Dr Marek Rewizorski

HANDEL MIĘDZYNARODOWY - wykład nr 9

Alternatywne teorie handlu międzynarodowego

W latach osiemdziesiątych pojawił się w teorii ekonomii nowy nurt teoretyczny, wyjaśniający kierunki specjalizacji międzynarodowej w warunkach innych niż opisywane przez model konkurencji doskonałej. Charaktery­styczne dla handlu międzynarodowego są bowiem nowe elementy, które uniemoż­liwiają jego badanie w oparciu o tradycyjne założenia. Należy do nich:

- wzrost udziału w całości wymiany międzynarodowej dóbr zróżnicowanych, przy malejącym udziale produktów jednorodnych,

- brak konkurencji doskonałej,

- rosnący wpływ zmian technologicznych na tempo wzrostu gospodarczego, a także na rozmiary i kierunki handlu międzynarodowego,

- zwiększanie się wpływu państwa na wielkość i kierunki handlu międzynaro­dowego (przez politykę handlową przemysłową i monetarną); w tych wa­runkach nie występuje wolny handel,

- zmiany w charakterze konkurencji na rynku światowym (rozwój KTN).

Zjawiska te doprowadziły do wypracowania alternatywnych teorii handlu międzynarodowego.

1. Korzyści skali

Teoria Heckschera-Ohlina jest bardzo użyteczną koncepcją, pozwalającą na wyjaś­nienie

znacznej części strumieni handlu międzynarodowego. Jednakże, istnieją sytuacje, w których

teoria ta nie tłumaczy występowania handlu międzynarodowego ani płynących z niego

korzyści

Często także założenia przyjmowane w tej teorii tak dalece odbiegają od rzeczywistości, że stawiają pod znakiem zapytania jej uniwersalną przydatność. Te właśnie względy sprawiają, że w ciągu ostatnich dziesięcioleci w teorii handlu międzynarodowego pojawiło się kilkanaście koncepcji teoretycznych, których autorzy, nie kwestionując słuszności teorii klasycznych i dostrzegając użyteczność teorii Heckschera-Ohlina, budują modele mające wyjaśnić powstawanie strumieni handlu międzynarodowego, trudnych do wyjaśnienia w ramach dotychczas obowią­zujących poglądów.

W teoriach klasycznych, a także w teorii Heckschera-Ohlina zakładano, że przeciętne koszty

produkcji nie są zależne od skali produkcji - a to założenie odbiega od rzeczywistości.

Na istnienie związku między przeciętnymi kosztami wytwarzania a skalą produkcji wskazywał już jeden z twórców klasycznej teorii handlu między­narodowego — A. Smith. We współczesnej gospodarce w przypadku niektórych towarów przeciętne koszty spadają wraz ze wzrostem skali produkcji - wtedy występują korzyści skali, które się dzielą za zewnętrzne i wewnętrzne.

Wewnętrzne korzyści skali pojawiają się wówczas, gdy wzrost wielkości produkcji wewnątrz przedsiębiorstwa pozwala na obniżenie przeciętnych kosztów. Przyczyny tego zjawiska mogą być różne.

- specjalizacja produkcji (uwagę na to zwrócił już A. Smith) - możliwa w wyniku rozłożenia procesu produkcyjnego na stosunkowo proste czynności pozwalające na zwiększenie wydajności

Warto tu się chwile zatrzymać:

Adam Smith, obserwując angielską scenę, dostrzegł uderzający fakt. Był nim ogromny wzrost wydajności, wynikający ze szczegółowe­go podziału i specjalizacji pracy. Na początku Bogactwa narodów Smith opisuje fabrykę szpilek: „Jeden robotnik wyciąga drut, drugi go prostuje, trzeci tnie, czwarty zaostrza, piąty szlifuje koniec dla osadzenia główki; by zrobić główkę, potrzebne są dwie lub trzy oddzielne czynności. Odrębną sprawą jest nałożyć ją, inną jeszcze pobielić szpilki; oddzielnym nawet zajęciem jest wetknąć szpilki w papier (...) Widziałem małą pracownię tego rodzaju, gdzie zatrud­nionych było tylko dziesięć osób, niektóre z nich wykonywały więc dwie lub trzy odrębne czynności. Chociaż ludzie ci byli bardzo biedni i dlatego skąpo tylko zaopatrzeni w niezbędne maszyny, mogli, gdy się przyłożyli do pracy, wyrobić wspólnie około dwunastu funtów szpilek dziennie. Na funt szpilek przypada z górą 4000 szpilek średniej wielkości. Owe dziesięć osób mogło więc wyprodukować wspólnie ponad 48 000 szpilek dziennie (...) Gdyby natomiast każda z tych osób pracowała oddzielnie i samodzielnie (...) z pewnością żadna z nich nie zrobiłaby dwudziestu, a może nawet i jednej szpilki na dzień (...) (A. Smith - Badania nad natura i przyczynami bogactwa narodów - PWN, Wawa 1954, s. 10-11)

- Do powstania korzyści skali przyczynia się także fakt, że część kosztów. produkcji (tzw koszty stałe) jest, przynajmniej w pewnych granicach, niezależna od skali produkcji. Koszty ochrony przedsiębiorstwa są np. niezależne od wielkości produkcji, a jedynie od wielkości strzeżonego obiektu. Jeżeli w tym samym uzyskamy kilkakrotnie wieksza produkcję, to koszt ochrony w przeliczeniu na jednostkę produkcji spadnie.

- Najczęściej jednak wzrost skali produkcji prowadzi do zmniejszenia przecięt­nych kosztów przez zainstalowanie maszyn i urządzeń, których zastosowanie nie byłoby możliwe w przypadku produkcji na małą skalę. Jeżeli odchodzimy od półrzemieślniczej produkcji samochodów w niewielkiej fabryce do ich wytwarzania przy użyciu nowoczesnej, półautomatycznej linii produkcyjnej, to prowadzi to także do zmniejszenia przeciętnych kosztów.

Odmienny charakter mają zewnętrzne korzyści skali.

Jest to spadek przeciętnych kosztów powstały nie w wyniku zwiększenia skali produkcji w danym przedsiębiorstwie, ale wielkości produkcji danej branży Np. przeciętne koszty produkcji węgla w danej kopalni nie są zależne tylko od wielkości jej wydobycia, ale i od wielkości produkcji całego przemysłu węglowego. Jeżeli wydobycie tego surowca w danym kraju (tak jak np. w Polsce) wynosi około 100 mln t i odbywa się w kilkudziesięciu kopalniach, to każda z kopalń może korzystać z dostaw wielu dóbr i usług, które są tańsze, gdyż są wytwarzane z myślą o dużym rynku zbytu. Każda z nich może np. korzystać z tańszych, bo produkowanych w większych ilościach, maszyn górniczych i sprzętu ratunkowego. Każda ma także możliwość zatrudniania pracowników, którzy zdobyli wykształcenie w powstałym z myślą o nich systemie kształcenia zawodowego i wyższego, zamiast na własny koszt kształcić górników ewentualnie przyuczać ich do zawodu.

Korzyści te mogą być zwielokrotnione, jeżeli dana gałąź wytwórczości jest zlokalizowana w jednym rejonie, tak jak np. polskie górnictwo węglowe skoncen­trowane na Górnym Śląsku i w Zagłębiu lub przemysł najbardziej zaawansowanych technologii skoncentrowany w kalifornijskiej Dolinie Krzemowej czy przy podbostońskiej drodze nr l28. Ten rodzaj korzyścią nazywa się niekiedy korzyściami aglomeracji lub korzyściami koncentracji przestrzennej

Korzyści wynikające ze skali produkcji mogą być motywem handlu międzynarodowego w odniesieniu do wielu dóbr przemysłowych. Ich znaczenie jest szczególnie widoczne w przypadku handlu wewnątrzgałęziowego.

2. Handel wewnątrzgałęziowy

Z wymianą wewnątrzgałęziową mamy do czynienia wtedy, gdy kraj jednocześnie eksportuje i importuje produkty należące do tej samej gałęzi (branży) i będące bliskimi sub­stytutami (np. w latach 90. Polska produkowała samochody - Polonezy i eksportowała je np. do Egiptu, a z Niemiec importowała BMW czy Mercedesy. )

Od strony przyczynowej zjawisko wymiany wewnątrzgałęziowej łączy się z korzyściami skali, konkurencją niedoskonałą oraz zróżnicowaniem produktu i popytu.

Rozwój handlu wewnątrzgałęziowego jest przejawem i w ujęciu dyna­micznym jednocześnie następstwem zróżnicowania produktu, które z kolei wiąże się ze zróżnicowaniem popytu, zjawiska charakterystycznego dla społeczeństw stosunkowo zamożnych (dysponujących wysokim dochodem). Zróżnicowanie produktu może mieć charakter pionowy (produkty różnią się jakością) lub poziomy (produkty różnią się cechami pozajakościowymi, istotnymi dla użytkownika, np. kolor, kształt, smak).

Z poziomego zróżnicowania produktu oraz z występowania rosnących korzyści skali, wynika rozwój poziome­go handlu wewnątrzgałęziowego. Zróżnicowanie pionowe natomiast generuje pionowy handel wewnątrzgałęziowy.

Sprostanie wymogom zróżnicowanego i zmiennego w czasie popytu, przy bar­dzo intensywnej, ale niedoskonałej konkurencji międzynarodowej, wymusza wąską specjalizację, co prowadzi do wzrostu znaczenia korzyści skali. Wyjaśnianie specjalizacji i wymiany wewnątrzgałęziowej nie może więc być oparte wyłącznie na przewagach komparatywnych.

Czynniki wpływające na rozwój handlu wewnątrzgałęziowego ująć można w dwie grupy: czynniki charakteryzujące kraje, które uczestniczą w wymianie oraz czynniki właściwe dla gałęzi, w ramach których ma miejsce handel wewnątrzgałęziowy.

Czynniki związane z cechami krajów:

1. Różnica w poziomie PKB per capita - im mniejsza jest ta różnica między krajami, tym większy wzajemny handel wewnątrzgałęziowy.

2. Poziom dochodu per capita - im jest on wyższy, tym większy handel wewnątrzgałęziowy.

3. Rozmiary gospodarki krajów uczestniczących w wymianie (mierzy się je poziomem PKB kraju) - im są większe i mniejsze jest zróżnicowanie w wielkości ich potencjału gospodarczego, tym większy handel wewnątrz­gałęziowy.

4. Bariery w handlu - im są one niższe, tym większy handel wewnątrzgałęziowy.

Czynniki związane z cechami gałęzi:

1. Zróżnicowanie produktu w gałęzi - im jest ono większe, tym większy han­del wewnątrzgałęziowy.

2. Korzyści skali - aby mógł rozwijać się handel wewnątrzgałęziowy niezbęd­ny jest określony poziom korzyści skali. Bardzo wysoki poziom tych korzy­ści może jednak ograniczać rozwój wymiany wewnątrzgałęziowej, gdyż zwykle towarzyszy mu tendencja do standaryzacji produktu, której korela­cja z handlem wewnątrzgałęziowym jest ujemna.

3. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie - związek między zagranicznymi inwestycjami bezpośrednimi a rozwojem handlu międzynarodowego nie­wątpliwie istnieje, ale nie jest w teorii jednoznacznie określony. Rosnący udział wymiany wewnątrzkorporacyjnej stwarza przesłanki do postawienia tezy, że zagraniczne inwestycje bezpośrednie sprzyjają rozwojowi handlu wewnątrzgałęziowego.

3. Koncepcja Krugmana

Wymiana międzynarodowa, odpowiadająca wymienionym wyżej cechom, jest przedmiotem wielu realizowanych współcześnie badań. Znaną próbą wyjaśniania korzyści z wymiany międzynarodowej, w połączeniu z korzyściami skali i przewa­gami komparatywnymi jako czynnikami determinującymi strukturę handlu międzynarodowego, jest koncepcja P. Krugmana.

W swoim modelu uchyla on dwa podstawowe założenia klasycznej teorii handlu, a mianowicie założenia o braku korzyści skali i o stałych korzyściach skali oraz o konkurencji doskonałej. Zakłada natomiast występowanie rosnących korzyści skali i istnienie konkurencji niedo­skonałej Wymianę międzynarodową postrzega zaś częściowo jako wymianę wewnątrzgałęziową i częściowo jako międzygałęziową. W konkluzji dochodzi do następujących ustaleń

- wymiana międzygałęziową odzwierciedla przewagę komparatywną. Kraj zasobny w kapitał jest eksporterem netto kapitałochłonnych produktów przemysłowych i importerem netto żywności wymagającej dużych nakładów pracy;

- wymiana wewnątrzgałęziową nie odzwierciedla przewagi komparatywnej, gdyż korzyści skali mogą być niezależną przyczyną wymiany międzynaro­dowej. Korzyści skali działają równolegle z korzyściami komparatywnymi;

- w związku z istotną rolą korzyści skali nie można przewidzieć struktury wy­miany wewnątrzgałęziowej, ale struktura wymiany międzygałęziowej jest określona przez różnice występujące między krajami w wyposażeniu w zaso­by pracy i kapitału;

- charakter wymiany międzynarodowej zależny jest od stopnia podobieństwa w wyposażeniu krajów w czynniki wytwórcze: przy dużym podobieństwie wymiana wewnątrzgalęziowa związana z korzyściami skali będzie dominują­ca, natomiast przy różnych proporcjach pracy i kapitału handel będzie opierał się na korzyściach komparatywnych, a wymiana będzie miała charakter międzygałęziowy.

Krugman podkreśla znaczenie handlu wewnątrzgałęziowego, który stanowi obecnie około jednej czwartej handlu światowego, a w przypadku handlu artykuła­mi przemysłowymi między krajami uprzemysłowionymi większą część wymiany.

---