Humanizm to prąd umysłowy i kulturalny w epoce renesansu, który zaczął się rozwijać we Włoszech na początku XIV w. Poprzez nawrót do starożytnej literatury (Cycerona, Platona, Kwintyliana itp.) humaniści pragnęli poznać i zrozumieć człowieka oraz znaleźć mu odpowiednie miejsce we wszechświecie i wskazać, jak żyć. Droga do duchowego, moralnego i intelektualnego odrodzenia człowieka miała według nich prowadzić poprzez odpowiednie (humanistyczne) wykształcenie: studia filologiczne (nad językami starożytnymi), poznanie antycznej literatury, filozofii, historii i prawa. Za najwybitniejszych intelektualistów tej epoki uchodzą: Erazm z Rotterdamu, Thomas More (Morus), Niccolo Machiavelli, Leonardo da Vinci.
Humanizm kładł duży nacisk na znajomość języków klasycznych, lecz równocześnie języki lokalne (początkowo włoski, potem, wraz z rozprzestrzenianiem się w Europie idei renesansowych, także inne języki narodowe) zyskiwały na znaczeniu. W językach narodowych tworzyli tacy twórcy renesansowi, jak Giovanni Boccaccio, Francesco Petrarca, Francois Rabelais, Michel de Montaigne, a w Polsce m. in. Jan Kochanowski, Mikołaj Rej.
Pochwała rozumu ludzkiego, poznawanie świata, wszechstronne wykształcenie, wolność jednostki to główne hasła humanistów. Choć często krytykowali Kościół i duchowieństwo, to nie poparli reformacji i nie zerwali z Kościołem, a wiarą i religijnością często uzasadniali swoją postawę. Morus czy Erazm - gdy piszą na tematy religijne - wskazują, iż chrześcijaństwo to religia miłości nakazująca doceniać i kochać życie oraz piękno, gdyż pochodzą one od samego Boga. Twierdzili też, że skoro człowiek został stworzony na boże podobieństwo, to nie może być z gruntu zły - stawiało to ich poglądy w sprzeczności z doktryną Kalwina.
Dzięki upowszechnieniu się druku nowa ideologia szybko przenikała do wszystkich krajów europejskich, zyskując sobie zwolenników na dworach i uczelniach.
Humanizm możemy podzielić na świecki i religijny. Humanizm świecki jest gałęzią humanizmu, która odrzuca teistyczne wierzenia religijne, jak i wierzenia w istnienie jakiegokolwiek świata nadprzyrodzonego. Humanizm świecki twierdzi, że poglądy humanistyczne prowadzą do sekularyzmu, gdyż wierzenia w świat nadprzyrodzony nie mogą być poparte racjonalnymi argumentami i tym samym nie można sensownie uzasadnić tradycyjnych praktyk religijnych. Jest blisko spokrewniony z uniwersalizmem moralnym, podkreślającym wspólnotę ludzkiej egzystencji, i sugerującym, że problemy społeczne nie powinny być rozpatrywane w ciasnym kontekście drobnomieszczańskim. Kiedy ludzie mówią ogólnie o humanizmie, zwykle mają na myśli humanizm świecki. Niektórzy humaniści świeccy idą dalej i uważają, że tzw. humaniści religijni nie powinni być w ogóle uważani za prawdziwych humanistów. Inni czują, że etyczna strona humanizmu przekracza kwestie religijne, gdyż bycie dobrym człowiekiem jest ważniejsze niż przyjmowanie bądź odrzucanie religii. Manifesty Humanistyczne, które reprezentują consensus poglądów humanistycznych, ukazują humanizm jako proces etyczny, przez który możemy przekroczyć zarówno podziały wprowadzane przez religie, jak i ich negację.
Humanizm religijny jest gałęzią obejmującą odmiany humanizmu, które same określają się tym przymiotnikiem (według funkcjonalnej definicji religii), lub zawierają pewną formę teizmu, deizmu albo wierzeń nadprzyrodzonych, nawet jeśli nie są związane z żadną zorganizowaną religią. Tego typu humanizm cechuje wielu religijnych ludzi, którzy nie uważają, że ich wartości moralne muszą mieć nadprzyrodzone potwierdzenie. Centralne miejsce w filozofii humanizmu istota ludzka dzieli z humanitarną moralnością. Humanitarysta, który swoją moralność wyprowadza z religii nie jest jednak automatycznie humanistą religijnym. Wielu humanistów religijnych czuje, że humanizm świecki jest zbyt chłodno-logiczny i odrzucający pełnię emocjonalnych doświadczeń, które sprawiają, że ludzie są ludźmi. Zauważają też, że humanizm świecki jest nieadekwatny do ludzkich potrzeb społecznego spełnienia filozofii życiowej. Niezgoda w tych kwestiach tworzy rozdźwięk między świeckimi i religijnymi humanistami, pomimo ich w dużej mierze wspólnych poglądów.
Humanizm nawet jeśli odrzuca zastosowanie boskiego autorytetu do rozwiązywania ludzkich spraw, to już niekoniecznie samą wiarę religijną. Niektóre prądy humanizmu są zgodne z poglądami niektórych religii. Humanizm jest też zgodny z ateizmem i agnostycyzmem, ale nie wymaga przyjęcia żadnego z nich. Istnieje także wiele prądów ateizmu i agnostycyzmu, niezgodnych ze sobą wzajemnie, których nie można zaliczyć do humanizmu.
Poglądy humanizmu jako filozofii dogmatycznej oddał pierwszy Manifest Humanistyczny. W szczególności:
- Wszechświat nie posiada Stwórcy (jakkolwiek dywagacja na temat cech bytów granicznych, np. Boga, jest pseudonaukowa i dogmatyczna to jednak zachowawczy utylitaryzm w humanizmie przeważył w tym punkcie).
- Człowiek jest częścią natury i powstał na skutek ciągłego procesu.
- Humanizm odrzuca tradycyjny dualizm ciała i ducha.
- Kultura (także religia) jest produktem interakcji człowieka ze środowiskiem i innymi ludźmi.
- Religie powinny formułować swoje prawdy w duchu i metodzie nauki.
- Humanizm odrzuca teizm, deizm i modernizm.
- Religia składa się ze wszystkiego co jest istotne dla ludzi, więc nic co ludzkie nie powinno jej być obce. Nie powinien istnieć podział na sacrum i profanum.
- Humanizm dąży do pełnego rozwoju człowieczeństwa tu i teraz.
- Religijne uczucia lepiej wyrażać poprzez swoje życie i pracę na rzecz społeczeństwa, niż przez modlitwy i kult.
- Religijny humanizm powinien dążyć do radości życia, stąd nacisk na rozwój kreatywności.
- Humanizm powinien afirmować życie, a nie uciekać od niego.
Humanizm zaistniał także w szkolnictwie, zaczął dominować w szkołach w XVII wieku. Zakłada on, że to dziedziny, które pozwalają rozwijać ludzki intelekt, są tymi, które naprawdę czynią ludzi „w pełni ludźmi”. Praktyczną podstawą jest przekonanie o istnieniu różnych możliwych do rozwijania rodzajów intelektu, takich jak zdolności analityczne, matematyczne, lingwistyczne itp. Wzmocnienie jednego z rodzajów, jak uważano, rozwija także niektóre inne jego rodzaje. Ważną postacią końca XIX wieku w humanizmie edukacyjnym był stanowy minister do spraw edukacji W.T. Harris, który wyróżnił „pięć okien duszy” (matematyka, geografia, historia, gramatyka, i literatura/sztuka). Humaniści edukacyjni wierzyli, że podejście „najlepsza edukacja dla najlepszych studentów” oznacza najlepszą edukację dla wszystkich. Chociaż humanizm jako prąd edukacyjny został w dużej mierze wyparty przez innowacje początków XX wieku, jednak niektóre jego aspekty ciągle są w użyciu w niektórych szkołach (szczególnie w nauce literatury).
Humanizm polega na dążeniu do większego usamodzielnienia człowieka, oswobodzenia go ze sztywnych, kościelnych reguł i zakazów. Nie polega on na niechęci do nauk ścisłych, lecz przede wszystkim na wszechstronności. Humanizm to skupienie uwagi na człowieku — na gatunku ludzkim, jednostce i społeczeństwie — decyduje o intelektualnej i światopoglądowej odrębności.

---