POLSKIE NAZWY WŁASNE W BULLI GNIEŹNIEŃSKIEJ

Ogólna liczba nazw własnych w Bulli gnieźnieńskiej wynosi 466 (337 to nazwy osób, 115 miejscowości, 14 obiektów wodnych). Pomijając nazwy, które się powtarzają , pozostaje ich 405 (289 antroponimów, 102 toponimy, 14 hydronimów).

Nazwy osobowe

W Bulli gnieźnieńskiej wymienione są 333 osoby z niższych stanów z imienia, przezwiska, nazwiska. Cztery nazwy mają charakter kolektywny, są to poświadczone w lm. patronimika: Goszczanowicy, Jurzewicy, Radlicy, Trzeblewicy.

Najczęściej powtarzających się nazw osobowych jest 48: Radost (6 razy), Milej (5 razy), Krzyżan (3 razy), Smarż (3 razy), Smogorz (3). Często występują imiona utworzone od tematu Rado-, -rad (20 osób: Radociech, Radosz, Redek, Radzk), Miło-, -mił (17 osób: Miłowit, Milik, Miłoch, Smił), a także Suli-, -suł (11 osób: Sulirad, Sulistryj, Suł//Sul, Sułek//Sulek).

System antroponimiczny Bulli gnieźnieńskiej jest jednoimienny (jednowyrazowy). Dodatkowym określeniem nosicieli imion jest podanie nazwy wsi, w której maja swoje włości, podanie ich statusu lub zajęcia. W Dochunowie np. posiadaczami (wolni chłopi dziedziczący ziemię) są: Zach, Ożar, Dałost, Szyman, w Dobrylewie: Sulistryj, Rdzek, Krostawc. Wymienieni są z imienia i zajęcia: Stan- rataj biskupa, poddani należący do kościoła św. Wojciecha w Gnieźnie: koniuchowie, łagiewnicy, chłopi, cieśle, goście (pracujący na roli przybysze) i rycerze. Nie ma różnicy między nazwami osobowymi chłopów a ludnością służebną.

Pojawiają się także informacje, że ktoś jest czyimś ojcem: „Radost, którego pierworodnym <synem jest> Rpisz”. Nazwy osobowe nie są dziedziczne, ojciec nazywa się inaczej niż syn.

Staropolskie imiona dwuczłonowe

Składają się one z dwu członów, a każdy oparty jest na temacie wyrazu samodzielnego. Za wyrazy samodzielne uznaje się przyimki i przeczenie nie. Włączone są do tej grupy z negacją i przyimkami w pierwszym członie, ponieważ ich częścią składową są składniki imion dwuczłonowych (Smił, Niemir, Okrzos, Z-dzie-wuj).

Nazwy dwuczłonowe należą do różnych chronologicznie warstw:

1. najstarszą tworzą nazwy, których struktura ukształtowała się w okresie praindoeuropejskim, realizują schematy:

• nomen - nomen (Dobro-mysł, Żyro-sław)

• negacja - przyimek (indeclinablia) - nomen ( prze-, s-, nie-wz: Prze-kart, S-mił, Nie-wz-trop);

młodszą tworzą struktury charakterystyczne dla antroponimi irańskiej i słowiańskiej. Powstały poprzez modyfikację wcześniejszych schematów albo są rezultatem późniejszych innowacji

• w pierwszym członie występują: nazwy złożone rzeczownika w Celowniku lub Miejscowniku lp (Bogu-, Doma-; Bogumił, Domawuj), zaimka, (Wsze-; Wszebąd, Wszemir), komparatywnej formy przymiotnika (Unie-; Uniemysł)

• w drugim członie występuje imiesłów bierny czasu przeszłego na -an (Bog(o)dan)

• najmłodszą - innowacje słowaiańskie:

• w pierwszym członie- tematy werbalne (Cieszymysł, Sulistryj) oraz wyrazy nieodmienne (przysłówki:le- (Lederg), spyci- (Spycimir), przyimki: biez, za (Biezdziad, Nie+za-mysł).

Grupa imion, która nie jest jednoznaczna to imiona z negacją i/lub przyimkiem w członie pierwszym. Można je traktować jako:

1. derywaty odczasownikowe (Poniat- od czasownika ponieć, Niezamysł- nie zamyślać), odimienne (Niemir-Mirosław, Niemoj-Mojmir)

2. derywaty od wyrażeń przyimkowych (Biezdziad - bezdziada).

Staropolskie imiona złożone miały charakter magiczny, były dobrym znakiem dla ich nosiciela, nosiły z sobą pomyślną wróżbę dla dziecka, np. Bogumił (oby był miły Bogu), Wojciech (niechaj będzie pociechą wojów). Imiona z negacją, które miały charakter magiczny, ale ochronny, chroniły przed złymi mocami, niepomyślnymi wróżbami. Ich pozytywne działanie wprowadzało w błąd siły złe, które zagrażały zdrowiu i życiu dziecka. (Niemoj - imię to chroniło przed niebezpieczeństwami(chorobą, śmiercią), które spotykałyby je, gdyby było `moim`).

Budowa imion dwuczłonowych:

CZŁON I

Rzeczownik:

• BOG(O)-, (bóg ), Bogdan; SNO-, (sen), Snowid; ŻYRO-, (pokarm), Żyrosław;

• W formie fleksyjnej: C.lp BOGU- (Bogumił), Msc. Lp. Doma- (Domawuj).

Przymiotnik:

• DARGO-/DROGO- (drogi), Dargorad; DOBRO- (dobry), Dobromysł; MIŁO- (miły), Miłowuj; NINO- (nowy, młody), Ninomysł; RADO- (radosny), Radowit; TĘGO- (tęgi, silny), Tęgomir.

Formy komparatywne przymiotnika:

• UNIE- (lepszy), Uniemysł

Zaimek:

• WSZE-( wszystek, każdy, zawsze), Wszemir.

Czasownik:

• BĘDZIE- (być), Będziciech; BUDZI- (budzić), Budzisław; CIESZY- (cieszyć), Cieszymysł; GOŚCI- (gościć), Gościwuj; STO(J)I- (stać), Stojigniew; SULI- (obiecywać), Sulidziad; ŻELI- (pragnąć), Żelimysł.

Formy pierwotne poprzedzone przyimkami lub negacją:

• ZNA- (znać), Nieznawuj; -DZIE- (dziać), Zdziewuj; -DA- (dać), Zd(a)mir.

Wyrazy nieodmienne:

• Przysłówki: le (ledwie), Lederg; spyci (nadaremnie), Spycimir;

• Prepozycje: prze-, s-, nie-, -wz-, z-, le-: Przekart, Smił, Nie-wz-trop, Lederg;

• Negacja: Niemir, Niesuł, Nieznawuj.

CZŁON II

Ma postać tematu na -o- lub -jo-.

Tematy nominalne:

• -BĄD: Wszebąd; -CIECH (pociecha), Będziciech; -DZIAD (ojciec rodziców, przodek), Miłodziad; -GNIEW (gniew), Stojigniew; -STRYJ (stryj), Sulistryj.

Imiesłów:

• -DAN, Bogdan.

Skrócone nazwy osobowe od imion dwuczłonowych

Imiona dwuczłonowe w codziennym życiu ulegały skracaniu. Tworzone były za pomocą formnantów:

1. skrócenia podstawy słowotwórczej

2. derywacji bezafiksalnej i paradygmatycznej

3. derywacji sufiksalnej.

Tematem słowotwórczym był fragment imienia dwuczłonowego zwany pierwiastkiem hipokorystycznym (PH), a utworzone imię -hipokorystycznym.

Skrócone imiona z PH zakończonym na spółgłoskę to np.:

BLIZ-: Bliz, Blizk, Blizuta (Bliz-bor); BORZ(Y)- , BOR-: Boruch, Borzęta, (Borzygniew); CZAJ-: Czajęta (Bole-czaj); DOBR(O)-: Dobroń, Dobrosz, (Dobro-sław); WOJ.-: Wojan Wojuta (Woj-sław, Budzi-woj); ZDŹ-: Zdzięto (Zdzie-bor).

Derywaty powstałe w wyniku;

1. derywacji dezintegralnej, bezafiksalnej (bez zmiany charakterystyki fleksyjnej imienia): Bliz, God, Stan.

2. Derywacji dezintegralno-paradygmatycznej - zmiana paradygmatu męskiego na żeński nie powoduje zmiany rodzaju nazwy: (Broda), Soba.

3. Derywacji dezintegralno-sufiksalnej-tworzenie za pomocą przyrostków prostych z podstawowym:

• -ch- w części sufiksalnej: -ch (Milich); -ech (Bolech); -och (Blizoch); -uch (Boruch)

• -sz- w części sufiksalnej: -esz (Dobiesz); -isz (Męcisz), -osz (Dobrosz), -osza (Witosza)

• -j- w części sufiksalnej: -ej (Milej), -jb (Chudz), -ja (Budza)

• -k- w części sufiksalnej: -ak (Mysłak); -ek/-k (Brodek), -ik (Brodzik), -ka (Unka)

• -m- w części sufiksalnej: -im (Myślim), -ima (Wyszyma)

• -n- w części sufiksalnej: -an (Doman), -en//-eń (Pęcien//Pęcień), -na (Trzebna), - ina (Blizna)

• -st- w części sufiksalnej: -ost (Dałost)

• -t- w części sufiksalnej: -ęta (Borzęta), -ęto (Zdzięto), -ęta (Łowęta), -uta (Wojuta).

Na sufiksy proste nawarstwiały się w derywatach sufiksy II pozycji: -acz- +ek: Miłaczek; -asz-+ka: Domaszka; -ch-+na: Sulichna.

Skrócone imiona z PH zakończonym na samogłoskę to np.:

• GRO- : Grochot ( Grodzi-sław); LU-: Lucha (Lubo-mir); SU-: Suchora (Sulisław); PRZYBY-: Przybysza(Przybysław). Nazwy te są utworzone za pomoca sufiksów prostych z podstawowych -ch-: -ch (Zach), -cha (Lucha) i podstawowym -sz-: -sza (Przybysza). Sufiksy złożone: -ch+ora (Suchora), -ch+ot (Grochot), -sz+ek (Mieszek).

Nazwy odapelatywne

Miały charakter przezwiskowy lub pełniły funkcję przydomka- odnosiły się do wyglądu, zachowania, charakteru.

Antroponimy motywowane były przez nazw:

1. części ciał (Gęba)

2. nazwy zwierząt (Byczek)

3. roślin lub ich części (Kwiatek)

4. cech lub właściwości (Dułgota)

5. czynności (Krzyk)

6. wykonawców czynności (Koniusz - koniuszy)

7. przedmiotów (Koszużek).

Najstarsze nazwy odapelatywne mogły mieć charakter wróżebny lub ochronny. Potwierdzony jest ochronny charakter imion pochodzących od wilka. W Bulli gnieźnieńskiej są trzy nazwy motywowane leksemem wilk: Wilczęta, Wilkan, Wilkosz.

Osobowe nazwy odapelatywne dzielą się na 2 grupy:

1. antroponimy homograficzne z motywujacymi apelatywami: Białowąs, Broda, Kożuszek, Kwasek, Kwiatek, Mieszek.

2. antroponimy powstałew wyniku derywacji słowotwórczej motywowane przez apelatywa: Brucha (goić), Osłab (osłabić), Pokaj (pokajać się), Wilcz-ęta.

Trudne jest rozgraniczenie odapelatywnych nazw osobowych od:

1. skróconych nazw osobowych tworzonych od imion złożonych ( Broda: Brodzisław - Brodek, Brodzik; Męcina: Męcmir - Mieszek: Miecisław;

2. imion dwuczłonowycho strukturze prepozycja + nomen (Okrzos, Pokaj)

3. nazw geograficznych (Bachorza: nazwa miejscowości Bachorza)

4. nazw etnicznych (Rus)

5. nazw osobowych obcego pochodzenia (Gan).

Obce nazwy osobowe

Grupa ta związana jest z chrześcijaństwem i jest niewielka. To imiona: Jan, Jurzy, Krszczon, Krzyż, Krzyżan, Piotr, Szymon, Biskup, Kościół, Pełła.

Antroponimy te są motywowane przez:

• imiona chrzestne: imiona pierwszych apostołów i świętych: Jan Piotr, świętych męczenników i wyznawców: Krszczon, imię błogosławionego: Bogumił

• nawiązują do symboliki chrześcijańskiej: Krzyż

• odnoszą się do sfery organizacyjnej kościoła i przedmiotów związanych z kultem: Biskup, Kościół, Pełła-okrycie na ołtarz.

Nazwy patronimiczne

Oznaczały potomka człowieka, od którego imienia zostały utworzone, były one tworzone za pomoca sufiksu -ic lub -ewic//-owic, np.: Cykarzewic: Cykarz, Małozimic: Małozima, Goszczonowicy(to potomkowie człowieka, który nazywał się Goszczon): Goszczon, Jurzewicy: Jurzy.

---