka występujących form zachowania,
b) psychologicznej, jako charakter postaw i motywacji jednostki,
c) etiologicznej, jako charakterystyka psychospołecznych uwarunkowań.

9. Fazy rozwoju zaburzeń w zachowaniu oraz niedostosowania społecznego (wg J.

Konopnickiego, 1971):
a) Faza I – manifestacje w postaci bezpośredniej reakcji na zmianę warunków

funkcjonowania,

b) Faza II – manifestacje w postaci reakcji bardziej skomplikowanych „okrężnych”,

niezrozumiałych dla otoczenia i nieadekwatnych,

c) Faza III – całkowita aspołeczność.

10. Model Denisa H. Stotta

a) „to dziecko należy uznać za niedostosowane, które rozwija się w taki sposób, że odbija

się to źle na nim samym albo na jego kolegach, a które bez specjalnej pomocy z
zewnątrz nie może poprawić swoich stosunków z rodzicami, nauczycielami i innymi
dorosłymi”.
•

Dziecko niedostosowane nie działa w swoim najlepszym interesie

•

swoim działaniem stwarza sobie wiele kłopotów, których samo nie jest w stanie

rozwikłać

•

jego reakcje na ogół nieproporcjonalne do bodźców, które je wywołały są trudne do

przewidzenia co często powoduje ich negatywną ocenę przez innych,

•

konsekwencją takiego postępowania jest brak sukcesu,

•

niemożności osiągnięcia sukcesu towarzyszy złe samopoczucie dziecka, co wyraża się

tym, że czuje się ono nieszczęśliwe.

11. Rodzaje niedostosowania wg Stotta:

a) Zachowania zahamowane: cechują się biernością, apatią, bojaźliwością wobec nowych

sytuacji i wyzwań, napięciem w sytuacji ekspozycji społecznej, brakiem poczucia mocy,
osiągnięciamni poniżej możliwości intelet=ktualnych

b) Zachowania wrogie
c) Aspołeczność
d) zachowania niekonsekwentne – trudności w koncentracji uwagi, niekonsekwencja w

działaniu itp.

12. Kategorie zachowań niedostosowanych wg Thomasa Achenbacha (1978)

a) zachowania internalizacyjne (nadmiernie kontrolowane)

•

skala WYCOFANIE

•

skala DEPRESJA

•

skala ZACHOWANIA PRZESTĘPCZE

•

skala ZACHOWANIA AGRESYWNE

b) zachowania eksternalizacyjne (słabo kontrolowane)

13. O. Lipowski (1976) – niedostosowanie społeczne to zaburzenie charakterologiczne o

niejednolitych objawach spowodowanych zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami
rozwoju.

14. Czym jest niedostosowanie społeczne?

4

a) Społeczne niedostosowanie wyraża się w negatywnym stosunku do norm społecznych,

do uznawanych społecznie wartości,

b) jest wyrazem trudnej wewnętrznej sytuacji jednostki społecznie niedostosowanej,
c) trudności wychowawcze wynikające ze społecznego niedostosowania cechuje znaczna

trwałość postaw antyspołecznych,

d) jest ogólną postacią (syndromem) zachowania negatywnego wobec norm społecznych,

15. Teorie wyjaśniające:

a) klasyfikacja modeli wyjaśniających nieprzystosowanie społeczne
b) teorie organiczne

2. Przystosowanie społeczne jako cel wychowania?
3. Niedostosowanie społeczne jako synonim wadliwego funkcjonowania jednostki w ramiach i

rolach społecznych.

4. Kryteria niedostosowania.

8.11.2012
Niedostosowanie społeczne – symptomy, wyjaśnienia teoretyczne. Zagrożona młodzież.

Niedostosowanie społeczne jest terminem nieostrym, mało precyzyjnym, choć zyskującym znaczną
popularności i zastosowanie w różnych dyscyplinach. W powszechnym odbiorze stanowi formę
skrótu myślowego, dla określenia zbioru zachowań stojących w jawnej sprzeczności z
obowiązującym systemem aksjo-normatywnym.
Właściwe pytanie brzmi nie czy, tylko jak jednostka jest społecznie dostosowana. (L. Pytka).
Różne grupy kryteriów, na podstawie których możemy wnioskować, jak dalece jednostka jest
społecznie dostosowana.

•

Biologiczne

•

medycznymi

3 płaszczyzny:

•

psychologiczna

•

etiologiczna

•

behawioralna.

W literaturze naukowej brak jest zgodności dotyczącej nie tylko samej istoty niedostosowania
społecznego, lecz także liczby i rodzajów jego przejawów.
Objawami nieprzystosowania społecznego są negatywne i nieadekwatne reakcje na wymagania i
nakazy zawarte w przypisanych jednostce rolach społecznych.
Często określane są one mianem zaburzeń w zachowaniu.
Liczba najczęściej wymienianych podstawowych symptomów niedostosowania zawiera się w
przedziale 3 – 15.
PŁASZCZYZNA BEHAWIORALNA
L. Pytka:

•

notoryczne kłamstwa

•

wagary

•

alkoholizowanie się

•

ucieczki z domów

•

kradzieże

•

niekonwencjonalne zachowania seksualne

•

rozmaite formy agresji antyspołecznej, łącznie z autoagresją.

O. Lipkowski (uczeń w szkole):

•

notoryczne kłamstwa

•

werbalna agresja

5

•

lenistwo szkolne

•

lękliwość

•

nieprzestrzeganie wewnętrznych zarządzeń i przepisów szkoły

•

zaburzenia koncentracji uwagi

•

konflikty z nauczycielami lub wzmożone konflikty z rówieśnikami.

M. Grzegorzewska

•

tendencje społecznie negatywne

•

odwrócenie zainteresowań dla tzw. złych czynów

•

cynizm i brawura w tym względzie

•

nieżyczliwy stosunek do człowieka

•

stałe konflikty z otoczeniem

•

wykłamywanie się zrzucanie winy

•

niechęć do pracy i nauki

•

życie chwilą, przygodą, awanturą

•

brak hamulców

•

sugestywność

•

nieumiejętność wyjścia z trudnej sytuacji.

Dla potrzeb naszych rozważań przyjmijmy zatem że do głównych przejawów niedostosowania
społecznego dzieci i młodzieży zaliczymy (płaszczyzna behawioralna):

•

nagminne wagary

•

ucieczki z domu

•

agresja, bójki, czyny godzące w życie, zdrowie i godność innego człowieka

•

stosowanie różnych form przemocy, uczestnictwo w sytuacjach przemocowych

•

wandalizm, niszczenie mienia

•

włóczęgostwo, żebractwo

•

nadużywanie alkoholu i alkoholizm.

•

odurzanie się i uzależnienia

•

kradzieże włamania oszustwa

•

zamachy samobójcze, samobójstwa

•

notoryczne kłamstwa

•

prostytucja i inne niekonwencjonalne zachowania seksualne.

PŁASZCZYZNA ETIOLOGICZNA

Niedostosowanie społeczne jest terminem nieostrym, mało precyzyjnym. Jako takie odwołuje się do
szeregu koncepcji teoretycznych, które znajdują zastosowanie w wyjaśnianiu zachowań
antyspołecznych.
Przegląd nurtów myślowych należy traktować umownie, przede wszystkim jako sygnalizację
kierunków myślowych obecnych w różnych dyscyplinach zajmujących się aspołecznymi formami
zachowań dzieci i młodzieży.
Wyjaśnienia biologiczne
Koncentrują się na próbach powiązania występowania zachowań o charakterze aspołecznym z
właściwościami organicznymi jednostek.
Koncepcje kryminalistyczne, które powszechnie uznaje się za przedawnione, zweryfikowane,
nieaktualne – teorie antropologiczne, które próbowały wiązać anomalie zachowaniowe z
anomaliami cielesnymi jednostek ludzkich.
Modne w XIX wieku poglądy frenologiczne doszukują się związku pomiędzy intelektualnymi,
moralnymi i psychicznymi właściwościami ludzi a budową mózgu – kora mózgowa podzielona na
odrębne ośrodki, z których każdy zapewniał fizykalne podstawy zjawisk psychicznych (Franc
Joseph Gall).

6

Rozwinięcie tych pomysłów doprowadziło do zastosowania w odniesieniu do rozważań nad
właściwościami ludzkimi tzw. kraniometrii – słynnych z późniejszych badań nad rasami pomiarów
czaszki.
Niejako dalszym rozwojem tego myślenia było tzw. antropologia kryminalna (Cesare Lombroso
1835 – 1909).
Przestępcy – osoby biologicznie niedorozwinięte, posiadające cechy ludzi pierwotnych. Obserwacje
doprowadziły do wyodrębnienia szeregu cech fizjologicznych pozwalających na określenie
kierunku zaburzeń. Przypuszczano, że ludzie rodzą się z pewnymi skłonnościami.
Prócz przestępców urodzonych (40% skazanych) Lombroso dostrzegał przestępców nałogowych ,
działających pod wpływem afektu oraz przestępców przypadkowych.
Pewne założenia tych koncepcji podjęte zostały przez nurty genetyczne i organiczne.
Wyjaśnienia genetyczne – ich rola w wyjaśnianiu zachowań aspołecznych wydaje się w ostatnim
czasie wręcz wzrastać. Początkowo rozważania o możliwości dziedziczenia skłonności do
zachowań aspołecznych bazowały na badaniach genealogicznych, ich wyniki wywołały poruszenie
oraz znaczny rezonans społeczny.
Badania rodziny Deborah Kallikak – Henry H. Goddard, badania rodziny Kallikak (nazwisko
Kallikak jest pseudonimem utworzonym z greckiego kalos i kakos, znaczących odpowiednio dobry
i zły). Inteligencja, zdrowie psychiczne, a nawet moralność mogą być uwarunkowane genetycznie,
a nawet dziedziczone. Związek prawego obywatela z osobą uznawaną za ułomną może powodować
całe pokolenia ułomne, żyjące na koszt „zdrowej” części społeczeństwa. Goddard postulował
odizolowanie upośledzonych umysłowo i uniemożliwienie im prokreacji. Ustalenia tych badań
były wielokroć krytykowane!!!
Obecnie ważnych impulsów w debacie nad dziedzicznością skłonności do zachowań dewiacyjnych
dostarczają analizy bliźniąt (jedno i dwujajowych). Bliźnięta jednojajowe dzielą zasadniczo ten sam
materiał genetyczny, natomiast geny bliźniąt dwujajowych są jednakowe w niemal 50%. Jednym z
kierunków wnioskowania było zatem porównanie zgodności do zachowań przestępczych obu typów
bliźniąt. Współczynnik zgodności pod względem skłonności przestępczych jest istotnie wyższy
pomiędzy bliźniętami jednojajowymi. Cechy dziedziczne w wyższym stopniu odpowiedzialne są za
czyny dorosłych niż dzieci, wśród których znaczącą rolę ogrywają wciąż czynniki środowiskowe.
Potwierdzeniem referowanych spostrzeżeń były analizy stawania się przestępcami dzieci
adoptowanych. Badania zasadniczo potwierdzają uczestnictwo czynnika genetycznego w
kształtowaniu się aspołecznych form zachowań.
Inne typy teorii, które mogą być dyskutowane w tym kontekście to koncepcje:

•

odwołujące się do uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego;

•

związanych z zaburzeniami biochemicznymi / hormonalnymi.

Konrad Lorenz - koncepcje wyjaśniające zachowania o charakterze agresywnym – etiologiczne:

•

postrzegające pewne formy zachowań ludzkich jako formy postępowania, zwiększające
prawdopodobieństwo przetrwania gatunku oraz przeżycia jednostki. To narzędzie
przystosowawcze jest również odpowiedzialne za przemocowe oraz częściowo aspołeczne
aktywności ludzi.

Koncepcje psychologiczne:
zasadniczo koncentrują się na właściwościach / zaburzeniach osobowościowych, podkreślając
znaczenie stanów psychicznych dla pojawiania się / rozwoju zachowań o charakterze aspołecznym.
Do najczęstszych nurtów wyjaśniających dewiacje należą: behawiorystyczne, psychoanalityczne /
psycho-dynamiczne, humanistyczne, poznawcze. BEHAWIORYZM – perspektywa teoretyczna
koncentrująca się jednoznacznie na obserwowalnych zachowaniach oraz ewentualnych zmianach,
które podlegają społecznej ocenie. Można założyć, że Behawioryzm stawia sobie za cel
wyjaśnienie, przewidywanie i modyfikowanie zachowań przez ustalenie związków przyczynowo –
skutkowych między docierającymi do jednostki.
Założenia behawioryzmu:

7

1. zachowania mają charakter wyuczony, a uczenie przebiega według zasad warunkowania
2. zachowanie człowieka jest wynikową wyposażenia genetycznego oraz wpływów

środowiska,

3. człowiek poprzez swoje zachowanie także wpływa na środowisko,
4. jednostka jest układem reaktywnym, jest zdeterminowana całkowicie oddziaływaniem

bodźców które do niej docierają,

5. środowisko jest układem aktywnym, podlegającym ciągłym zmianom,
6. stany wewnętrzne człowieka nie mają pierwszoplanowego wpływu na ludzkie reakcje i

zachowania,

7. środowisko społecznie może dowolnie sterować zachowaniami człowieka,
8. człowiek nabywa umiejętności poprzez stosowanie pewnych wzmocnień pozytywnych i

negatywnych,

9. zachowanie nakierowane jest na osiągnięcie korzyści, uniknięcie strat,
10. kontrola zachowania dokonuje się poprzez osiągane konsekwencje.

Struktura osobowości w tym ujęciu to zorganizowana struktura popędów i nawyków oraz sposobów
zachowania, zapewniające jednostce specyficzne przystosowanie do środowiska.
KONCECJE UCZENIA SIĘ:
Dewiacje, przestępczość, zachowania aspołeczne, zaburzenia w zachowaniu postrzegane są w tym
obszarze teoretycznym jako formy zachowań nabyte i podtrzymane w procesie uczenia się. Uczenie
się może być w tym kontekście procesem względnie stałej zmiany indywidualnych dyspozycji.
Uczymy się nie tylko samych zachowań, lecz także motywacji, neutralizacji winy, popędów,
nawyków. Tak jak środowisko doprowadziło do wyuczenia określonych zachowań, tak może ono
także wpływać na ich wyeliminowanie. Jako istotne dla nabywania agresywnych form zachowań są
przytaczane 4 psychologiczne koncepcje uczenia się:

1. warunkowanie klasyczne
2. warunkowanie instrumentalne
3. uczenie się na przykładzie
4. uczenie kognitywne

Koncepcje socjologiczne – wspólne dla tego typu kierunku rozważań jest koncentrowanie się na
znaczeniu struktur społecznych, względnie przeobrażeń w nich zachodzących dla powstania
zjawiska niedostosowania społecznego. Proces tworzenia się zaburzeń zachowaniowych zachodzi w
jednostce, jednak decydujący wpływ na ich powstawanie, manifestacje oraz utrwalanie się moją
uwarunkowania w środowisku społecznym.
ANOMIA – Durkheim / Merton – oznacza stan braku norm i reguł, jest stanem społecznym, w
którym świadomość społeczna jest osłabiona a cele działania stają się niejasne, co jest związane z
upadkiem lub wręcz brakiem zakorzenionych w społeczeństwie moralnych sądów.
Pierwotna teza tej koncepcji – w wyniku procesów industrializacji i kryzysu wartości dochodzi do
zatracania się norm i reguł. Wytwarzanie się anomicznych struktur determinuje częstość zachowań
aspołecznych i jest właściwością współczesnych społeczeństw. Pierwotne założenia koncepcji
odnosiły się do samobójstw, by przez interpretatorów były rozszerzane także na inne zachowania
dewiacyjne.
Robert Merton wprowadził do teorii rozróżnienie pomiędzy strukturami kulturowymi i
społecznymi:

•

struktury kulturowe to cel do osiągnięcia tj. to do czego powinni dążyć członkowie
społeczeństwa.

•

Struktury społeczne określają natomiast realnie istniejące możliwości i szanse osiągnięcia
tych celów.

Rozbieżności pomiędzy wymienionymi obszarami są kompensowane przez różne formy
adaptacyjne.
5 wzorców reakcji Mertona:

8

1. konformizm – przyjęcie stanu obecnego, takim, jakim jest, akceptacja celów do realizacji i

środków do ich osiągnięcia;

2. rytualizm – stopniowa rezygnacja z celów, dopasowanie celów do posiadanych możliwości,

akceptacja i eksponowanie dostępnych środków;

3. eskapizm – wycofanie się ze społeczeństwa, rezygnacja z celów uznawanych przez

społeczeństwo za najważniejsze, brak akceptacji dla środków potrzebnych do osiągnięcia
celów;

4. innowacja – próba zdobycia celów przy użyciu nowych, niekoniecznie akceptowalnych

społecznie środków;

5. rebelia – brak akceptacji celów i środków potrzebnych do osiągnięcia, bunt – próba

zastąpienia celów i środków społecznie akceptowalnych nowymi, nieakceptowalnymi.

22.11.2012

Teoria etykietowania (labeling approach) – zjawisko szkolnej przemocy w koncepcji
etykietowania odchodzi się od etologicznej orientacji przyczynowo-skutkowej. Głównym
zainteresowaniem analiz nie są zatem przyczyny zachowań dewiacyjnych, lecz społeczne procesy
reaktywne, a więc definiowanie kogoś poprzez postrzeganie czy odbiór jego zachowań. Aspołeczne
formy zachowań nie są postrzegane jako efekt kulturowych, społecznych czy osobowościowych
czynników wpływu, lecz wynik procesów interakcyjnych.
Podejście do zachowań aspołecznych - prekursorzy:

•

Edwin Lemert [1912 – 1996] twórca teorii – wprowadził rozróżnienie między dewiacją
pierwotną a dewiacją wtórną.

•

Howard Becker [1928 - ...] (cytat z 1963 roku ze zbioru esejów pt. Outsiders) – „dewiacja
nie wynika z jakości popełnionego przez osobę czynu, lecz jest raczej konsekwencją
zastosowania reguł i sankcji wobec sprawcy. Dewiantem jest ten, do kogo udało się z
powodzeniem przypiąć odpowiednią etykietę; zachowania dewiacyjne to takie, które w jako
takie zostaną zdefiniowane”. Jeżeli będziemy wskazywać kogoś jako dewianta, ta osoba
prędzej czy później przyjmie tę rolę. To grupa nadaje tego typu role jednostkom.

Społeczna użyteczność dewiacji – nurt rozważań zapoczątkowany przez K.T. Eriksona – dewiacja
postrzegana być może jako przydatna w wyznaczaniu i podtrzymywaniu granic społeczności w
przestrzeni kulturowej. Jako centralny argument zapotrzebowania społeczeństwa na dewiację
uchodzą dane o wysokiej stabilności poziomu dewiacji. Takie postrzeganie dewiacji pełni
szczególną i ważną rolę w odniesieniu do młodzieży, która „od zawsze” konfrontowana jest z
zarzutami stanowienia zagrożenia (bycia zagrożeniem) oraz znajdowania się w stanie zagrożenia.
Młodzież stanowi zagrożenie, ale i sama jest zagrożona.

Niedostosowanie społeczne – symptomy, wyjaśnienia teoretyczne, zagrożona młodzież
Zagrożona młodzież – wychowawcy / pedagodzy używają chętnie pojęcia zagrożenia / ryzyka do
wskazania młodzieży zagrożonej wypadnięciem z systemu edukacji lub też młodzieży
nieprzyswajającej sobie podstawowych umiejętności / kompetencji niezbędnych do samodzielnego
radzenia sobie po skończeniu szkoły.
Zagrożenie / ryzyko - zespół mechanizmów przyczynowo-skutkowych przypuszczalnie
narażających dzieci i młodzież na negatywne zdarzenia w przyszłości. Zagrożenie lub ryzyko
oznacza układ złożonej dynamiki przyczynowo-skutkowej, która stawia konkretne dziecko lub
nastolatka w niebezpieczeństwie z uwagi na przyszłe negatywne wyniki. Zagrożenie oznacza
sytuację, która niekoniecznie jest aktualną, lecz którą można przewidywać w wypadku braku
interwencji. Tym samym myślenie w kategoriach zagrożenia i ryzyka rozszerza naszą perspektywę
refleksji nad profilaktyką, nakazując wyjście poza zachowania manifestowane, lecz zakładając
potrzebę wczesnych oddziaływań profilaktycznych.

9

ZACHOWANIA RYZYKOWNE – przykłady na hand out od Anity.
Zachowania te występują także u dorosłych, jednak u młodzieży negatywne konsekwencje
ryzykownych zachowań są poważniejsze i występują szybciej z powodu nie zakończonego jeszcze
rozwoju biologicznego, intelektualnego, emocjonalnego i społecznego. Faza młodzieńcza (w ujęciu
rozwojowym) jest tym okresem życia, w którym występuje podwyższona skłonność do
przejawiania różnego rodzaju zachowań ryzykownych.

Szkoła a niedostosowanie społeczne

(1)

1. szkoła wobec zachowań problemowych uczniów;
2. szkoła wobec współczesnych wyzwań – przemiany w środowisku wychowawczo-

edukacyjnym szkoły;

3. przejawy niedostosowania i innych zachowań problemowych;
4. agresja i przemoc w szkole;
5. szkolne i pozaszkolne uwarunkowania problemowych zachowań uczniów;
6. szkoła wobec profilaktyki.

Przemiany w roli szkoły

•

Przekazywanie w gestię szkoły nierozwiązanych zagadnień / kwestii społecznych; rosnące
wymagania względem szkoły;

•

niedostateczne przygotowanie szkoły do wypełnienia funkcji wychowawczych –
koncentracja na zadaniach kwalifikacyjnych, selekcyjnych, na przekazywaniu wiedzy;

•

konieczność kompensowania zaniedbań / skutków oddziaływania w rodzinach, grupach
rówieśniczych, mediach.

Przejawy niedostosowania w szkole:

•

Bullying;

•

agresja;

•

przemoc;

•

Fala;

•

Zaburzenia w zachowaniu.

Problem

y z uczelniami

Zaburzenia w zachowaniu (Sulestrowska 1989) – niepsychotyczny zespół zachowań dzieci i
młodzieży, który stanowi odchylenie od oczekiwanego, zgodnego z przyjętymi normami
zachowania społecznego. Dotyczy więc zachowań w różnym stopniu aspołecznych,
antyspołecznych i przestępczych.
Bullying (Olweus 1999) – wyraża występujący często w szkołach podtyp agresywnych zachowań u
dzieci i młodzieży, charakteryzujący się następującymi elementami:

•

Dysproporcją sił - sprawca lub sprawcy są zawsze silniejsi niż ofiary.

•

Trwałością - zachowania takie są stosunkowo stabilne i powtarzają się regularnie.

•

Intencją - sprawcy mają zamiar skrzywdzić ofiary, które takich działań nie prowokują.

•

Formą – działania przybierają charakter psychiczny i/lub fizyczny, będąc nakierowane
bezpośrednio lub pośrednio na ofiarę.

Fala – rytuały inicjacyjne w szkołach, przybierające nierzadko formy nie tylko agresji / przemocy
psychicznej oraz werbalnej, lecz także fizycznej, seksualnej. W literaturze zwraca się uwagę
zwłaszcza na możliwe trwałe następstwa tego typu doświadczeń dla ofiar.
Agresja i przemoc – szerokie spektrum celowych czynności i działań podejmowanych przez
członków społeczności szkolnej (w tym przypadku wyłącznie uczniów), które zdarzają się w szkole
lub w drodze do niej i których następstwem są fizyczne bądź psychiczne cierpienia osób
działających na obszarze szkoły, lub zniszczenie przedmiotów znajdujących się na jej terenie
(Kulesza 2009 str. 25).
Charakterystyka zjawiska agresji i przemocy w szkołach

10

•

nieproporcjonalność sił;

•

grupowy charakter;

•

powiązania roli i statusu sprawcy oraz ofiary;

•

powtarzalność zachowań;

•

instrumentalność – agresja i przemoc jako instrument do osiągania celów;

•

intencjonalność;

•

szkoła jako środowiskowy kontekst zachowań problemowych.

6.12.2012
Szkoła a niedostosowanie społeczne (2)

Czynniki wspierające i czynniki ochronne

Indywidualne cechy osobowościowe

Czynniki wspierające

Czynniki ochronne

•

Impulsywność, preferowanie
aspołecznych postaw i wartości;

•

niski poziom empatii

•

trudności z radzeniem sobie z
frustracjami.

•

Pozytywny, zrównoważony
temperament,

•

podwyższony poziom kompetencji
społecznych

•

ponadprzeciętny poziom inteligencji,

•

pozytywny (lecz realistyczny) obraz
własnej osoby.

Rodzinny kontekst socjalizacyjny

Czynniki wspierające

Czynniki ochronne

•

Ubóstwo w rodzinie

•

niski poziom więzi z rodzicami

•

doświadczenia przemocowe w rodzinie

•

negatywny wpływ mediów

•

Wsparcie społeczne i emocjonalne ze
strony rodziców

•

odpowiedni poziom kontroli w procesie
wychowawczym

Grupy rówieśnicze

Czynniki wspierające

Czynniki ochronne

•

System norm i wartości preferowany
przez rówieśników,

•

poziom agresji oraz przyzwolenia na nią
w grupie,

•

przestępczość w grupach rówieśniczych,

•

używanie alkoholu, narkotyków

•

Brak przynależności do band, gangów
oraz grup o wysokim wskaźniku
zachowań dewiacyjnych,

•

doświadczenia więzi i przynależności do
grup o charakterze niedewiacyjnym (np.
hobby), względnie pewny poziom
izolacji.

Środowisko lokalne

Czynniki wspierające

Czynniki ochronne

•

Trudna sytuacja ekonomiczna i/lub
społeczna,

•

Pozytywne systemu norm i wartości w
środowisku lokalnym,

11

•

poziom przestępczości, dostępność broni
i narkotyków.

•

wysoki poziom identyfikacji,
uczestnictwa i współodpowiedzialności
za społeczność lokalną,

•

poziom kontroli społecznej.

Szkolny kontekst socjalizacyjny

Czynniki wspierające

Czynniki ochronne

•

Niepowodzenia w szkole,

•

niski poziom powiązań ze szkołą,

•

negatywny klimat szkoły.

•

Więzi społeczne w szkole,

•

wysoki poziom identyfikacji ze szkołą,

•

pozytywny klimat w szkole,

•

kontrola społeczna.

Właściwości szkoły:

•

powszechność,

•

nieuniknioność,

•

podwyższony poziom kontroli społecznej,

•

organizacja i struktura (formalna i nieformalna),

•

grupowanie (przymusowe) młodzieży (relacje społeczne, tworzenie się grup, presja,
konformizm),

•

specyfika instytucji (klimat, etos, kultura).

Niepowodzenia szkolne:

•

czynniki społeczno-ekonomiczne (złe warunki materialne rodziny, zaniedbanie, brak opieki,
bezrobocie, niekorzystne stosunki w rodzinie, niedojrzałość/niegotowość szkolna dzieci),

•

czynniki biologiczno-psychiczne (uzdolnienia/preferencje uczniów, poziom intelektualny,
temperament, charakter, defekty narządów zmysłów, zaburzenia funkcji poznawczych),

•

czynniki pedagogiczne (niewłaściwe treści nauczania, niepowodzenia związane z
potrzebami i zainteresowaniami oraz życiem codziennym uczniów, deficyty dydaktyczne,
warunki pracy szkoły w tym organizacja nauczania np. zmiany nauczycieli, liczebność klas
– indywidualne podejście do ucznia – motywacja, sposoby sprawdzania wiedzy).

12

Właściwości szkoły:

•

szkoła nie tylko jako miejsce, w którym mają miejsce zaburzenia zachowaniowe, lecz także
środowisko życiowe, które można kształtować,

•

szkoła nie tylko jako obszar realizacji kognitywnych celów nauczania, lecz również
nabywania umiejętności emocjonalno-społecznych,

•

konieczna koncentracja na wychowawczych funkcjach szkoły jako alternatywy dla
negatywnie ukierunkowanej profilaktyki.

10.01.2013 – o profilaktyce

Co to jest profilaktyka? Etymologicznie termin profilaktyka pochodzi bezpośrednio od
łacińskiego prophilacticum, gdzie przyjęło greckie określenie prophylaxis – zapobieganie.
To proces, który wspiera człowieka w prawidłowym rozwoju i zdrowym życiu” (Z.B. Gaś). Jest
także jednym, ze sposobów reagowania na rozmaite zjawiska społeczne, które oceniane są jako
szkodliwe i niepożądane. Ocena skłania do traktowania takich zjawisk w kategorii zagrożeń i
podejmowania wysiłków w celu ich ograniczenia i eliminacji. Powszechnie uważa się, że skuteczna
profilaktyka jest optymalnym sposobem hamowania rozwoju lub ograniczania skali uznanych za
dolegliwe społecznie. Głównie z tego względu jest znacznie bardziej opłacalna niż kosztowne
działania zaradcze konieczne w sytuacji, gdy wzrasta skala niepożądanych zjawisk.

Ewolucja przejść od profilaktyki (na przykładzie profilaktyki uzależnień)

•

początki działań profilaktycznych lata 60-te – programy z obszaru profilaktyki uzależnień
(narkotyki); Taktyka straszenia, moralizowania, przedstawiania informacji, społeczne i
zdrowotne konsekwencje zażywania narkotyków;

•

lata 70-te

, zaczęto uwzględniać czynniki indywidualne i społeczne – wyeliminowanie

przypuszczalnych powodów sięgania po narkotyki;

•

lata 80-te

, akcentowanie podejścia behawioralnego – rozwijanie umiejętności zachowań

społecznych i radzenie sobie w sytuacjach społecznych;

•

lata 90-te

, programy wszechstronne uwzględniające obszar afektywny, poznawczy,

behawioralny – główny akcent na eliminację zagrożeń;

•

obecnie

– programy wszechstronne, aktywizujące społeczność lokalną, skoncentrowane

zarówno na wzmacnianiu zasobów, jak i na eliminacji zagrożeń.

Profilaktyka:

1. eliminacja lub redukcja czynników ryzyka;
2. wzmacnianie czynników chroniących.

Co to jest profilaktyka?
Romano i Hage (2000) cele/wymiary profilaktyki:

1. zatrzymuje (zapobiega) zachowanie problemowe tak, że się więcej nie powtarza;
2. opóźnia początek zachowania problemowego;
3. redukuje wpływ już występującego zachowania problemowego;
4. rozszerza wiedzę, wzmacnia postawy i zachowania promujące dobrobyt emocjonalny i

fizyczny;

5. daje wsparcie polityce instytucjonalnej, społecznej, rządowej promującej dobrobyt fizyczny

i emocjonalny.

Profilaktyk pierwszorzędowa
obejmuje formy długotrwałych działań zapobiegawczych, koncentrujących się na pedagogicznych i

13

psychologicznych środkach wpływających na repertuar postaw i zachowań dzieci i młodzieży, w
sytuacji, gdy nie wystąpiły zaburzenia. Tego typu praca ukierunkowana może być na trening
kompetencji emocjonalnych i społecznych, polepszenie komunikacji, tworzenia przyjaznej
przestrzeni szkolnej, umożliwienie kontroli agresywnych zachowań, rozwój psychospołecznych
norm. Obejmuje formy długotrwałych działań zapobiegawczych, koncentrujących się na
pedagogicznych i psych środkach wpływających na repertuar postaw i zachowań dzieci i
młodzieży, w sytuacji, gdy nie wystąpiły zaburzenia. Tego typu praca ukierunkowana może być na
trening kompetencji, emocji u społ, polepszenie komunikacji, tworzenie przyjaznej przestrzeni
szkolnej, umożliwienie kontroli agresywnych efektów, rozwój prospołeczny.

Drugiego stopnia
Koncentruje się na grupach i sytuacjach (szczególnego) ryzyka i wkracza w momentach, gdy doszło
już do manifestacji niechcianych/niepożądanych sytuacji/zjawisk. Dotyczyć może także
poszczególnych jednostek dotkniętych sytuacjami problemowymi. Tego typu działania zmierzają do
zmiany istniejącej sytuacji oraz wypracowania prospołecznych form zachowań. Zawierają one dwa
zasadnicze akcenty: społeczny, odnoszący się do uwarunkowań kontekstowych, oraz osobowy,
dotycz. Jednostek (por Surzykiewicz 2000. str. 664)/. Konkretnymi propozycjami tego typu
aktywności mogą być treningi asertywności czy anty- agresywności, programy mediacyjne czy
praca z młodzieżą zagrożoną.

Trzeciego stopnia
Odnosi się do działań regulujących utrwalone zachowania, postawy, zjawiska społeczne w tym
także problematykę powrotu do niepożądanych zachowań. Aktywności tego typu mają przede
wszystkim charakter korektywny. Taką formą prewencji (profilaktyki) są np. działania specyficzne,
skierowane do sprawców i ofiar.

Klasyfikacja profilaktyki:

•

profilaktyka ogólna,

•

profilaktyka specyficzna.

Klasyfikacja profilaktyki szkolnej (Knopf):

1. nakierowane na instytucję szkoły – poprawa warunków i jakości procesu kształcenia oraz

wychowania

2. ukierunkowane na wszystkich uczniów – kształtowanie odpowiednich kompetencji

społecznych i emocjonalnych,

3. specyficzne dla sprawców zachowań problemowych – odpowiednia interwencja, terapia

oraz praca z grupami ryzyka.

4. Specyficzne dla ofiar - udzielanie wsparcia, ochrona, zapewnienie bezpieczeństwa oraz

radzenia sobie z negatywnymi doświadczeniami

5. Koncepcje wielopłaszczyznowe, odnoszące się jednocześnie do różnych obszarów

Wszystko profilaktyką?

•

Profilaktyka ukierunkowana jest z założenia na deficytach, niedostatkach, brakach,
problemach (którym ma przeciwdziałać);

•

bez problemów, zagrożeń, nie ma profilaktyki;

•

deficytowy obraz młodzieży i dzieci: dzieci i młodzież jako podejrzani;

•

profilaktyka jako stałe poszukiwanie problemów, chorób,

•

wpływa na społeczną percepcję samych dzieci i młodzieży, paradoksalnie mogąc
przyczyniać się do wzmacniania problemów;

•

czy wychowaniu potrzebna jest profilaktyka?

14

Socjoekologiczna orientacja profilaktyki

•

odchodzenie od jednostronnej koncentracji na czynnikach ryzykownych w kierunku
systemowego modelu wpływów negatywnych i pozytywnych,

•

pojmowanie jednostki jako dynamicznej całości i ciągłości, kontinuum między zasobami
(ludzkimi, środowiskowymi, strukturalnymi) oraz deficytami;

•

usamodzielnienie jednostek poprzez formowanie struktur kompetencyjnych w obszarach:
poznawczym, osobowościowym, społecznym, emocjonalnym;

•

dynamiczne, rozwojowe postrzeganie jednostki w tym zwłaszcza krytycznych sytuacji
biograficznych, w których obciążenie jest najwyższe (występowanie tego typu krytycznych
zdarzeń jest niejako zaprogramowane);

•

projektowanie działań profilaktycznych powinno obejmować zarówno płaszczyznę
insywidualno-osobową, jak i uwzględniać obszary interakcji pomiędzy osobą a różnymi
(sub)systemami środowiskowymi.

Program profilaktyczny

•

przez „program profilaktyczny” rozumie się tu działania psychoedukacyjne podejmowane
według określonego scenariusza, których celem jest zapobieganie ryzykownym
zachowaniom dzieci i młodzieży i szkodom wynikającym z problemów w ich otoczeniu;

•

programy powinny podlegać systematycznej weryfikacji i kontrolo, by mogły dawać
wysoką gwarancję korzyści dla odbiorców. Jakość jest kategorią wielowymiarową, toteż
standardy odnoszą się do wielu obszarów i wymiarów działań profilaktycznych.

15