Percepcja i ekspresja plastyczna
Percepcja jest procesem złożonym i obejmuje nie tylko spostrzeganie, ale również rozumienie, wartościowanie i przeżywanie, zwłaszcza, jeśli odbiorca - dziecko ma do czynienia z dziełami sztuki.
Głównym czynnikiem rozwoju spostrzegawczości dziecka są jego doświadczenia wizualne. Obserwacja otoczenia rozwija nie tylko poczucie kształtu, barwy i przestrzeni, ale dzięki niej mogą ujawnić się związki między elementami wizualnymi dostrzeganymi w przestrzeni i w różnych obiektach tworzonych przez człowieka. Wpływ sztuki na człowieka jest uwarunkowany sposobem patrzenia, należy, więc uczyć dziecko zarówno sztuki widzenia, jak i patrzenia. Bezpośredni kontakt z rzeczywistością zewnętrzną prowadzi do rozumienia prawidłowości świata. Spostrzeganie oddziaływuje i wywołuje duże przeżycia, co z kolei ma ścisły związek z działaniem.
H. Hohensee-Ciszewska zauważa w swoich opracowaniach, że przyjmowanie, czy odbieranie wartości przekazywanych przez sztukę jest czynnością tak samo ważną, jak działalność plastyczna w całej edukacji plastycznej. Autorka podkreśla, że percepcja sztuki może mieć różne rodzaje i stopnie aktywności - od biernej, poprzez proste przenikanie w świadomość, kontemplacje - aż do percepcji czynnej. Niezależnie od tego może być mimowolna lub kierowana. A to nasuwa wniosek, że nie wystarczy odebrane wrażenie i zdrowy rozsadek, potrzeba jeszcze wyrobienia, kształtowania i rozwijania świadomości artystycznej, która zapewni możliwość stosowania pełnej, aktywnej i dającej satysfakcje percepcji.
Biorąc pod uwagę fakt, że w miarę wzrastania plastycznej świadomości wzrasta aktywność percepcji, wdrażanie do percepcji różnych przejawów sztuki - jest najlepszą droga wprowadzającą w kulturę plastyczna. W tym wypadku, percepcja jako forma kontaktu, że sztuka jest potrzebna każdemu człowiekowi, niezależnie od jego wykształcenia, wieku, czy uzdolnień plastycznych. Nie każdy przecież musi być artystą, ale każdy z nas może być dobrym odbiorcą sztuki. Wszystkie dzieci rodzą się z mniejszą lub większą wrażliwością estetyczną. Jej zachowanie w dalszych latach życia jest uzależnione od środowiska, które może te wrażliwość rozwinąć lub zagłuszyć. Dlatego widać tu naocznie dużą odpowiedzialność nauczycieli plastyki, przed którymi stoi zadanie upowszechniania sztuki jako „lustra” łączącego człowieka z rzeczywistością i pozwalającego na nowo widzieć i patrzeć. Rozwój zakresu plastyki jako sztuki, której podlega wszystko, co uchwytne zmysłem wzroku, sprawia, że percepcja przestaje ograniczać się do określonych obiektów. Staje przed nią zadanie zasięgu rozległego obszaru, a wraz z nim problem odnajdowania powiązań między sztuką a życiem w kształtowaniu świata. Owo uwrażliwienie na wizualne walory środowiska, uświadomienie zależności ich jakości od nas samych - to zadanie postawione przed pedagogami, nauczycielami sztuki.
T. Marciniak jest zdania, że szkoła ma obowiązek organizować percepcje kierowana i inspirować uczniów do zadań twórczych. Według niego percepcja spontaniczna ( mimowolna), to proces, w którym dziecko „zatrzymuje” się na jakiś fragmentach i ważne jest dla niego to, co działa uczuciowo. Natomiast percepcja inspirowana i kierowana odznacza się wieloma formami aktywności, nie tylko odczuciem, ale i opisem, analiza, interpretacja. Wnikliwa analiza i interpretacja dzieła sztuki - zabarwione dyskusja, zderzeniem się różnych stanowisk i odczuć, wielością odmiennych spojrzeń, a jednocześnie zabarwione dużą dozą subiektywizmu - otwiera oczy na ludzi, samego siebie i na kulturę plastyczną.
Kulturą plastyczną nazywamy - ujmując problem w wielkim skrócie - świadomą orientację w wartościach plastycznych i specyfice znaczeń oraz wrażliwość na te wartości.
Kształtowanie kultury plastycznej w procesie percepcji, to główne zadanie w pracy nauczyciela. Przy czym kultura wizualno-plastyczna jest czymś bardziej pojemnym, dotyczącym rozumienia i orientacji w tym wszystkim, co często nie jest sztuka, a dostarcza informacji w postaci środków wizualnych. Współczesny świat pełen jest różnego rodzaju znaków: począwszy od znaków drogowych, informacyjnych, poprzez reklamę, opakowania, neony, hasła znaki firmowe i dekoracje, a skończywszy na środkach audiowizualnych (filmy, reklamy telewizyjne, obrazy komputerowe). Taka obfitość zjawisk wizualnych wyznacza nauczycielowi jeszcze jedna role- wprowadzanie ucznia w świat umiejętnej selekcji i wyboru tych wrażeń wizualnych, które są dla dziecka najbardziej wartościowe.
Nauczyciel i szkoła nie muszą mieć ostatecznego wpływu na poziom kultury artystycznej, na tworzenie dziel dobrych i znaczących. Uczniowie nie są artystami, nie musza tworzyć dzieł. Nauczyciel powinien kształtować ich kulturę plastyczną, a właściwie kulturę wizualno-plastyczną i estetyczną, tzw. świadomość sztuki oraz zawartych w niej wartości wizualnych, semantycznych,
artystycznych i estetycznych.
Wszelkie doświadczenia wizualne (ilustracje w literaturze, reprodukcje dzieł sztuki i oryginały w muzeach i galeriach, filmy, programy telewizyjne, przedstawienia teatralne) wpływają na rozwój percepcji dziecka i na kształtowanie ogólnej wrażliwości estetycznej. Powodują wzrost doświadczeń i poszerzają wiedzę o otaczającym świecie. Zdobyta w ten sposób wiedza znajduje odzwierciedlenie w ekspresji twórczej. Pytanie tylko, które z wymienionych form współczesnego postrzegania, odbierania i interpretowania świata, są dla rozwoju dziecka niezbędne, a które z nich mogą wypaczyć jego psychikę i obraz świata rzeczywistego, a w efekcie samo działanie. Niewątpliwie niekorzystnym, a raczej zgubnym wpływem na twórczość dziecięcą, są silne bodźce wizualne o negatywnym zabarwieniu. Śledząc dzisiejsze „obrazki” w telewizji, można odnieść wrażenie, że chodzi tu tylko i wyłącznie o obraz wizualny, jednak jego wartość pozostawia wiele do życzenia. Bombardowanie silna kolorystyka, przesadna mimika i gestykulacja, karykaturalność postaci, choćby w dziecięcych bajkach, to przykład na nieciekawie rokujący rozwój dziecięcej wyobraźni, a co się z wiąże także twórczości plastycznej. Odnoszę wrażenie, że wyobraźnią dziecka dzięki percepcji współczesnego, skomercjalizowanego świata, jest nie tylko wypaczana, ale także ograniczana. Gotowość rozwiązań „plastycznego” przedstawiania i rzeczywistości i iluzji oraz wielość tych rozwiązań (technika komputerowa) powoduje pewien regres w twórczości dziecięcej. Czy odbiór dzieła sztuki „wyglądającego” do dziecka z „okienka” Internetu, można porównać z percepcja tego samego dzieła w muzeum czy galerii? Jakaż ogromna różnica w kontakcie, pobudzaniu wyobraźni, określaniu własnych przeżyć i rozumieniu sztuki. Wydaje się, że dziś bardziej niz. kiedykolwiek, należy zachęcać dzieci i młodzież do odwiedzania muzeów, galerii, wystaw artystycznych.
„Namawiam do tego również tych, w których piersi sztuka nie zapaliła dotąd żadnych kadzideł. przespacerujcie się po moim muzeum. Tak jak dla podróżnika trudy wędrówki są cena jego namiętności, tak dla was jedno czy drugie rozczarowanie będzie cena zachwytu przy jednym, chociaż płótnie i być może wówczas pokochacie malarstwo. Te obrazy są tego warte, (...).Opuści was dziecko, zdradzi przyjaciel, a one potrafią być wierne. Jeśli pokochacie je choćby odrobinę, pojawią się na waszej drodze następne i już nigdy nie zabraknie wam wzruszeń” - tym cytatem W. Lysiak zaprasza do swojego Muzeum Wyobraźni lub, jeżeli ktoś woli Morza Wzruszeń, Mitu Wieczności, Melancholii Wędrowca... - czyli do galerii obrazów.
Warto w tym miejscu wspomnieć również o naukowych opracowaniach Z. Krawczyk, dotyczących kształtowania percepcji poprzez kontakt, że sztuka muzealna. Jak pisze autorka, pozytywny stosunek do wartości kultury plastycznej może kształtować się tylko w tych okolicznościach, kiedy człowiek dociera do estetycznych wartości kontemplowanego przedmiotu sztuki. Wtedy właśnie następuje zdolność objęcia stanem umysłu i emocji oraz ocena dzieła sztuki. Wychowanie muzealne stawia sobie za zadanie kształtowanie estetycznej świadomości dzieci i młodzieży poprzez udostępnianie sztuki dawnej i współczesnej. Obcowanie, że sztuką muzealną kształtuje wzory zachowań wobec artystycznych i historycznych wartości kultury, sprzyja rozwojowi wartości estetycznych, inspiruje przeżycia, emocje, wyobrażenia. Uczy też odróżniania sztuki od nauki i techniki, kojarząc ją z podporządkowaniem logice wyobraźni i stanom umysłu wolnego od rygorów zracjonalizowanego świata wyobraźni. Z drugiej strony dąży do ukazania związków sztuki z innymi dziedzinami ludzkiej działalności i uczy ich wartościowania.
Poznawanie artystycznej struktury przedmiotu powinno być ukierunkowane dydaktyką muzealną, nastawiona na rozwój świadomości wzrokowej. We współczesnych dziełach sztuki, charakteryzujących się dezintegracja formy, zdolności percepcyjne powinny odznaczać się szczególną plastycznością.
Doświadczenia związane z percepcja dzieła sztuki znajdują odzwierciedlenie w ekspresji twórczej. Według H. Reada ekspresja jest wrodzona każdej jednostce potrzeba komunikowania innym ludziom swoich myśli, uczuć, przeżyć, a także jest to dążenie do utrwalania zmysłowych wrażeń i rozwijania swej wiedzy pamięciowej.
Ekspresja (za J. Ekelem), to wyrażanie zewnętrzne swoich przeżyć, zwłaszcza uczuć, to duża wyrazistość zewnętrznych przejawów przeżyć psychicznych. S. Szuman dodaje, że ekspresja dziecka, to z jednej strony spontaniczne wyrażanie jego przeżyć i doznań, a z drugiej, jest to odbicie pojmowania przez dziecko jego świata rzeczywistego, to również obraz życia dziecka w środowisku oraz czynnik intensyfikujący procesy poznawcze, emocjonalne i motywacyjno-wolicjonalne. Ekspresja, to naturalna potrzeba i konieczność zapewniająca rozwój dziecka.
Oczywiście formy wyrazu ekspresji mogą przybierać różną postać, np.: mimiczno - ruchową, taneczną, słowną, muzyczną, zabawową i plastyczną. Dziecko gromadzi podświadomie różne przeżycia i doświadczenia. Ich intensywność wymaga rozładowania. Dlatego cecha ekspresji jest spontaniczność spowodowana wewnętrzną potrzebą działania. Zaspokojenie potrzeby wyrażenia siebie dokonuje się podczas twórczej działalność, dokonywaniu odkryć, czemu towarzysza procesy myślowe, uruchomienie pamięci wyobraźni.
Najczęściej ekspresja dziecka znajduje wyraz w twórczości plastycznej. Jest ona w zależności od fazy rozwoju dziecka naturalna i swobodna, bądź zamierzona, czyli kierowana. Od wielu lat w związku z tą kwestią rodzi się problem zakresu wiedzy plastycznej przekazywanej dzieciom. W procesie wychowania i nauczania poprzez plastykę pojawiają się dwie przeciwstawne tendencje preferujące albo jednostronne wyrażanie stanów emocjonalnych bez uwzględnienia strony poznawczej, albo podstawa edukacji plastycznej może być wiedza i myślenie. Powstaje problem - jaki wpływ ma wiedza uczniów o elementach formy plastyczne na intensywność ich ekspresyjnych wypowiedzi plastycznych. Czy wiedza uczniów o formach plastycznych jest czynnikiem hamującym, czy rozwijającym ekspresyjność wypowiedzi?
Z badań dokonanych przez R. Popek, wynika, że wiedza o formie plastycznej uczniów w czasie okresu kryzysu twórczego jest elementem wzbogacającym ekspresyjność twórczych wypowiedzi. Autorka stwierdza tak ze, że stopień ekspresyjności wytworów plastycznych uczniów, jest tym większy uczniów im wyższy jest ich poziom wiedzy. Należy jednak nadmienić, że badaniami objęto dzieci starsze, znajdujące się w fazie tzw. kryzysu twórczego.
Sytuacja wygląda inaczej, kiedy mówimy o dzieciach młodszych. Według K. Wasilewskiej, nauczyciel nie powinien kierować ekspresją plastyczną dziecka, ani narzucać sposobu malowania, tonacji kolorystycznej, proporcji przedstawianych przedmiotów czy postaci. Sugerowanie sposobu interpretacji świata może spowodować niechęć dziecka do twórczości plastycznej, ograniczyć jego wyobraźnię, skłonić do kopiowania albo niesamodzielności w pracy. Rola nauczyciela powinna sprowadzać się jedynie do oddziaływań motywacyjnych, zachęty do tworzenia i instrukcji posługiwania się materiałami i narzędziami plastycznymi.
Z kolei H. Hohensee - Ciszewska przestrzega przed przeradzaniem się ekspresji w czyste „wyżywanie się”, bez poczucia odpowiedzialności - w sensie społecznym - za tego rodzaju działalność. Jej zdaniem spontaniczna ekspresja jest potrzebna jako środek bezpośredniego, autentycznego wyrażania uczuć. Ale powinna być przy tym pojmowana jako zdobywanie doświadczeń poprzez proces tworzenia i rozwoju indywidualnej osobowości. Integracja pedagogiczna powinna polegać na budzeniu inwencji twórczej w rozmaite sposoby. Najlepszym z nich jest konieczność współpracy z szeroko rozumianą koncepcją formy plastycznej, czyli wprowadzeniem do powszechnej edukacji umiejętności komponowania, przekształcania, operowania zdolnością plastycznego widzenia. Tędy właśnie prowadzi droga do rozwoju wyobraźni twórczej.
Na twórczą ekspresję dziecka wpływają również takie czynniki jak: płeć, rozmaitość oddziaływania rodziców, opiekunów, wychowawców, rówieśników oraz środki i techniki plastycznego wyrażania. To także czynniki kształtujące osobowość dziecka.
Wpływ osobowości na treści i formy ekspresji plastycznej przedstawia A. Trojanowska, która dokonuje klasyfikacji osobowości i stylów dziecka na określone typy:
postawa myślowa (styl realistyczny) - realizm w ekspresji plastycznej, dążenie do osiągnięcia sprecyzowanego kształtu, motywy i wątki tematyczne zaczerpnięte z rzeczywistości; umiejętność zręcznego naśladowania wzorców kulturowych, regularne proporcje, precyzyjny rysunek konturowy, wczesne pojawienie się sugestii bryły i perspektywy powietrznej, schematyzacja barw, skłonność do intelektualnej percepcji kolorów, ich wzrokowe odczucie w powiązaniu z przedmiotem, sytuowanie świata w pozornie obiektywne klamry przestrzenne, ustabilizowany statyczny układ kompozycyjny, dążenie do pseudo naturalizmu;
postawa wzrokowa (styl impresjonistyczny) - skupianie się na zjawiskach zmysłowych, tj. jakości waloru, światłocienia, barwy, a nie przedmiotu; ulotna i delikatna linia konturowa, subtelna barwa, chętne posługiwanie się barwną i powietrzną perspektywą, otwarty i dynamiczny układ form plastycznych, akcenty kompozycyjne, temat podporządkowany formie, w której główną rolę odgrywa ruch drobnych elementów i zmienne zjawiska świetlne;
postawa uczuciowa (styl ekspresjonistyczny) - punktem odniesienia są wewnętrzne przeżycia i wrażenia, treść dzieł subiektywna i egocentryczna, zapożyczenie idei i konwencji z zewnątrz, chętne stosowanie tematyki fantastycznej, oryginalność skojarzeń, deformacja kształtów kompozycji, dynamika linii, nieregularne układy kompozycyjne, brak precyzji, kontrasty barw ciepłych i zimnych oraz jasnych i ciemnych, nieregularna struktura przestrzeni, przesadne szczegóły, powiększanie i zbliżanie przedmiotów i postaci;
postawa intuicyjno - logiczna (styl abstrakcyjny) - prawidłowo zbudowana kompozycja, zainteresowanie formą, kompozycją, kształtem i przestrzenią, odsunięcie na bok spraw tematycznych, pomysłowość w sferze konstruowania.
A. Trojanowska zaznacza, że wszystkie wymienione formy osobowości i style ekspresji plastycznej mogą się wzajemnie uzupełniać.
Wobec powyższych rozważań można wysunąć wniosek, że proces percepcji powinien być nierozerwalnie związany z procesem ekspresji twórczej, w taki sposób, aby uwrażliwianie dziecka, budzenie ciekawości i zainteresowań sztuką oraz kumulowanie wiedzy plastycznej dawało coraz lepsze rezultaty twórcze, a także wyższy poziom wyobraźni i kultury plastycznej oraz wszechstronny rozwój osobowości dziecka.