OPRACOWANIE WSTEPU PIERŚCIENIA WIELKIEJ - DAMY
Pierścień Wielkiej - Damy jest ostatnim z większych utworów dramatycznych napisanych przez Cypriana Norwida. Prawdopodobnie dzieło to przeznaczone było na konkurs i stworzenie jego ściśle wiązało się z chęcią zdobycia przez autora nagrody finansowej. Konkurs dramatyczny został ogłoszony przez dyrektora teatru krakowskiego Stanisława Koźmiana. Norwid wielokrotnie podkreślał komercyjność sztuki a jego niekorzystna sytuacja materialna wpłynęła na to, że oczekiwał wynagrodzenia pieniężnego. Pomimo negatywnego stosunku do jury i samej idei konkursu dramatycznego, Norwid postanowił pokazać coś oryginalnego, nową formę dramatu. Prace nad Pierścieniem Wielkiej - Damy zakończył 19.XI.1872 roku. Jednakże nie wiadomo, czy wysłał utwór ten na konkurs. Pewne jest, że jego nazwisko nie pojawiło się wśród autorów nagrodzonych. Rękopis został odkryty w papierach po Teofilu Lenartowiczu i opublikowany po raz pierwszy dopiero w 1933 roku przez Zenona Przesmyckiego.
Myśli Norwida na temat dramatu zostały rozproszone w wielu miejscach. Pojawiają się również we Wstępie dramatu i stanowią jedną z najobszerniejszych wypowiedzi artysty na ten temat. Autor pragnął określić gatunkowo swój utwór i poszukiwał precyzyjnej dla niego nazwy genologicznej. Zauważył konieczność stworzenia nowej, oryginalnej formy dramatycznej, przystosowanej do świadomości widzów XIX wieku. Utwór zgodnie z norwidowską koncepcją nie miał być zupełnie nowym gatunkiem, a jedynie uzupełnieniem ewolucji tragedii europejskiej. W poszukiwaniach nazwy Norwid starał się ustalić opozycję pomiędzy naśladowaniem a zbudowaniem. Właściwy rozwój społeczeństwa może zapewnić jedynie budowanie, gdyż naśladowanie prowadzi do zatraty rzeczywistych wartości poprzez mitologizację. Norwid sięgnął również do tradycji literackiej, do Boskiej komedii, gdzie pogodna wizja raju usprawiedliwia nazwanie dzieła komedią. Ciągłe wahanie się artysty, dotyczące nowego pojęcia genologicznego, widoczne jest w kolejnych etapach ewolucji nazwy utworu: początkowo został nazwany dramatem, , następnie tragedią, komedią wysoką i w końcu białą tragedią. Nazwa ta tłumaczy, dlaczego pomimo braku cierpienia i zgonu bohatera utwór ten pozostał tragedią. Ponadto autor podkreśla zmianę funkcji tragedii w kulturze. Akcenty etyki religijnej zanikają na rzecz moralistyki społecznej. W białej tragedii akcja powinna się rozgrywać we współczesności więc nie jest wskazane, aby dotyczyła wydarzeń historycznych lub mitologicznych. Ponadto autor przeciwstawia dwie odmiany gatunkowe antagonistyczne w stosunku do białej tragedii. Należą do nich „fantastyczno - filozoficzne dramata” jak i komedia buffo. Rolą nowego gatunku jest doprowadzenie do naprawy sumień.
Przemiana świadomości społecznej w XVIII i XIX wieku doprowadziła do odrzucenia alegorycznej interpretacji utworu. Przedmowę autor rozpoczął przytoczeniem anegdoty o księgarzu, sprzedającym bajki La Fontaine'a, który wyjaśniał klientom, aby nie przypisywali społeczności, w której żyją, cech bohaterów zwierzęcych. Norwid przestrzega przed podobnymi próbami objaśniania postaci dramatu jak i przed interpretowaniem ich w charakterystycznych dla realizmu kategoriach typowości.
GŁÓWNY BOHATER: to poeta, skłócony ze światem, ale niezbyt zbuntowany, zakochany w wyidealizowanej przez siebie kobiecie, od której dzieli go różnica majątku i pozycji społecznej. Jego rywalem jest arystokratyczny podróżnik, a obiektem westchnień hrabina, wdowa, powierzchownie pobożna, filantropka, fundatorka pensji dla panien.
Norwid odwołuje się do skonwencjonalizowanych typów postaci i układów fabularnych, przedstawia realistyczny model świata. Użycie techniki realistycznej, wprowadzenie drobnych, błahych gestów i wypowiedzi, posłużyło autorowi do nadania wydarzeniom sensów szczególnych, parabolicznych. W Pierścieniu Wielkiej - Damy przedstawienie zdarzeń nie kończy się na zainteresowaniu rozwojem akcji. Kryją one w sobie sens nadbudowany i wymagają od odbiorcy wysiłku interpretacyjnego.
TREŚĆ: dotyczy posądzenia przez Hrabinę Mak - Yks'a o kradzież pierścienia, który w rzeczywistości z głodu skradł jedynie kilka okruszków chleba. Kiedy Hrabina odnalazła swój pierścień, zdeprymowana swoim posądzeniem postanowiła ratować bohatera i zeznała, że jest on psychicznie chory, po czym widząc jego upokorzenie, ofiarowała mu swoją rękę. Na koniec przyjęcia zostały wystrzelone fajerwerki, które ułożyły się w pierścień sztucznych ogni. Zbieżność dwóch pierścieni, zaręczynowego i tego na niebie, nie jest przypadkowa. Akcja sztuki znajduje swoje rozwiązanie w komediowej konwencji, kiedy to dochodzi do połączenia dwóch głównych bohaterów. Propozycja małżeństwa wyszła z ust Hrabiny, natomiast miłość w tym związku odczuwał Mak - Yks.
KATASTROFA TRAGEDII: moralna i uczuciowa klęska bohatera, odegra się dopiero po zakończeniu sztuki. Kiedy widzowie sami będą mogli odczytać i osądzić zdarzenia, wówczas sztuka staje się niepokojąca, ujawnia swój walor poetycki, zmusza do uświadomienia sobie relatywizmu i złożoności rzeczywistości.
POZORNY REALIZM: zostaje zachwiany przez wystąpienie Sędziego Durejki w epilogu sztuki. Celem głębokiego monologu, wygłoszonego przez Durekję, jest wyjaśnienie widzowi moralnego sensu dramatu. Durejko przypisał sobie zasługę szczęśliwego zakończenia sztuki i pomyślnego rozwiązania losu Mak - Yks'a. To właśnie Sędzia jest sprężyną akcji, gdyż eksmitował Mak - Yks'a z mieszkania, doprowadził go do myśli o samobójstwie, rzucił na niego posądzenie o kradzież, wywołał skandal sprowadzając policję, podpowiedział Hrabinie fałszywe zeznania. Czynnikiem „szczęśliwego” zakończenia jest postać groteskowa, odrażająca. Durejko stał się siłą decydującą o układzie zdarzeń, spełnił rolę deus ex machina.
„DUREJKOWATOŚĆ”- stała się symbolem zniewolenia społeczeństwa, była przez Norwida przeciwstawiana prawdzie objawionej, Bogu, wartościom i tajemnicom. Norwid sięgnął do konwencji dwuczłonowych tytułów, w której składnik drugi jest wskazówką do roli Durejki w sztuce, ironicznym komentarzem do pierścienia z pierwszego członu tytułu jak i aluzją do dwuznaczności finału dramatu. Norwid pragnął również uzmysłowić, jaką rolę odgrywało mieszczaństwo w życiu społecznym XIX wieku poprzez ironiczną diagnozę czasów mu współczesnych.
Tragizm w Pierścieniu Wielkiej - Damy jest cechą fałszywej i pozornej rzeczywistości, którą przedstawia utwór. W tę rzeczywistość wplątani są bohaterowie, ale również sami ją tworzą. Tragizm ten został przedstawiony środkami komediowymi, świat przedstawiony jest zironizowany.
W utworze nakładają się DWA RODZAJE IRONII. Pierwsza z nich jest cechą rzeczywistości, natomiast druga jest środkiem ekspresji artystycznej, mającej na celu uwidocznić wieloznaczność interpretacyjną dzieła. Ironia więc jest źródłem nowych znaczeń i polisemantyzacji tekstu.
Język utworu nasycony jest GNOMICZNOŚCIĄ, która często przechodzi w aforystykę. Ta z kolei wyrasta z konkretnych sytuacji scenicznych.
Równorzędnie z sytuacją sceniczna, która dla odbiorca byłaby zrozumiała dzięki gestom i mimice, bohaterowie wypowiadają zdania, dublujące znaczenie przekazu treści. Akcja dramatu, podobnie jak w tragedii klasycznej, ograniczona jest do czasu jednego dnia.
Początek dramatu jest szczególnie nacechowany. Pierwsze zdanie utworu: „Oto pierwszy promień, z tych, co rażą…” jest zapowiedzią kolejnych wypadków, które przyniosą bohaterowi cierpienia wraz z nastawaniem kolejnych pór dnia. Wypowiedzenie to, jest również sygnałem, do odczytania sparabolizowanych sensów. Rankiem Mak - Yks podzielił się chlebem z ptakami. Wydarzenie to tragicznie rozbrzmiewało w kontekście głodu bohatera, ujawnionego w akcie III. Zdarzenia przyniosły bohaterowi ból, cierpienie, upokorzenie, związane z osądzeniem o kradzież. Doprowadziły do utraty wiary w wartości, rządzące życiem społecznym.
Norwid wprowadził DIALOG POTOCZNY, w którym wyraził językową komunikację międzyludzką w normalnych, codziennych, życiowych zachowaniach. Rozmowy bohaterów znajdują swój model w XIX - wiecznej konwersacji salonowej.
Wszystko w utworze podporządkowane zostało wielkiemu finałowi, rozpoczynającego się od momentu zgubienia pierścienia. Dwa pierwsze akty nie są powiązane więzią przyczynowo - skutkową z ostatecznym rozwiązaniem. Jednak interpretacja zdarzeń tych aktów pozwala odnieść sens z nich wynikający, do finału sztuki. Losy Mak - Yksa rozstrzygają się w wyniku zdarzeń, będących przypadkami: zgubienia i odnalezienia pierścienia. Norwid wskazuje na przypadkowość rozwiązania akcji. Uważał on, że w istotę zdarzenia przypadkowego wpisana jest ironia, związana z działaniem człowieka np. przypadkowe zaręczyny Mak - Yks'a zostały zironizowane kontekstem wydarzeń, które do nich doprowadziły. Przypadkowe znaczenia posiadają szczególną wartość, odnoszącą się do ogólnego planu świata i historii. Odkrycie utajonego sensu wypadków, wiąże się z dotarciem do prawdy. Brak związku pomiędzy aktami staje się pozorny, kiedy się dotrze do ich sparabolizowanych sensów. Poprzez pokazanie zachowań, sytuacji i przedmiotów pozornie błahych, nieistotnych autor pokazuje patos powszedniości, który spełnia tę samą rolę w wysokich komediach, co cierpienie i śmierć w tragediach.
CHARAKTERYSTYKA KOBIETY: Norwid pragnął stworzyć pełną charakterystykę kobiety. Krytykował nieobecność szczegółów w polskich opisach kobiet być może dlatego dwa pierwsze akty są wszechstronnym przedstawieniem postaci tytułowej bohaterki. Prezentacja ta dokonywana jest z punktu widzenia innych bohaterów, ale również poprzez autoprezentację. Postaci Wielkiej - Damy nie uda się jednoznacznie ocenić, jest ona jak marionetka, rządzą nią konwencjonalne formy zachowań. Norwid pozostawia otwartą drogę interpretacji tej bohaterki.
RUCH SCENICZNY I GESTYKA: W dziele tym znaczeniowością nasycone są środki ekspresji pozasłownej, głównie ruch sceniczny i gestyka. Budują one akcję dramatu i stanowią kompozycję obrazu scenicznego, są środkami ekspresji psychicznej, demaskują ukrywane oblicza bohaterów. W stosunku do rozbrzmiewającego słowa, spełniają funkcję wyciszającą. Wraz ze słowem uczestniczą w parabolizacji znaczeń dramatu.
MILCZENIE I CISZA (zaznaczone kropkami i myślnikami): Kolejnymi istotnymi elementami dramatu są milczenie i cisza. Norwid upatrywał istoty dramatu w konstrukcji współzależności między słowem a milczeniem, które dla autora jest funkcjonalnym składnikiem dialogu. Momenty ciszy pojawiają się, kiedy wypowiedzi bohaterów rozbrzmiewają dwuznacznością. Zaznacza je kropkami i myślnikami. Współistniejące sensy stają się wówczas przyczyną dramatyzmu.
DIDASKALIA I PODKREŚLENIA: Pewne elementy tekstu są wyodrębnione również poprzez didaskalia i podkreślenia, które można uznać za składnik scenicznych gestów. Podkreślenie zostało uwydatnione już w podtytule utworu. Wyróżnienie graficzne wskazuje na autonomiczne wartości dzieła literackiego i wyraża zamiar zwrócenia uwagi odbiorcy na spójność zdarzeń. Może być również sygnałem ironii lub wprowadzać w kontekst tradycji chrześcijańskiej. Podkreślenia mają stanowić instrukcję zarówno dla czytelnika jak i aktora. Wykonanie sceniczne jest rodzajem transpozycji poezji pisanej na poezję głosu..
Wskazówki, dotyczące techniki wygłaszania dialogu, przenosi Norwid od tekstu pobocznego. Jest to niezwykle rozbudowany zespół określeń, dotyczący odcieni intonacyjnych. Autor w didaskaliach precyzyjnie opisuje ruchowe działania aktorów, wskazuje na doniosłość gestu i słowa.
Pierścień Wielkiej - Damy napisany jest 10 - zgłoskowym wierszem białym, numerowanym. Odchylenia wynoszą 6,6%. Poeta nie przestrzega tradycyjnego modelu średniówkowego, stałego akcentowania i klauzuli. Poprzez brak rymu i średniówki, zastosowanie licznych przerzutni język poetycki zbliża się do mowy konwersacyjnej.
Norwid podkreślił przeznaczenie utworu dla odbioru czytelniczego oraz dla wystawienie i odbioru teatralnego. Utwór ten jest próbą pogodzenia poezji pisma i poezji słowa.