Termin uczenie się można zdefiniować jako proces, w którego toku na podstawie doświadczenia i ćwiczenia powstają nowe formy zachowania się i działania lub ulegają zmianom formy wcześniej nabyte. Uczenie się jest jedną z podstawowych form działalności oprócz pracy, zabawy i działalności społeczno - kulturalnej. Inaczej można jeszcze zdefiniować ten termin jako proces, w wyniku którego jednostka zdobywa i utrwala doświadczenia mające wpływ na jej zachowanie. Uczenie się odnosi się na ogół do procesu zmiany, natomiast pamięć do rezultatu tej względnie trwałej zmiany. Określenie, że zmiana jest względnie trwała, ma na celu wykluczenie niektórych przemijających zmian, które uczeniem się nie są. Prosty przykład tego, co teoretycy uczenia się pragną wykluczyć, stanowi zmęczenie. Osoba wykonująca kilkakrotnie jakieś zadanie może się zmęczyć, co spowoduje zmianę w poziomie jego wykonania. Psychologowie rozróżniają uczenie się i wykonanie, przy czym pierwsze pojęcie odnosi się do jakiejś zmiany, a drugie do behawioralnego przejawu tej zmiany, czyli doświadczenia. Potencjał zachowaniowy zmienia się z różnych powodów, nie tylko na skutek uczenia się. W miarę jak rośniemy, nasze ciało rozwija się i zmienia się nasz potencjał, ale nie uznalibyśmy rozwoju fizycznego za uczenie się. Analogicznie ciężkie uszkodzenie ciała może zasadniczo zmienić możliwości zachowania się danej osoby, ale nie uznalibyśmy złamania ręki za uczenie się.

Uczenie się jest więc procesem poznawczym, a zdobyta wiedza jest wynikiem poznania, które dokonuje się najczęściej w szkole. Zdobywanie wiedzy poprzez uczenie się wymaga zaangażowania takich procesów psychologicznych jak: spostrzeżenie, pamięć, myślenie. W zależności od rodzaju materiału, który trzeba opanować, lub przed którym staje uczeń dobiera się odpowiednie sposoby działania, zwane formami uczenia się. Do najpowszechniejszych form uczenia się należą: uczenie się pamięciowe przez próby i błędy, sensoryczne, przez rozwiązywanie problemów oraz przez zrozumienie.

Uczenie się pamięciowe oparte jest na procesie pamięci. W każdym uczeniu się pamięć ludzka bierze udział, ale nie o każdym uczeniu się można powiedzieć, że jest pamięciowe. Tego rodzaju uczenie się zachodzi wtedy, gdy pewne treści chcemy zapamiętać dosłownie, aby je w razie potrzeby dokładnie reprodukować. Uczenie się pamięciowe polega na powtarzaniu tekstu do całkowitego zapamiętania go. Wszystkie wzory, zasady, prawa, daty historyczne, teksty wierszy wymagają zapamiętywania dosłownego i wiernego odtworzenia.

Uczenie się przez próby i błędy. Uczenie się pamięciowe nie zawsze występuje w czystej formie. W warunkach, gdy trzeba zapoznać się z nieznaną sytuacją, nie można się jej nauczyć, najpierw trzeba się jej dokładnie przyjrzeć i się z nią zapoznać. Poznanie następuje przez wykonanie wielu prób na danym materiale. Wykonując kolejne próby nie od razu trafiamy na właściwy sposób rozwiązania i zanim go osiągniemy, popełniamy różne błędy. W końcu znajdujemy właściwy sposób i go zapamiętujemy. Ten rodzaj uczenia się wykazuje dużo podobieństw do ćwiczenia, w czasie którego coraz bardziej doskonali się mechanizm skutecznego działania. Pamięć też odgrywa tu ważną rolę, gdyż pomaga zapamiętać te elementy działania, które prowadzą do osiągnięcia pożądanego, pozytywnego wyniku.

Uczenie się sensoryczne, polega na wytwarzaniu odruchów warunkowych i na kojarzeniu bodźca zmysłowego z naturalną reakcją organizmu. Stosowanie wzmocnienia bodźca lub prawidłowej reakcji staje się niezbędnym warunkiem, aby jednostka nauczyła się czegoś.

Uczenie się przez rozwiązywanie problemów. Założeniem tej formy uczenia się jest aktywność jednostki w czasie nauki. Dzięki czemu sama dochodzi do rozwiązania zadania, trwale opanowuje treści nauczania i wyuczony materiał umie zastosować w nowych sytuacjach. Nowy materiał jest opanowany operatywnie, a nie statycznie, uczeń nie czeka, aby mu wszystko podać do wiadomości, lecz sam szuka. Nie wszystkie zadania stawiane przed uczniem są dla niego problemami. Problemem jest zadanie zawierające określoną trudność, nieznacznie przekraczającą możliwości intelektualne ucznia. Uczenie się przez rozwiązywanie problemów przechodzi przez następujące etapy:
a) uświadamianie sobie problemu i wyodrębnianie trudności do pokonania,
b) szukanie w posiadanej wiedzy podstaw do rozwiązania problemu,
c) ustalenie hipotez prowadzących do poprawnego rozwiązania,
d) weryfikacja hipotez i znalezienie właściwej, dającej rozwiązanie problemu,
e) rozwiązanie problemu.

W rozwiązaniu problemu dużą rolę odgrywa myślenie, a analiza i synteza, obok rozumowania, stają się podstawowymi operacjami. Dzięki nim uczący wyodrębnia związki i zależności między wielkościami, ustala pewne działania logiczne zgodne z założeniami. Pokonywanie trudności uczy samodzielności, rozwija myślenie i zmusza do aktywnego udziału w opanowaniu treści uczenia się.

Uczenie się przez zrozumienie występuje, w każdej nowej sytuacji, w której zwiodło uczenie się przez próby i błędy. Jeśli nie można osiągnąć zamierzonego wyniku przez wykonanie wielu prób, szuka się skuteczniejszych sposobów działania. Do nich należy zrozumienie sytuacji, zależności między danymi lub zrozumienie układu poszczególnych elementów. Zrozumienie pozwala nie tylko ocenić występujące trudności, lecz również uporządkować dane, uchwycić właściwą ich organizację i ustalić strukturę całości oraz miejsce poszczególnych elementów w niej. W czasie reprodukowania danych treści jeden element przypomina następne, wchodzące w skład danej struktury. W ten sposób następuje odtworzenie całego materiału. Poszczególne elementy łączą się w związki zachodzące między nimi. Jeśli brakuje jakiegoś związku, strukturze i tak nadaje się pewien sens, a poszczególne elementy łączy się w całość.

W każdym rodzaju uczenia się rozumienie odgrywa ogromną rolę. Dzięki niemu osiąga się jednoznaczne rozpoznanie sytuacji i właściwy dobór środków działania. Aby jednak osiągnąć zrozumienie, trzeba znać terminy, określenia z danego zakresu. Stąd też stopień zrozumienia może być różny, gdyż zależy od przygotowania uczącego się. Poza tym uczeń nadążając za myślą nauczyciela, może mieć poczucie zrozumienia podawanych mu treści i jest to zrozumienie subiektywne. Inaczej wygląda sprawa, gdy uczeń umie zastosować przyswojone treści w różnych sytuacjach, wykorzystać je do własnych potrzeb w sposób twórczy; wówczas jest to zrozumienie obiektywne.

Akt uczenia się składa się z ośmiu zdarzeń:

1. Motywacja lub oczekiwanie.

2. Zrozumienie - podmiot dostrzega materiał o odróżnia go od innych bodźców zwracających jego uwagę.

3. Poznanie - podmiot koduje wiedzę.

4. Przechowanie - podmiot przechowuje wiedzą w pamięci krótko i długotrwałej.

5. Przypomnienie - podmiot odzyskuje materiał z pamięci.

6. Generalizacja - materiał jest przenoszony na nowe sytuacje, a więc pozwala podmiotowi rozwinąć strategie postępowania z nimi.

7. Działanie - te strategie są wykorzystane w praktyce.

8. Sprzężenie zwrotne - podmiot uzyskuje wiedzę na podstawie rezultatów.

Rodzaje uczenia się:

Warunkowanie klasyczne - jest to uczenie się przewidywalnych. Jest jedną z podstawowych form uczenia się, w którym jeden bodziec czy zdarzenie pozwala przewidzieć wystąpienie innego bodźca czy zdarzenia.

Bodziec bezwarunkowy - to bodziec, który z natury wykonuje zachowania odruchowe.

Reakcja bezwarunkowa - zachowanie wywołane przez bodziec bezwarunkowy.

Bodziec warunkowy - to bodziec obojętny skojarzony z bodźcem bezwarunkowym.

Reakcja warunkowa - zachowanie odruchowe wywołane przez bodziec warunkowy.

Nabywanie - oznacza proces zachodzący na początku eksperymentu nad warunkowaniem, w wyniku którego reakcja warunkowa zostaje wywołana po raz pierwszy, a w miarę powtarzania prób jej częstość stopniowo wzrasta.

Wygaszanie - to proces zanikania, w którym wyuczona przedtem zależność nie ma żadnego znaczenia, ulega zapomnieniu.

Spontaniczne odnowienie - jest to spontaniczne, ponowne wystąpienie reakcji podczas wygaszania.

Generalizacja bodźca - automatyczne rozszerzenie reakcji warunkowej na bodźce, które nigdy nie były zestawiane z pierwotnym bodźcem bezwarunkowym. Im bardziej nowy bodziec jest podobny do bodźca warunkowego, tym silniejsza będzie reakcja.

Różnicowanie bodźców - jest procesem, którego wyniku organizm uczy się reagować na bodźce, które różnią się od bodźca warunkowego na pewnym wymiarze.

Warunkowanie sprawcze - uczenie się o konsekwencjach.

Eksperymentalna analiza zachowania - oznacza wykrywanie za pomocą systematycznego zmieniania warunków bodźcowych, jak różne rodzaje warunków wpływają na prawdopodobieństwo wystąpienia danej reakcji.

Zachowanie sprawcze - to każde zachowanie danego organizmu, które można scharakteryzować w kategoriach dających się zaobserwować efektów jego wpływów na środowisko.

Zbieżność między zachowaniem a wzmocnieniem - jest to stały związek między dana reakcją a zmianami w środowisku wywoływanym przez tę reakcję.

Pozytywny czynnik wzmacniający - to bodziec, który gdy powiąże się jego podawanie z wystąpieniem danego zachowania, zwiększa się z czasem prawdopodobieństwo jego występowania.

Negatywny czynnik wzmacniający - to bodziec, który gdy się go po jakiejś reakcji usunie, zredukuje lub zapobiegnie jego wystąpieniu, zwiększa się z czasem prawdopodobieństwo tej reakcji.

Czynnik karzący - to każdy bodziec, który gdy uzależni się jego podawanie od wystąpienia określonej reakcji, zmniejsza z czasem prawdopodobieństwo tej reakcji.

Wpływ procesów poznawczych na uczenie się:

Proces poznawczy - to każda czynność umysłowa, która wiąże się z reprezentacją i przetwarzaniem informacji.

1. Uczenie się przez obserwację.

2. Reguły (instrukcje).

3. Uczenie się utajone i mapy poznawcze.

4. Uczenie się przez wgląd.

Techniki uczenia się:

• realistyczne cele pracy

• nagrody

• punktualność

• całościowe, potem częściowo

• organizacja metodyczna

• pamięć wzrokowa i słuchowa

• powtarzanie

Chcąc dokładniej omówić proces uczenia się , należy przeanalizować również czynniki, które mają zasadniczy pływ na sprawność tego procesu :
1. Wiek. Około 20 roku życia kończy się rozwój i wzrost ośrodkowego układu nerwowego. Potem następuje zmniejszanie się masy szarych komórek, ale jest ono istotnie mniejsze u osób intensywnie pracujących umysłowo. Do niedawna w doniesieniach naukowych przeważały opinie niekorzystne dla pięćdziesięciolatków i starszych osób. Ostatnio pojawiają się dane z badań mówiące o różnego rodzaju kompensacji w późnych latach życia, umożliwiającej wielu osobom dojrzałym funkcjonowanie umysłu na poziomie nie zmieniającym się zasadniczo w porównaniu z wcześniejszymi etapami.

2. Inteligencja. Istnieje udowodnione statystycznie sprzężenie efektywności uczenia się ze sprawnością intelektu. Osoby o wysokim ilorazie inteligencji lepiej przyswajają skomplikowany materiał wymagający dobrego rozumienia (segregacja semantyczna).

3. Motywacja i nastawienia osoby uczącej się. Czynniki motywacyjne są powiązane z potrzebami człowieka (np. potrzebą posiadania wiedzy, potrzebą osiągnięć) oraz z planami i dążeniami życiowymi, a także zainteresowaniami. Stanowi to motywację wewnętrzną człowieka, która ma zasadniczy wpływ na uczenie się. Motywacja zewnętrzna to naciski środowiska - presja rodziny, system kar i nagród. Pozytywne nastawienie do uczenia się zwiększa jego efektywność przez pobudzenie aktywności własnej.

4. Poziom aspiracji. Najbardziej korzystny jest umiarkowany poziom aspiracji w sytuacji uczenia się. Niekorzystny jest zarówno zbyt wysoki poziom aspiracji, narażający na ciągłe frustracje i poczucie braku powodzenia, jak też zbyt niski - brak ambicji, niechęć do wysiłku.

5. Zainteresowania . To co nas żywo obchodzi jest łatwo wyróżniane z rzeczywistości (spostrzegane), jak również łatwo zapamiętywane ze względu na świadomą aktywność umysłową.

6. Dotlenienie mózgu. Mózg jest organem o najbardziej intensywnej przemianie materii w całym organizmie człowieka, stąd jego niedotlenienie ma szczególnie poważne następstwa. Do optymalnej pracy wymaga zatem dużo tlenu dopływającego regularnie, zwłaszcza w czasie intensywnego uczenia się.

7. Koncentracja. Bez należytej koncentracji nie działa zapamiętywanie, szwankuje zatem podstawowy mechanizm uczenia się. Koncentracja to zarówno skupienie uwagi na czynnościach umysłowych, jak też zdolność elastycznego przechodzenia ze skoncentrowania się na jednym aspekcie do innego lub kilku naraz, jeśli wymaga tego zadanie. Wyróżniamy uwagę dowolną - świadome koncentrowanie się połączone z wysiłkiem intelektualnym i uwagę mimowolną, koncentrującą się na silnie wyróżnionych z rzeczywistości bodźcach (jaskrawe kolory, głośne dźwięki, ulubione obiekty itd.).

Uwaga dowolna (zależna od naszej woli) wykształca się w wieku 6-8 lat. Jest ona uruchamiana i kierowana świadomie, co umożliwia dłuższe i wytrwałe koncentrowanie się na danym zajęciu, nawet gdy czujemy już zmęczenie lub oddziałują na nas inne bodźce. Stan skupienia na danym obiekcie u ludzi dorosłych może trwać intensywnie przez 40-50 minut. Potem płynnie słabnie, znowu ulega intensyfikacji, przy czym okresy słabnięcia mogą być coraz dłuższe. Uwaga jest w mniejszym lub większym stopniu podzielna. Podzielność uwagi to jednoczesne docieranie do naszej świadomości bodźców z różnych obszarów rzeczywistości. Zwykle określa się mianem dobrej koncentracji zdolność do skupiania uwagi w sposób trwały, z optymalną przerzutnością, która polega na kontrolowaniu tego, na czym chcemy się w danej chwili skupić.

8. Aktywność własna osoby uczącej się. Skuteczniejsze w uczeniu się jest samodzielne rozwiązywanie zadań, niż podawanie gotowych treści. Korzystne jest samodzielne organizowanie przyswajanych treści - grupowanie, dzielenie na zagadnienia szczegółowe, tworzenie planów, wybieranie treści ze względu na określony aspekt itp. Ważna jest też werbalizacja, czyli określanie słowne tego co się robi.

Trudności w uczeniu się mogą dotyczyć kłopotów
z przetwarzaniem, przypominaniem lub przekazywaniem informacji. Najczęściej spowodowane są nieprawidłowościami w budowie lub funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego, narządów zmysłowych, niewystarczającą stymulacją środowiska rodzinnego lub szkolnego, niskim poziomem motywacji. Wśród najczęściej spotykanych trudności występują

• opóźnienia i zaburzenia percepcji -wzrokowej - problem ten polega na braku zsyn­chronizowania ogólnego rozwoju psychofizycznego dziecka z rozwojem analizy i syn­tezy abstrakcyjnych kształtów graficznych, np. liter (błędy ortograficzne, mylenie liter o podobnych kształtach, trudności w pisaniu w liniaturze, opuszczanie drobnych elementów graficznych, mylenie kątów i znaków w geometrii; rysunek schematyczny );

• opóźnienia i zaburzenia percepcji słuchowej - polegają na zakłóceniach procesu różnicowania dźwięków, ich analizy i syntezy w części korowej analizatora słucho­wego (zaburzenia słuchu fonematycznego, trudności w pisaniu ze słuchu, pisaniu zmiękczeń oraz liter „i, j”, trudności
  w rozpoznawaniu samogłosek ustnych i nosowych, zapamiętywaniu treści piosenek, zaburzenia poczucia rytmu);

• zaburzenia procesu lateralizacji - problem dotyczy prawidłowego spostrzegania: wymiarów różnicowania stron prawa - lewa, określania kierunku pisania;

• deficyt pamięciowy - dotyczy problemów z zapamiętaniem faktów, przechowywa­niem danych (tabliczka mnożenia, daty historyczne), ma on również znaczące impli­kacje dla sukcesów dziecka w takich dziedzinach, jak czytanie i pisanie;

• deficyt uwagi powiązany z nadmierną ruchliwością - charakteryzuje się obniżoną w stosunku do wieku dziecka zdolnością do koncentracji i utrzymania uwagi na czyn­nościach, które wykonuje oraz wzmożoną aktywnością ruchową;

• opóźnienia i zaburzenia mowy - to problemy w wyrażaniu własnych myśli i słów spowodowane trudnościami artykulacyjnymi lub kłopotem z przypomnieniem sobie słów pozwalających wyrazić daną myśl.

Wszystkie wymienione zaburzenia wpływają niekorzystnie na proces zdobywania umie­jętności szkolnych. Ponieważ często przyczyny będące podłożem wspomnianych trudno­ści są trudne do zdiagnozowania lub bardzo złożone, dzieci samodzielnie nie są w stanie poradzić sobie
z narastającymi problemami. Braki, które pojawiają się na początku drogi edukacyjnej, w trakcie jej trwania narastają, kumulują się, obejmują coraz szersze obsza­ry. W efekcie często stają się przyczyną dodatkowych zaburzeń (np. emocjonalnych).

Bibliografia:

1. Bruner J., W poszukiwaniu teorii nauczania, PIW, Warszawa 1974

2. Okoń W., Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1987

3. Putkiewicz Z., Dobrowolska B., Kukołowicz T., Podstawy psychologii, pedagogiki i socjologii, Warszawa 1987

4. Rudniański J., Jak się uczyć?, WSiP, Warszawa 1989

1

---