Geneza nazwy:
Epoka nie od razu została nazwana Młodą Polską. Proponowano wiele nazw:
• modernizm - termin proponował Kazimierz Wyka (od franc. modern - nowoczesny ) - został jednak odrzucony za ogólnikowość (okres ten nawiązywał przecież również do tradycji). Modernizmem nazywane jest pierwsze 10 lat, gdy ściągano z Francji różne ciekawostki.
• neoromantyzm - Julian Krzyżanowski - związek z dziedzictwem romantyzmu. Zawęża jednak termin tematykę do jednego nurtu (inne epoki np. antyk też były źródłem).
• symbolizm i impresjonizm - nazwy prądów literackich i prądów w sztuce. Są prądam określającymi epokę Młodej Polski dosyć dobrze, nie da się jednak wybrać jednej z nich - są one równorzędne.
• dekadentyzm (ludzie końca wieku - kryzys wartości i zmierzchu kultury) oraz fiendesieclizm (epoka schyłkowa - od franc. fiendsiecl - koniec wieku) również zostały odrzucone, gdyż każda z nich charakteryzowała tylko jeden element.
W 1898 roku w czasopiśmie „Życie” wydawanym w Krakowie Artur Górski ogłosił cykl artykułów pod tym tytułem - o problemach ludzi tworzących nową epokę. W innych krajach nazwa była analogiczna np. Młode Niemcy, Młoda Francja, Młoda Skandynawia. Zapanowała moda, by ideologię młodego pokolenia, które dokonało przewartościowania zastanych wartości nazwać Młodą Europą.
Chronologia, periodyzacja:
a) tendencje artystowskie, tematyka uniwersalna : 1891(90) - początek epoki - debiut Kazimierza Tetmajera i napływ do Polski literatury europejskiej1900 - początek zmian
b) sztuka zaangażowana - związana z tematyką narodową: 1905 - rewolucja w Rosji1918 - koniec epoki - koniec I wojny światowej i odzyskanie przez Polskę niepodległości
Najważniejsze wydarzenia historyczne:
1890 - dymisja Bismarcka, znanego w zaborze pruskim z niechętnego stosunku do Polaków
1892 - powstanie PPS (Polskiej Partii Socjalistycznej
1898 - otwarcie Politechniki Warszawskiej
1903 - Nagroda Nobla dla Marii Skłodowskiej - Curie i Piotra Curie za prace nad promieniotwórczością
1904 - wybuch wojny rosyjsko - japońskiej
1905 - rewolucja w Rosji- utworzenie Organizacji Bojowej PPS
1906 - rozłam PPS na PPS-lewicę i PPS-Frakcję Rewolucyjną (Józefa Piłsudskiego)
1907 - upadek rewolucji w zaborze rosyjskim
1908 - zajęcie Bośni i Hercegowiny przez Austro - Węgry
1912 - I wojna bałkańska
1914 - wybuch I wojny światowej
1916 - 5 listopad - proklamowanie samodzielnego Królestwa Polskiego pod protektoratem Niemiec i Austro - Węgier -powołanie w Warszawie Tymczasowej Rady Stanu
1917 - rewolucja w Rosji i powstanie państwa sowieckiego
1918 - koniec I wojny światowej- utworzenie Tymczasowego Rządu Ludowego w Lublinie
-11 listopada - powstanie niepodległego państwa polskiego z Józefem Piłsudskim jako Naczelnikiem Państwa
Przemiany społeczne i gospodarcze:
Po wojnie francusko - pruskiej w 1870 r. panował w Europie względny spokój i stabilizacja w stosunkach wielkich mocarstw. Dla większości państw była ta sytuacja objawem pozytywnym, lecz Polsce uniemożliwiała odzyskanie niepodległości. Nazywa się czasem ten okres „zbrojnym pokojem” (wiadomo było, że mocarstwo zbroją się do przyszłej wojny). Pozory stabilności zakłócały także objawy narastających konfliktów społecznych, wrzenie rewolucyjne, działalność organizacji terrorystycznych, których dziełem były zamachy bombowe na polityków i monarchów. Przeczucie, iż ta sytuacja jest chwilowa, sprawdziło się szybko. Zmiany odbyły się na wielu płaszczyznach i na skalę ogólnoświatową. Nowa polityka, nowe układy i ustroje społeczne i ekonomiczne, wojny i rewolucje o światowym zasięgu i znaczeniu, ostateczny zmierzch starych imperiów kolonialnych, narodowa i społeczna emancypacja ludów i kontynentów, oszałamiające tempo rozwoju techniki i wiedzy - wszystko to sprawiło, że świat współczesny wśród błyskawicznych przeobrażeń posuwa się szybko ku jakiejś nowej epoce dziejów, całkowicie odmiennej od wszystkiego, co dotychczas było - może ku zagładzie.
Na początku XX w. Europa dominowała nad światem, który w dużej mierze stanowił jej kolonie. Industrializacja i rozwój gospodarczy sprawiły iż w 1913 r. kraje europejskie i USA dostarczały 85% światowej produkcji przemysłowej. W 1914 r. wybuchła I wojna światowa i Europa wyniszczała się przez 4 lata. Zmiany nią spowodowane były ogromne (gospodarcze osłabienie oraz zmiany w układzie sił politycznych).
Najważniejsze przemiany społeczne w Rosji rozegrały się w 1917 r. Rewolucja bolszewicka obaliła carat i wprowadziła nową bezlitosną dyktaturę
Odkrycia naukowe i wynalazki techniczne:
1895 - Zygmunt Freud opublikował „Badania nad histerią” - rozwój psychoanalizy
1898 - radio Marconiego i rad małżonków Curie
1900 - odkrycie energii promieniotwórczej - nowe spojrzenie na materię
1909 - przelot nad Kanałem La Manche -rozwój lotnictwa
1915 - użycie przez Niemców gazów bojowych- zaprojektowanie przez Anglików pierwszego czołgu
Poglądy filozoficzne:
Friedriech Nietzche - filozofia buntu przeciw przeciętności i słabości człowieka. Nietsche głosi „wolę mocy” oraz kult nadczłowieka - silnej jednostki, pełnej energii, uprawnionej do władzy nad reszta słabych. Może on działać „poza dobrem i złem”, odrzucić prawa, normy i wartości.
Henri Bergson - prawdziwe poznanie dzięki intuicji (intuicjonizm). Świat nieustannie rozwija się. Rozwój jest samorzutny i twórczy (a jago możliwości nieograniczone) - wypływa z wewnętrznej siły istot. Rzeczywistość jest nieustannym, nieograniczonym ruchem - można badać ją tylko przez intuicję i instynkt. Powrót do metafizyki i irracjonalizmu.
Artur Schopenhauer - filozofia pesymistyczna (zgodna z duchem epoki).Życie jest pasmem cierpień, dąży do katastrofy, tymczasem człowiek marzy o szczęściu i spotyka go rozczarowanie. Istota ludzkiej egzystencji to popęd - bezcelowy i niezaspokojony. Ukojenie dają tylko: sztuka, natura, nirwana (niebyt) - motyw filozofii buddyjskiej
Prądy artystyczne i ich cechy:
Symbolizm - operował symbolem, czyli motywem, który oprócz własnego, posiada jeszcze znaczenie przenośne. Niektóre symbole (np. albatros) urosły do rangi alegorii (stałego, zawsze tak samo odczytywanego symbolu).
Impresjonizm - kierunek w sztuce, który wziął swą nazwę od słynnego płótna Monet „Impression Soleil levant”. Za cel stawiał sobie: uchwycić mgnienie, wrażenie danej chwili, ulotność światła.
Naturalizm - kierunek w literaturze, zapoczątkowany przez Emila Zolę i Guy de Maupassanta. Proza ma obnażać zło i fałsz świata. Nie unika biologizmu i fizjologicznych aspektów istnienia. Swojego bohatera bada, obserwuje, poddaje eksperymentom - jak nauka przyrodnicza.)
Secesja - styl w architekturze, stroju, sztuce użytkowej, zdobnictwie, malarstwie.
naturalizm -> symbolizm i impresjonizm -> ekspresjonizm
1891 -> 1918
Typowe gatunki literackie:
- powieść młodopolska
- dramat naturalistyczny
- dramat symboliczny
- dramat ekspresjonistyczny
2. Krakowska cyganeria artystyczna - cechy, przedstawiciele. Motyw konfliktu między jednostką wybitną (artystą) i społeczeństwem ludzi przeciętnych. Poglądy Z. Przesmyckiego i S. Przybyszewskiego. Tezy manifestu „Confiteor” (rola artysty i sztuki). „Forpoczty”. Poglądy A. Górskiego. J. A. Kisielewski jako przedstawiciel swojego pokolenia. Obraz środowiska cyganerii w dramacie „W sieci”. Dekadent i cygan jako bohater literatury (przykłady). Obraz życia mieszczańskiej rodziny w dramacie „W sieci” i w „Moralności pani Dulskiej”. Mistrzostwo obserwacji obyczajowej w „Moralności pani Dulskiej”. Elementy naturalistyczne w utworze G. Zapolskiej (założenia światopoglądowe i estetyczne naturalizmu - synteza).
Młodopolska cyganeria zadomowiła się głównie w Krakowie. Podstawową formą manifestowania swej obecności było dla „cyganów” zaznaczenie swej odrębności, odróżnienie od społeczeństwa mieszczańskich „zjadaczy chleba”. Dlatego też szczególnym szacunkiem cieszyły się te cechy, które były odwrotnością cnót mieszczańskich: nieustabilizowany i bezładny tryb życia; brak stałych dochodów i nieodpowiedzialność finansowa, fantazyjny, prowokujący i rzucający się w oczy ubiór (słynna peleryna), naruszanie reguł mieszczańskiej moralności i bulwersowanie opinii publicznej, lekceważenie obyczajów towarzyskich i reguł dobrego wychowania, nadużywanie alkoholu, pogarda dla wartości materialnych; zawołaniem bojowym cyganerii była bezpardonowa „walka z filistrem” W ówczesnym Krakowie było wiele kręgów cyganerii.
Cyganeria Zielonego Balonika - pomysłodawcą założenia kabaretu literackiego był J. A. Kisielewski i tak w 1905 r. grupa plastyków, ludzi teatru i dziennikarzy założyła kabaret pod nazwą „Zielony Balonik”; grupa umiejscowiła się Jamie Michalikowej; kabaret ten dopiero z czasem zaczął stanowić działalność dochodową; głównym dostarczycielem tekstów był Tadeusz Żeleński; kabaret stał się jedną z kulturowych atrakcji Krakowa, a jego teksty zdobyły popularność w całym kraju;. Cyganeria Bronowicka - jej nazwa pochodzi od wsi Bronowice Małe nieopodal Krakowa; dziś teren ten jest objęty przez granice Krakowa; parafią dla tej wsi był kościół Mariacki; przybywający regularnie mieszkańcy wsi na nabożeństwa, fascynowali swym wyglądem malarzy; kolorowość wsi zcierała się z szarością Krakowa; notabene był to okres narodzin wielu nowych kierunków artystycznych, malarzy fascynowała barwa, wyzwolenie kolorów; nic więc dziwnego, że zaczęto szukać tematów na wsi; w efekcie jeden z malarzy (Tetmajer) w owym środowisku upodobał sobie Annę Mikołajczykównę, która niebawem została jego żoną; wesele to zostało opisane w dziele „Bajecznie kolorowa”; ten ślub był pierwszym, potem było ich więcej (np.: Lucjan Rydel z Jadwigą Mikołajczykówną - „Wesele”).
Cyganeria Przybyszewskiego - zwana inaczej kręgiem dzieci szatana; sam Przybyszewski określany był mianem samotnego szatana; ludzie ci szukali wszelkich form buntu przeciwko społeczeństwu, samych siebie uznawali za wielkie indywidualności; nie mogli pogodzić się z szarością codziennego życia, nie podobały im się panujące stosunki społeczne, nie akceptowali otaczającego ich świata; przedstawicielami cyganerii byli ludzie naprawdę utalentowani, uważali sztukę za najważniejszą wartość swojego życia; nie podobała im się rutyna, model stałego życia; w efekcie żyli oni w nędzy, było im ciężko ze względów ekonomicznych, a na dodatek żyli w wolnych związkach (sam Przybyszewski prowadził hulaszczy tryb życia, romansował z żoną Jana Kasprowicza, co doprowadziło do rozpadu tego związku; rywalizował ze szwedzkim dramatopisarzem o względy u Dagny Juel); w Przybyszewskiego motyw szatana był wyrazem buntu, bo jeżeli wszyscy wierzą w Boga, to trzeba wprowadzić coś odmiennego, zgoła przeciwnego; grupa ta była nieproduktywna; oni się tylko buntowali, to co prezentowali to nie była nawet żadna ideologia, nie mieli przecież programu; negowali wszystko, nie wnosili nic tylko cały czas byli na NIE!!!; oni za mało poważnie siebie traktowali; z czasem przecież sam Przybyszewski zaczął żyć „po bożemu”;
Motyw konfliktu między jednostką wybitną i społeczeństwem ludzi przeciętnych:
Konflikt ten wyrastał z przekonania, że społeczeństwo jest wrogie wartościom duchowym, których twórcą jest, była i będzie wybitna jednostka. Artyści uważali, że reprezentują wartości wyższe, których nie rozumie społeczeństwo.
Moderniści pragnęli przeciwstawić kultowi zbiorowości wartość jednostki, wyodrębniającej się z anonimowego tłumu dzięki zaletom ducha, intelektu. Domagano się dla indywidualności prawa do wolnego, nieskrępowanego naciskiem społecznym realizowania swych ponadprzeciętnych aspiracji. Niejednokrotnie wspominano o niewrażliwym i ograniczonym tłumie. W obliczu wywyższania zbiorowości ponad jednostkę, ta jednostka czuje się zagrożona. Poprzez swą indywidualność, odstawanie od tłumu zostanie z pewnością wyobcowana i odtrącona. Stąd w dziełach młodopolskich pojawiać się będą motywy walki o prawa jednostki, artysta jako jednostka wybitna będzie walczył z motłochem, tłumem szarych ludzi. Motyw ten występuje chociażby w takich utworach jak:
• „Moralność pani Dulskiej” G. Zapolska
• „Koniec wieku XIX” K. Przerwa-Tetmajer
• „Albatros” K. Baudelaire
„Forpoczty”
Jest to tom zbiorowy autorstwa Wacława Nałkowskiego, Cezarego Jellenty oraz Marii Komornickiej. Programowym artykułem dla tego dzieła są „Forpoczty ewolucji psychicznej i tryglodyci”. Autor dokonał podziału ludzkości na typy zachowawcze, pozbawione twórczych aspiracji, oraz jednostki zapowiadające przyszły doskonalszy typ człowieka. Ci pierwsi nie dostrzegają niczego poza doczesnymi efektami swoich działań, są wrogo nastawieni do wszelkiej twórczej myśli i niewrażliwi na niemoralną problematykę istnienia. Ci drudzy zaś, cierpienie i zło odczuwają wyjątkowo i silnie, są nieprzystosowani do życia powszedniego, ponieważ ich myśli są skierowane ku istnieniu lepszemu i godniejszemu. Autor dokonuje dalszego podziału pośród tryglodytów:
• ludzie-byki - „to magazyny dość znacznej energii brutalnej; […] typy te są czymś w rodzaju zwierząt pociągowych w armii”
• ludzie-świnie - „to siły marne, filistry najgorszego gatunku, których właściwym żywiołem jest błoto”
• ludzie drewna - „(automaty, maszyny, „szewcy”) […]; ludzie-drewna, dzięki swej fachowości, uczciwości i neutralności […], mają […] na opinię wpływ przeważający; są to ludzie solidni.”
Poglądy Zenona Przesmyckiego:
Według niego tylko prawdziwą sztukę można nazwać wielką. Niestety warunki tworzenia tej sztuki są coraz gorsze. Społeczeństwo chce odbierać sztukę, ale tego nie potrafi ze względu na słabą wrażliwość i niewyrobiony intelekt. Masowy odbiorca domagać się będzie „łatwej strawy”, a w takiej sytuacji artysta ma niewielkie szanse, ponieważ rozumieć go będzie nieliczna garstka prawdziwych arystokratów ducha, których będzie coraz mniej. Zatem los prawdziwej sztuki i prawdziwego artysty w przekonaniu Przesmyckiego rysuje się w nader ciemnych barwach. Prawdziwa sztuka i prawdziwy artysta muszą się pogodzić z tym, że są skazani na samotność i wyrzeczenie. Według Przesmyckiego masowy tłum nigdy nie stanie się konsumentem wielkiej sztuki, która zawsze będzie adresowana do arystokracji duchowej.
Poglądy Stanisława Przybyszewskiego („Confiteor”):
Przybyszewski pisał o potrzebie wyzwolenia sztuki i literatury od zadań pozaestetycznych. Tylko wtedy świat ujrzy polską sztukę, bo aktualna go nie interesuje. Jest to tzw. polska sztuka zaściankowa.
Główne tezy tego manifestu to:
• sztuka jako szczere odtworzenie duszy we wszystkich jej przejawach;
• sztuka jako cel sam w sobie, wyzwolona od służby jakiejkolwiek idei; sztuka prawdziwa musi mieć wartość autonomiczną, ma być wolna od jakichkolwiek służebności, ma być sztuką dla sztuki; tylko taka sztuka może przekroczyć granice narodowe;
„Artysta odtwarza […] życie duszy we wszystkich przejawach; nic go nie obchodzą ani prawa społeczne, ani etyczne […]. Sztuka tendencyjna, sztuka pouczająca, sztuka-rozrywka, sztuka-patriotyzm, sztuka mająca jakiś cel moralny lub społeczny przestaje być sztuką, a staje się biblią pauperum dal ludzi, którzy nie umieją myśleć […]. Sztuka demokratyczna, sztuka dla ludu jeszcze niżej stoi.”
• sztuka jako religia, której kapłanem jest artysta, stojący ponad społeczeństwem i światem;
Poglądy Artura Górskiego („Młoda Polska”):
Pisał on, iż literatura powinna wrócić do ideałów etycznych zawartych w twórczości polskich romantyków. Według niego sięgając do dorobku romantyzmu i przypominając o wielkości tej literatury, można dokonać duchowego odrodzenia narodu polskiego. Autor oskarża „starych” o zdeprawowanie młodego pokolenia, chowanego w atmosferze ugodowości wobec zaborcy i służalczego lojalizmu. Górski był ponadto wyrazicielem kultu sztuki i artysty, odrzucenia utylitaryzmu tendencyjności literatury.
J. A. Kisielewski (1876 - 1918) jako przedstawiciel swojego pokolenia
Ogromną popularność zdobył Kisielewski dramatami „W sieci” i „Karykatury”. Ukazują one zasadniczy dla epoki Młodej Polski konflikty między artystą a mieszczański środowiskiem. Autor zaatakował w nich moralność mieszczańską, krytyce poddał jednak także artystów, których bunt jest często pozorny. Bohaterka dramatu „W sieci”, szalona Julka, porzuca sztukę i bunt obyczajowy, pod naciskiem środowiska zdradza ideały młodości. Jeszcze surowiej osądził Kisielewski cyganerię artystyczną w „Karykaturach”. Zarzucił tu pokoleniu modernistów ucieczkę od rzeczywistości, skłonność do teatralizacji życia, uleganie snobizmom, samozakłamanie, brak odpowiedzialności moralnej i intelektualnej. „Karykatury” i „W sieci” są symbolem słabości całego pokolenia, uosobieniem jego bezowocnych buntów i porywów.
Następny dramat Kisielewskiego „Sonata”, utrzymany w nastroju grozy, tajemniczego fatum, niejasnych przeczuć, jest utworem nieudanym, podobnie jak opublikowany pośmiertnie nie dokończony fragment dramatyczny „Komedia miłości i cnoty”.
Obraz środowiska cyganerii i życia mieszczańskiej rodziny w dramacie „W sieci”
Sportretowane w tej sztuce środowisko to kołtuńskie mieszczaństwo z jego nabożną troską o to, co powie opinia publiczna, z przyziemnością ideałów życiowych i chwiejnymi zasadami moralnymi. Treścią utworu był konflikt między pokoleniem filistrów - mieszczańską mentalnością i życiowymi ideałami rodziców, państwa Chomińskich - a ich nowoczesną córką, artystką malarką, „szaloną Julką”. Wątpliwości i obawy, które żywi pani Chomińska wobec stylu życia swej nowoczesnej córki, wynikają nie tylko z braku zrozumienia jej ideałów, ale także z troski o opinię, która nieufnie patrzy na cyganerię artystyczną i może zaważyć na losie jej i sióstr. W rezultacie bohaterka okazuje się zbyt słaba, aby zerwać ze swym mieszczańskim otoczeniem i sposobem myślenia. Wychodząc za męża filistra, decyduje się na to zarówno z obawy przed niedostatkiem (który towarzyszy każdemu wybijającemu się artyście), jak i z lęku przed opinią publiczną (która mogłaby potępić kobietę prowadzącą niezależne i samotne życie). Julka nie potrafi, tak jak Boreński, postawić wszystkiego na jedną kartę dla uwielbianej sztuki i służby jej.
Dekadent i cygan jako bohater literatury (przykłady)
DEKADENT CYGAN „Spleen II” „Koniec wieku XIX” „Nie wierzę w nic” „Hymn do Nirwany” „Ludzie bezdomni” - utwór jest zapowiedzią dekadentyzmu - manifest ideowy pokolenia dekadentów; - brak celu i sensu w życiu - Korzecki „Wesele” „W sieci” - Nos
Mistrzostwo obserwacji obyczajowej w „Moralności pani Dulskiej”
W dziele ukazana jest tragiczna postawa Dulskiej, osoby pozbawionej uczuć, zakłamanej. Cechuje ją skąpstwo, egoizm, pogarda dla ludzi stojących niżej, a nawet prymitywizm umysłowy. Moralność Dulskiej ogranicza się do zasady „prania brudów we własnym domu”, tuszowania skandali, dbałości o pozory. W jej domu nie ma miejsca na miłość, ludzką dobroć i życzliwość. Mela i Hesia wychowują się w nienormalnych i niezdrowych warunkach. Hesia upodabnia się do matki, jest zepsuta, pogardza ojcem, siostrą, Hanką. Mela jest dobra wrażliwa, ale nie ma szans na przetrwanie w tym świecie. Także Zbyszko nie ma na tyle sił, aby wyzwolić się od tego domu i jego atmosfery. Dulska jest zimna, wyrachowana, nie potrafi współczuć. Nie umie zrozumieć ludzi słabszych, wrażliwych. Dom jest przez nią wręcz terroryzowany.
Moralność Dulskiej znajduje swe odzwierciedlenie w jej postępowaniu. Na co dzień jest ona brudna, zaniedbana ponieważ nie widzą jej ludzie. Jedynie salon w domu jest kunsztownie i bogato urządzony, aby mogli go widzieć goście odwiedzający rodzinę. Nawet jej sposób zwracania się do innych ulega zmianie w zależności od środowiska. Do domowników przemawia językiem trywialnym, pełnym agresji i „epitetów”, natomiast w obecności obcych stara się wysławiać wytwornie. W sytuacji, gdy lokatorka chce popełnić samobójstwo, Dulska nie martwi się jej zdrowiem, stanem psychicznym, lecz martwi się aby ten incydent nie popsuł jej opinii publicznej i nie zburzył zewnętrznego wizerunku porządnego domu i porządnej szanowanej rodziny. Chodzi jej tylko o zachowanie pozorów.
Dulska miała „dwie twarze”:
• jedna - przeznaczona do publicznego ukazywania, jako twarz kobiety godnej, która dba o swoją rodzinę, chodzi do kościoła, reprezentuje powszechnie uznawane zasady moralne oraz porządny i szacowny dom;
• druga - to twarz kobiety, która jest tyranem domowym; terroryzuje swoje otoczenie, szczególnie męża, toczy bezwględną walkę o zachowanie dobrej opinii i pozycji społecznej;
3. Dekadentyzm i jego przejawy. Obraz „końca wieku” w wierszu „Niemoc” P. Verlaine'a. Rola motywu cesarstwa rzymskiego. Obraz nastrojów „końca wieku” w liryce K. Przerwy-Tetmajera (analiza konkretnych utworów). Próby ucieczki od poczucia niemocy i bezsensu życia - sposoby, przykłady literackie. „Deszcz jesienny” L. Staffa jako zapis przeżyć człowieka „końca wieku”. Próba przełamania dekadentyzmu w „Kowalu”. Sposób przeżywania świata przez podmiot wiersza „Spleen II” K. Baudelaire'a. Wpływy F. Nietzschego i A. Schopenhauera w literaturze - zestawienie.
DEKADENTYZM - postawa światopoglądowa końca XIX w. wyrażająca przekonanie o schyłkowym charakterze kultury europejskiej [franc. Decadence - schyłek, upadek], znajdująca odzwierciedlenie w licznych utworach literackich tej epoki. Termin „d” używany był już w XVIII w. w pracach historycznych poświęconych okresowi rozkładu I upadku cesarstwa rzymskiego I towarzyszącemu procesom upadku ustrojowego rozwojowi sztuk pięknych I literatury. Ten historyczny sens został zaktualizowany przez franc. Pisarza Th. Gautiera w głośnej przedmowie do „Kwiatów zła” poety franc. Ch. Baudelaire'a, w której mianem d. określił światopogląd reprezentowany przez twórców drugiej połowy XIX w. Odtąd termin ten odnoszono do zjawisk kulturowych końca IX w., które wyrażały
• niewiarę w postęp cywilizacyjny,
• odtrącały większość systemów filozoficznych i naukowych, w poczuciu, że nie są one w stanie wyjaśnić złożonych i tragicznych problemów ludzkiej egzystencji
• przekonanie o schyłkowym i kryzysowym charakterze kultury mieszczańskiej i związanym z tym katastrofizmem kulturowym.
Przekonania te doprowadziły do:
• manifestów niechęci I odrazy dla mieszczaństwa, jako wytworu i fundamentu schyłku kultury,
• żądania prawa do indywidualizmu, swobody twórczej I obyczajowej jednostek nieprzeciętnych.
Zasadniczym rysem świadomości dekadenckiej było poczucie bezsilności wobec świata zewnętrznego. Pociąga ona za sobą chęć ucieczki w świat sztuki, poszukiwanie intensywnych przeżyć o charakterze niedostępnym dla ogółu, co z kolei prowadziło do wyrafinowania estetycznego, perwersyjnej erotyki, zainteresowania tajemnymi kultami średniowiecznymi I orientalnymi, satanizmu itp.
Pozwalało to stłumić poczucie rozpaczy I nudy, zapomnieć o zagrożeniu.
W literaturze d. manifestował się przez wyrażanie niewiary I pesymizmu, podkreślanie objawów rozkładu, zrezygnowania, lecz I pełną dumy postawę wyzwania rzuconego mieszczańskiej przeciętności.
Postawę taką wyraża poeta franc. P. Verlaine w wierszu „Upadek”:
„Jam Cesarstwo u schyłku wielkiego konania, które patrząc, jak idą Barbarzyńce białe…”
Autor ukazuje upadające cesarstwo atakowane przez barbarzyńców (motyw rzymsko-veraine'ski);
Podmiot liryczny mówi, że następuje zmierzch pewnej epoki, kultury dojrzałej (w której wszystko zostało już stworzone, można dzieła i osiągnięcia jedynie powielać) - która teraz umiera: „układa apokryfy wytworne, niedbałe,
Stylem złotym, gdzie niemoc sennych słońc się słania.” - sztuka jest sztuką z nawyku, tworzoną od niechcenia;
„Wszystko wypite! Zjedzone!” - nie ma już o czym pisać.
Bezsensowne jest również buntowanie się przeciwko takiemu stanu rzeczy, gdyż tak być musi. Trzeba to zaakceptować, że przychodzi moment, w którym wszystko się kończy.
Równie wyraźne poczucie kryzysu wartości, pesymizmu I zwątpienia występuje w wierszu Kazimierza Przerwy-Tetmajera pt. „Koniec wieku XIX”. Równie pesymistyczny obraz maluje K. Przerwa-Tetmajer w wierszu „Nie wierzę w nic”.
KAZIEMIERZ PRZERWA-TETMAJER
tytuł problematyka
„Koniec wieku XIX” Podmiot liryczny - człowiek końca wieku, artysta Adresat - człowiek końca wieku; utwór może być też monologiem podmiotu lirycznego. Podmiot liryczny i adresat są sobie współcześni, o czym świadczy pytanie: „co zostało NAM?”; Należą prawdopodobnie do grupy o tych samych poglądach; może to dwaj dekadenci trapienie rozterkami I wątpliwościami? Charakterystyczna budowa - 12 pytań + 12 odpowiedzi; dotyczą one sensu i celu życia - zachowań aktywnych 1.przekleństwo 2.ironia 3.idee 4.modlitwa 5.wzgarda 6.rozpacz 7.walka 8.rezygnacja 9.byt przeszły 10.użycia (życia) = hedonizm - ale nic nie daje duszy! 11.„Cóż więc jest?” 12.„Jakaż jest […] twoja tarcza?” Rozpatrywane „drogi” i propozycje należą często do przeciwstawnych wartości, np. walka i rezygnacja, czy modlitwa i użycie. Wszystkie pytania mają charakter propozycji. Pada hasło, idea, która jest jedna po drugiej odrzucana (przez podmiot liryczny) Odpowiedź na pytanie 12 - „Jakaż jest […] twoja tarcza?” TAKIEJ BRONI NIE MA. Człowiek skazany jest na porażkę, przegraną. Widząc to, będąc tego świadomym przeżywa on zwątpienie, niewiarę, kryzys wartości.
„Nie wierzę w nic”. Podmiot liryczny, w 1. osobie, odrzuca wszystko. Nie wierzy w ideały i wartości. Jedynym jego marzeniem jest stan nirwany, wyzwolenie się z otaczającej rzeczywistości, wyrwanie się, ucieczka od świata. Człowiek przekonany jest, że nie może nic zrobić. Czuje się malutki i bezradny (wobec świata) [WPŁYW FILOZOFII SCHOPENHAUERA]
„Niewierny” Podmiot liryczny wątpi, traci wiarę w istnienie Boga i Jego miłosierdzie. Traci chęć zbawienia. Potrzebuje znaku obecności Boga - by nie stracić wiary [MOTYW NIEWIERNEGO TOMASZA]
„Hymn do Nirwany” Zapis stanów uczuciowych typowych dla postawy dekadenckiej; odczuwanie życia, jako „otchłani klęsk i cierpień”. Wstręt do ludzi, do ludzkiej złości i podłości, „złych, nikczemnych twarzy”; Chęć oderwania się od „człowieczych bożyszczy i ołtarzy”; Pragnienie niebytu, nieistnienia, „unicestwiającego oddechu Nirwany”.
Zarówno w poezji Veraline'a, jak i u K. Przerwy-Tetmajera przedstawione obrazy ukazują PRZERAŻAJĄCY SCHYŁEK KOŃCA WIEKU!.
Swoistą próbą przełamania dekadentyzmu może być postawa podmiotu lirycznego w wierszu „Kowal” (z tomiku „Sny o potędze”) Leopolda Staffa.
Podmiot liryczny, który naczytał się dekadenckich wierszy, nie chce tak żyć, nie chce takim być. Marzy o sile [NIETZCHE] i chce znaleźć inny niż dekadencki sposób na życia. W wierszu przedstawiony został obraz kowala wykuwającego swe serce z „kruszców drogocennych” jest symbolem szlachetności i mocy;
KOWAL to my; wykuwamy serce; pracujemy nad nim, jego kształtem, ale jeśli się nie uda ulegnie ono zniszczeniu - musi być perfekcyjne, albo nie będzie go w ogóle…
„[..] gdy ulegniesz, serce, pod młota żelazem;
Gdy pękniesz, przeciw ciosom stali nieodporne:
W pył cię rozbiją pięści mej gromy potworne!”
„Bo lepiej giń, zmiażdżone cyklopowym razem,
Niżbyś miało własną słabością przeklęte,
Rysą chorej niemocy skażone, pęknięte.”
„NAD CZŁOWIEK” = MOC + POTĘGA DUCHOWA + NIEPOSPOLITOŚĆ
Kowal - człowiek przełomu wieku
• Pełny poczucia słabości i niemocy
• Do odnowy duchowej, przekuwa swą bierność w chęć czynu
• Świadomie kształtuje siebie i swój los
• Nie poddaje się przeciwnościom życia i własnym ograniczeniom
Podobne problemy podejmuje Karol Baudelaire w wierszu „Spleen II”.
Życie człowieka w tym utworze zostało porównane do więzienia. Podmiot liryczny odczuwa lęk, przerażenie, niewiarę i bezsilność (cechy Wertera, „choroba wieku”)
Nawet dzwony skarżą się na swój los; to one przypominają o nieuchronnie zbliżającej się śmierci.
Karol Baudelaire zapowiadał przyjście dekadentyzmu. W jego wierszach znajdujemy zapowiedź nadchodzącej epoki (sam poeta nie był modernistą, a późnym romantykiem).
Od poczucia niemocy i bezsensu życia artyści szukali ucieczki w:
nirwanie = tęsknota do nicości, np. „Hymn do nirwany” Kazimierza Przerwy-Tetmajera;
tworzeniu sztuki, m.in. poezji, np. „Evviva l'arte” Kazimierza Przerwy-Tetmajera;
kontemplacji sztuki;
miłości, np. „Lubię, kiedy kobieta” Kziemirz Przerwa-Tetmajer;
Poglądy dekadentów odpowiadają poglądom Artura Schopenhaurea (romantyk, rówieśnik Hegla). Filozof ten:
• kształtował poglądy na rolę sztuki i jej twórców w życiu jednostki I społeczeństwa;
• według niego człowiek nigdy nie osiągnie szczęścia;
• jedynym ratunkiem dla człowieka jest ucieczka w świat sztuki bądź kontemplację I przeżywanie jej dzieł, bądź ich tworzenie.
Jego ideowym przeciwnikiem był Fryderyk Wilhelm Nietzsche (1844-1900), twórca „filozofii życia”.
• Przeciwstawiał się on dekadentyzmowi,
• niósł kult życia, wiarę w jego sens i skuteczność energicznego działania.
• Uważał za podstawę wszelkich ocen kryteria i wartości pozamoralne.
• Torował drogę ludziom silnym i bezwzględnym.
• Usprawiedliwiał ich działanie, jednocześnie głosząc pogardę dla wszelkiej wartości
• Głosił sens istnienia „rasy panów”, „nadludzi” - tylko oni mogą uratować świat od szarzyzny i nijakości.
4. Nowatorstwo poezji K. Baudelaire'a i A. Rimbauda. Wykorzystanie zjawiska synestezji w ”Oddziwiękach” i ”Samogłoskach”. Motyw poete maudit w poezji francuskiej. ”Albatros” K. Baudelaire'a wyrazem dramatu artysty. Fascynacja rozkładem i przemijaniem piękna w poezji K. Baudelaire'a. F.Villon jako wzór dla XlX-wiecznych poetów francuskich. Biografia P.Verlaine'a wyzwaniem dla tradycyjnej obyczajowości. Symbolizm jako kierunek artystyczny (poezja, malarstwo). Symbol. Istota poezji według P.Verlaine'a (”Sztuka poetycka”). ”Deszcz jesienny” L. Staffa jako liryk młodopolski. Muzyczność i kolorystyka w ”Deszczu jesiennym”. Malarstwo impresjonistyczne - cechy, przedstawiciele, dzieła. Istota poezji impresjonistycznej. Impresjonizm w opisie krajobrazu tatrzańskiego w wierszach K. Przerwy-Tetmajera i J. Kasprowicza - motywy tatrzańskie, ruch, dźwięk, barwa, światło, zapachy w ”Melodii mgieł nocnych” i cyklu ”Krzak dzikiej róży”. Symbolika cyklu J. Kasprowicza - objaśnienie sensu życia. Rola Tatr, Zakopanego i folkloru Podhala w kulturze młodopolskiej. Styl zakopiański. Literackie nawiązania do kultury Podhala.
Nowatorstwo poezji Karola Baudelaire'a i Artura Rimbauda objawia się przede wszystkim w przeciwstawieniu się romantyzmowi. Baudelaire podejmuje tematy uważane dotychczas za niestosowne i nieetyczne. W jego utworach możemy odczuć fascynację śmiercią, przemijaniem i brzydotą. W wierszach o kunsztownej formie i starannym stylu umieszcza kontrastujące ze sobą obrazy: śmierci, rozkładu, przemijania i młodości, piękna.
Poeci, w przeciwieństwie do tradycyjnych, opisują świat starając się wytłumaczyć jego istotę. Odnoszą się do wszystkich zmysłów odbiorcy, posługując się naturalistycznymi opisami.
W ”Oddźwiękach” i ”Samogłoskach” Rimbaud wykorzystał zjawisko synestezji.
Synestezja - uzupełnianie się wzajemne wrażeń zmysłowych (np. skojarzenie wrażeń wzrokowych i zapachowych). ”Oddźwięki” mówią o naturze, którą możemy pojąć przez zmysły, jako jedyną drogę poznania. W wierszu tym dźwięki, wonie i kolory odpowiadają sobie. W ”Samogłoskach” Rimbaud przypisał im kolory, które budują szereg obrazów przez skojarzenia.
A - czerń (”gorset much”, ”cień”)
E - biel (”pary blask”, ”dreszcz”, ”namioty przed bitwą”)
I - czerwień (”krew”, ”wargi śmiejące się wściekle”)
U - zieleń (”gra mórz”, ”spokój pastwiska”)
O - błękit (”trąba niebiańska”, ”niebo”)
Motyw często pojawiający się w poezji francuskiej, to poete maudit (= poeta wyklęty), którego najlepszym odzwierciedleniem był Paul Verlaine. Naruszał on normy obyczajowe, prowokując środowisko mieszczańskie i gardząc przyziemnym, spętanym moralnością tłumem. Prowadził nieustabilizowane życie, borykał się z nędzą, okazując jednocześnie obojętność wobec wartości materialnych. Był alkoholikiem, spędzającym czas z prostytutkami w kawiarniach i knajpach, goszczącym często w domach publicznych i policyjnych aresztach.
Dramat artysty wyraził Karol Baudelaire w ”Albatrosie”. W utworze tym poeta zostaje porównany do albatrosa, który jest piękny w locie, a marny (...) szpetny z bliska. Poeta natomiast ...jest podobny księciu na obłoku,
Który brata się z burzą, a szydzi z łucznika;
Lecz spędzony na ziemię i szczuty co kroku,
Wiecznie się o swe skrzydła olbrzymie potyka.
Poeta to jednostka wybitna, egzystująca ponad tłumem, masą mieszczaństwa. Artysta ściągnięty z wyżyn w tłum jest kaleką.
Karol Baudelaire przekazał w swych utworach fascynację rozkładem i przemijaniem piękna. W wierszu ”Padlina” przedstawia z naturalistyczną dokładnością ścierwo.
Z nogami zadartymi lubieżnej kobiety,
Parując i siejąc trucizny,
Niedbała i cyniczna otwarła sekrety
Brzucha pełnego zgnilizny.
(...)Smród zgnilizny tak mocno uderzał do głowy
(...)Brzęczała na tym zgniłym brzuchu much orkiestra
I z wnętrza larw czarne zastępy
Wypełzały ściekając z wolna jak ciecz gęsta
Na te rojące się strzępy.
Utwór zawiera apostrofę do (prawdopodobnie) ukochanej, której przypomina, że ona również po śmierci będzie tak wyglądała. Mówiąc o niej
Gwiazdo mych oczu, słońce mojego żywota,
Pasjo moja i mój aniele! ,
na zasadzie kontrastu przeciwstawia wizję przemijania i jej piękna:
A jednak upodobnisz się do tego błota
Motyw ten pojawia się w wierszu kilkakrotnie:
... Taką będziesz kiedyś o wdzięków królowo,
(...)By gnić wśród kości bratnich.
Wtedy czerwiowi, który cię będzie beztrosko
Toczył w mogilnej ciemności,
Powiedz, żem ja zachował formę i treść boską
Mojej zetlałej miłości!
Wzorem dla XIX-wiecznych poetów francuskich był Franciszek Villon, który ukazał obraz rozkładu w utworze ”Rozmowa mistrza Polikarpa za śmiercią”. Wzorem była również jego burzliwa biografia - rabunki, mordercze bójki, wyrok śmierci zmieniony na wygnanie, pobyt w więzieniu. Mógł być on przykładem dla postępowania i drogi życiowej Paula Verlaine'a (patrz wyżej).
SYMBOLIZM
Symbolizm to pogląd, według którego świat materialny, poznawalny zmysłami, jest złudzeniem, które zakrywa prawdziwy, idealny, niemożliwy do rozpoznania rozumem i zmysłami świat idei, prawd bytu, nadprzyrodzonych tajemnic. Jego elementy nie dają się wyrazić językiem pojęć, służącym do opisu rzeczy materialnych. Z tego powodu poeta by wyrazić to co niewyrażalne musi uciekać się do użycia symbolu. Symbol jest to wieloznaczny (zawiera element niedopowiedzenia) odpowiednik pojęcia wprowadzony za pomocą obrazu poetyckiego.
Przedmioty, obrazy i postacie symboliczne egzystują w twórczości Tetmajera, Staffa, Kasprowicza, Wyspiańskiego czy Żeromskiego.
W malarstwie do sławnych artystów należeli Władysław Podkowiński (Taniec szkieletów, Szał uniesień), Jacek Malczewski (Melancholia, Błędne koło).
”Sztuka poetycka” Paula Verlaine'a jest manifestem poezji symbolizmu. Wiersze symbolistów kreują, nie podejmują treści moralnych. Istota poezji według Verlaine'a:
1. Wiersz powinien być płynny, wpadający w ucho: skonstruowany tak, by brzmieć jak melodia
2. Wiersz miał być wolny, rezygnuje ze schematu wersyfikacyjnego
Złam retoryce kark...
3. Brak monotonii:
Muzyki wszędzie, muzyki zawsze!
4. Brak rymów, które stwarzało ograniczenie
5. Rezygnacja z wyszukanych wyrazów
6. Wieloznaczność - symbolizm, wiersz „opalizuje”
7. Rezygnacja z puenty, która spłycała utwór
Stroń od puenty zabójczej.
IMPRESJONIZM
Impresjonizm to subiektywne utrwalenie wrażeń jednostkowych. Nazwa kierunku pochodzi od obrazu Claude Monet'a Impresja - wschód słońca. Główne cechy kierunku to: malarstwo plenerowe, utrwalające bezpośrednie wrażenia zmysłowe, gra refleksów światła i kolorów, swobodna technika malarska. Głównymi tematami były pejzaż, martwa natura, rzadziej kompozycje figuralne. Poza Manet'em, głównymi przedstawicielami byli: Edouard Manet (Śniadanie na trawie, Olimpia), Hilaire-Germain-Edgar Degas (Tancerka na scenie, Czesanie włosów, Cztery tancerki), Pierre Renoir (Parasolki), Camille Pissarro, Paul Cezanne (Kąpiące się), Vincent van Gogh (Słoneczniki), Paul Gauguin. Wśród Polaków przedstawicielami byli: Gierymski, Pankiewicz, Chełmoński, Podkowiński, Wyczułkowski.
W literaturze impresjonizmem było dążenie do utrwalenia w obrazie poetyckim przelotnych wrażeń i nastrojów; do wywołania doznań zmysłowych poprzez skojarzenia wrażeń różnego typu - barwy, brzmienia. Impresjonistami byli Kazimierz Przerwa-Tetmajer i Jan Kasprowicz. Impresjonistyczne opisy występują w ich utworach - Melodii mgieł nocnych (Tetmajer) i cyklu Krzak dzikiej róży (Kasprowicz). Impresjonizm w Melodii... to uchwycenie specyficznego nastroju chwili, który cechuje ulotność, zwiewność, lekkość (mgły), piękno, cisza, spokój, łagodność, harmonia. Ze światła księżyca powstaje tęcza kolorów, która oświetla tańczące mgły poruszane wiatrem, możemy również wyczuć zapach kwiatów. Do realiów tatrzańskim w tym utworze zalicza się Czarny Staw, limby, smreki - świerki, potoki, szczyty, granie, stoki, kotliny, kwiaty - mlecze. Cykl Krzak... składa się z czterech sonetów, opisujących to samo miejsce o różnych porach dnia. Sonet I przedstawia świt wśród zwalisk skał, kiedy wszystko wyłania się z szarości kontrastem jest tylko krwawy pąs róży. Sonet II omawia porę południową, kiedy wszystko jaśnieje w pełni słońca, a wodospad mieni się odbiciami światła. Możemy słyszeć jego szum i czuć spokojny powiew wiatru. W sonecie III opisano popołudnie o zmętniałym, dusznym powietrzu, w którym słychać świst świstaka. Silnie zarysowuje się kontrast światła i cienia. Sonet IV przedstawia wieczór - kolory krajobrazu stają się pastelowe, aksamitne, miękkie - zacierają się kontury. Zaczynają pachnąć trawy, zioła, rośliny polne. Słychać echo - zachwianie spokoju. Główne motywy tatrzańskie cyklu: skały, smreki, stawy, turnie, limba, kosodrzewina, trawy - hale,granity, las, załomy, granie, siklawa - wodospad, kozice, świstaki, ptaki, rosa, Krywań, zioła, niwy liptowskie. Krzak dzikiej róży to również utwór symboliczny. Symbolami są róża - życie, witalność, piękno, wola istnienia; i limba - śmierć, martwota, powalona moc. Róża, choć delikatna, krucha i nieprzystosowana do warunków górskich posiada wolę istnienia i dzięki niej przetrwała. O końcu każdego istnienia przypomina jej próchniejąca limba, która mimo tego, że jest silniejsza została powalona przez burzę. Zakopane zostało odkryte jako uzdrowisko (choroby płuc), co przyczyniło się do jego popularności, by w końcu stać się miejscem spotkań polskiej inteligencji. Magia gór i folkloru przyciągały artystów, którzy byli zafascynowani ludnością góralską. Styl zakopiański, to charakterystyczne dla tego regionu drewniane budownictwo (zaciosy) i zdobnictwo. Literackie nawiązania do kultury Podhala opierały się na zauroczeniu krajobrazem górskim i ukazaniu w literaturze górali jako grupy regionalnej (Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale Bogusławskiego, liryki Tetmajera).
5. Przejawy symbolizmu, impresjonizmu i naturalizmu w liryce, epice i dramacie młodopolskim -zestawienie.
SYMBOLIZM IMPRESJONIZM NATURALIZM
Liryka * Jan Kasprowicz - "Krzak dzikiej róży" * Kazimierz Przerwa-Tetmajer * Leopold Staff * Jan Kasprowicz -"Krzak dzikiej róży" powieści francuskie : * Emil Zola - "W matni" - "Bestia ludzka" - "Ziemia" * Gustaw Flaubert - "Pani Bovary"
Epika powieści * Stefana Żeromskiego * Wacława Berenta * Stefan Żeromski - "Ludzie bezdomni" powieści * Władysłąwa Reymonta * Stefana Żeromskiego opowiadania * Stefana Żeromskiego - "Zmierzch" - "Zapomnienie"
Dramat symbolizm nastrojowy : * Stanisław Wyspiański - "Warszawianka" - "Wesele" - "Noc listopadowa" * Stanisław Przybyszewski - "Dla szczęścia" - "Złote runo" - "Śnieg" symbolizm neoromantyczny : * Lucjan Rydel : - "Zaczarowane koło" * Leopold Staff - "Skarb" * Antoni Lange - "Wenedy" ---------------------------- * Maurycy Maeterlinck : - "Ślepcy" - "Wnętrze" - "Intruz" * Ryszard Wagner opery np: - "Zmierzch bogów" * Henryk Ibsen : - "Budowniczy Solness" * Gerhart Hauptmann - "Hanusia" - "Zatopiony dzwon" * August Strindberg - trylogia dramatyczna "Do Damaszku" * Jan Kisielewski - "W sieci" - "Karykatury" * Gabriela Zapolska - "Moralność pani Dulskiej" * Włodzimierz Perzyński - "Aszantka" - "Lekkomyślna siostra" - "Szczęście Frania" ------------------------ * Henryk Ibsen : - "Dzika kaczka" * August Strindberg : - "Ojciec" - "Panna Julia" * Emil Zola : - pisma propagujące dramat naturalistyczny - dzieła prozarorskie wystawiane w Teatre Libre * Henri Becque : - "Kruki" - "Paryżanka" * Gerhard Hauptmann - "Tkacze" * Maksym Gorki - "Na dnie"
6. Motyw krzywdy i cierpienia w literaturze młodopolskiej, powieści, opowiadania, dramaty, liryka - zestawienie. Bunt przeciwko Bogu w hymnie „Dies irae” J. Kaspro- wicza. Symbolika utworu, akcenty katastroficzne, nawiazania do Biblii, elementy ekspres- jonistyczne. Manicheizm. Motyw wybaczania krzywd i wyjasnienie sensu cierpienia w wierszu L. Staffa „O miłości wroga”. inne wiersze Staffa o podobnej problematyce. Motyw Afirmacji życia i nawiązanie do antyku w liryce L. Staffa / ” Przedśpiew”, „Nic mi świecie...”, „Początek bajki”, „Curriculum vitae”/.
1. Motyw krzywdy i cierpienia w literaturze młodopolskiej:
Utwór Motyw
„O miłości wroga” - Leopold Staff „O słodyczy cierpienia” - Leopold Staff „Kamień i cierń” - Leopold Staff Cykl sonetów Jana Kasprowicza „Z chałupy”: „Dies irae” - Jan Kasprowicz „Zmierzch” - Stefan Żeromski „Siłaczka” - Stefan Żeromski „Doktor Piotr” - Stefan Żeromski „Rozdziobią nas Kruki, wrony...” - Stefan Żeromski „Ludzie bezdomni” - Stefan Żeromski „Chłopi” - Władysław Reymont Staff ukazuje, że cierpienie istnieje w życiu ludzkim, ale dostrzega jego pozytywny aspekt. Cierpienie nas doskonali i rozwija w sensie duchowym. Ból i cierpienie są ważnymi doświadczeniami, które umożliwiająrozwój duchowy. Trzeba cierpieć, aby naprawdę żyć. Żeby życie bło pełne, trzeba poczuć smak cierpienia. Ukazany obraz nędzy na wsi, ciężkiego życia, cierpienia i śmierci. Ludzkość ukazana, nie tylko jako jako grzeszna i niegodziwa, ale jako cierpiąca. Gibałowa - przeżywa tragedię duchową, wewnętrzne cierpienia i strach o los dziecka. Boi się o dziecko, a zarazem czuje strach przed gniewem męża. Gibała - „wolny” chłop, w rzeczywistości jest poniżany i wyzyskiwany, krzywdzony, ciemny i żyje w nędzy. Stanisława Bozowska - cierpiała fizycznie (w wyniku choroby umarła przedwcześnie). Była wierna swoim ideałom i całe swoje życie poświęciła dla dobra innych). Dominik Cedzyna cierpi, gdy Piotr po raz kolejny go opuszcza. Przeżywa bezgraniczną rozpacz. Tylko Szymon Winrych pozostał wierny powstaniu, którego i tak nie da się uratować. Żyje w strasznych warunkach - cierpienie fizyczne), ale jest nadludzko heroiczny i bezgranicznie się poświęca. { to nie jest pewny motyw cierpienia } Tomasz Judym chciał pomagać wszystkim ubogim i poświęcać się dla wszystkich. Rozpacz Joasi i Judyma po odrzuceniu przez Tomasza jej miłości. Warszawska biedota i biedota w ogóle żyje w strasznych warunkach (życie bardzo wielu osób z tej warstwy jest cierpieniem). Najbiedniejsi chłopi żyli w bardzo trudnych warunkach (głód, często brak dachu nad głową). W czasie gdy trwało wesel boryny, Kuba umierał w stodole. Cierpiał nie tylko fizycznie - ból, ale i psychicznie - zawse pragnął doczekać chwili, kiedy będzie mógł dobrze sięnajeść, a kiedy nadeszła taka okazaja (wesele), nie mógł przełknąć praktycznie żadnego pokarmu.
2. Bunt przeciw Bogu w hymnie „Dies irae” Jana Kasprowicza.
- „Dies irae” (Dzień gniewu) - Jest utrzymany w tonie pesymistycznym. Autor opisuje w nim swoją wizję końca świata i sądu ostatecznego. Wiersz, swoją budową i tematyką przypomina średniowieczne utwory religijne, np „Dies irae” Tomasza z Celano.
W utworze jest ukazana espresyjna wizja zagłady świata. Pokazan jest ogólnoludzka katastrofa, gdyż każdy człowiek skazony jest grzechem pierworodnym. Los każdego z ludzi jest przesądzony, gdyż Bóg sam wpłynął na to, że świat pogrążył się w grzechu.
Hymn ten jes pewnego rodzaju oskarżeniem Boga. Podmiot liryczny, podobnie jak w swym monologu Konrad z III cz. „Dziadów” buntuje się przeciwko Bogu, który sam stworzył zło na ziemi, a potem każe za nie ludzi.
Przedstawiona wizja końca świata w utworze jest obrazem o znaczeniu symbolicznym, ma duży związek z ogólnym losem ludzkości. Przedstawiona tu Ewa z wężem jest symbolem całej ludzkości, nie potrafiącej wyzbyć się grzechu, natomiast wąż może być uznany za uosobienie grzechu.
Człowie naznaczony grzechem pierworodnym, choćby nie wiadomo jak się starał i tak nic nie zmieni, gdyż sam Bóg nic nie zrobi.
- akcenty katastroficzne:
a) cała natura zamiera jakby przygnieciona strachem;
b) nawałnicowy wiatr tworzy kłębowiska mgieł i cieniów, powala lasy, obnaża skały z roślinności;
c) zamarły krajobraz opanowany przez trzęsawisko, z którego wynurzają się ci przedstawiciele fauny, których człowiek od wików zwykł utozsamiać ze złem i brzydotą: pijawki, jaszczurki, żmije.
d) w świecie, nad którym szaleje ogień i ciemność równocześnie, wicher i martwota, znaki i wizje nieba, zaczyna panować atmosfera strachu, grozy, ostatecznej katastrofy i gniewu bożego;
e) anonimowa rzesza ludzkości, która nawet w dniu sądu nie może wyzbyć się grzechu, staje przed obliczem Boga; Wyrok jaki zapadnie zmazuje ludzkość s powierzchni ziemi zostaje nicość i widomy kształt katastrofy;
- nawiązania do biblii:
a) motyw Ewy wygnanej z raju;
b) motyw Adama wygnanego z raju;
c) mąż, który kusił Ewę; grzech pierworodny;
d) głowa w koronie cierniowej (nieskończenie wielka - hiperbolizacja);
e) motyw Hioba; prorocy Enoch i Eliasz;
- elemementy ekspresjonistyczne:
a) ogólnie: szok estetyczny (kategoria gorteski), hiperbolizacja, patos, dynamizm opisu,
poetycznego, jaskrawe dźwięki i barwy, „poetyka krzyku”;
b) nagromadzenie obrazów o spotęgowanej sile wyrazu, kontrastów, zarysowanie ostrych
przeciwieństw znaczeniowych (grzech - kara; upadek - zbawienie; wzniosłość - trywial-
ność; piękno - brzydota);
c) wrzask, płacz, wycie, krzyki, do tego cały czas trąba, obwieszczająca koniec świata;
d) czerwień i kontrastowa biel;
e) gwałtowne przemiany w przyrodzie, gwałtowny ruch, porusze się olbrzymia przerażająca masa;
f) groteska: dantyjskie piekło; Ewa w objęciach szatana;
- Manicheizm: jest to system religijny utworzony w III w. w Persji przez Maniego. Jest oparty głównie na staroirańskim dualiźmie (walki dobra ze złem); Zakłada istnienie dwóch boskich potęg - dobra i zła;
- Motyw wybaczania krzywd i wyjaśnienie sensu cierpienia w wierszu L. Staffa „ O miłości wroga”.
Jest to utór nawiązujący bardzo silnie do klasycyzmu. Zawiera chrześcijańskie wyznanie pokory, konieczności pogodzenia i przebaczenia wrogu. Człowiek dobry, umiejący wybaczyć bliźniemu, choćby nawet był ubogi na ciele, zawsze będzie bogatszy duchowo. Cierpienie doskonali i rozwija w sensie duchowym, osoba krzywdzona zyskuje. W rzeczywistości, to osoba krzywdząca cierpi, sama krzywdzi się duchowo. Jest tu ukazana moralność ewangelicka - nadstawienie drugiego policzka. W konsekwencji tak człowiek krzywdzony zaczyna litować się nad krzywdzącym, którego dusza jest zniszczona przez zło. Po śmierci i tak wszyscy będą razem, gdyż potem nie istnieją żadne podziały: „ Klęknijmy razem bracie... Mogiła się otwarła - (...)”Inne wiersze Staffa o podobnej tematyce to.
- „Kamień i cierń” - trzeba cierpieć, aby w pełni żyć; nie można przejść przez życie lekko, gdyż byłoby ono niepełne;
- „O słodyczy cierpienia” - ból też uczy, a cierpienie jest ważnym doświadczeniem, które umożliwia pełniejszy rozwój duchowy;
- Motyw afirmacji życia życia i nawiązanie do antyku w liryce L.Staffa /”Przedśpiew”,
„Nic mi świecie...”, „Początek bajki”, „Curriculum vitae”/.
a) „Przedśpiew” - jest to utwór z tomiku „Gałąź kwitnąca”. Zawiera wiele elementów autobiograficznych. Poeta prezentuje filozofię pogody i optymizmu. Mimo, że ukazane są różne doświadczenia negatywne (gorycz, zawody, ból, cierpienie, złuda, zwątpienie) podmiot liryczny wypowiada pochwałę życia. Życie składa się na równi z momentów rozkwitu, jak i rozkładu, co dostarcza zarówno odczuć smutku, jak i pogody. Dobro i zło trochę się mieszają. Autor uważa, że każdy człowiek powinien przeżyć i dobro i zło, gdyż taki jest los i każdy musi przez to przejść. Staff prezentuje filozofię stoicyzmu, pokazane przez niego uczucia, zarówno pozytywne i negatywne nie mają wartości skrajnej. Są stonowane i pośrednie. Stoicyzm bowiem, każewszelkie emocje łagodzić w dążeniu do wewnętrznej haromonii: „myśli[...] choć smutne są pogodne.” Ostatnie dwa wersy dobitnie świadczą o tym, że wiersz jest pochwałą życia, takiego w którym trzeba przeżyć i dobro i zło, zakosztować uczuć i pozytywnych i negatywnych: „I pochwalam tajń życia w pieśni i w milczeniu, Pogodny mądrym smutkiem i wprawny w cierpieniu.”
b) ”Nic mi świecie...” - jest to kolejny utwór będący afirmacją życia. Podmiot liryczny akceptuje śmierć, wie że jest śmiertelny i nie przejmuje się tym, że umrze, ponieważ tak jak nie było go przed jego narodzinami, tak samo nie będzie go po jego śmierci. Cieszy się tym co zostało mu dane, podziwia naturę i piękno swiata.
c) ”Początek bajki” - podmiot liryczny ukazuje nam, że najtrudniejszym doświadczeniem śmierć. Ważne jst jednak nie to, żeby się jej bać, ale to, jak człowiek jest na nią przygotowany. Śmierć jest przecież zgodna z naturą i dotyka wszystkich. Ważne jest to aby życie było takie, żeby w momencie śmierci nie żałować jego straty. Trzeba żyć dobrze.
d) „Curriculum vitae” (życiorys) - dzieciństwo spędził Staff pod opieką rodziny, było ono niesamodzielne i trochę skażone smutkiem. Potem doświadczył wartości jakie niesie ze sobą okres antyku oraz zaczął dostrzegać piękno natury. Nauczyło go to postawy pogodnej postawy (afirmacja). Skończył się jego smutek, wyszedł na słońce i stał się lepszym poetą. Żeby pokochać śwait trzeba pokochać siebie.
7.Dramat i teatr w epoce Młodej Polski - charakterystyka ogólna (twórcy, dzieła, kierunki). Teatr w europie. Naturalizm w teatrze. Wielka Reforma Teatru. Repertuar sceny krakowskiej. S.Wyspiański jako artysta teatru, malarz, poeta. „Wesele” jako odkrycie teatralne: wykorzystanie techniki impresjonistycznej, symboli, elementów baśniowych i fantastycznych, mistrzostwo obserwacji obyczajowej, dekoracja (rola dzieł malarskich), postaci (osoby dramatu). Koncepcja inscenizacyjna „Warszawianki”, „Nocy listopadowej”, „Wyzwolenia” (ogólnie). S.Wyspiański - twórca koncepcji „teatru ogromnego”.
Dramat i teatr w epoce Młodej Polski
dwa zasadnicze typy dramatu
naturalistyczny symbolistyczny
reprezentowany najpełniej w twórczości Gabrieli Zapolskiej i Włodzimierza Perzyńskiego realizował te elementy światopoglądu i poetyki naturalizmu, które były widoczne także w prozie okresu formułował zasady biologicznej i społ. walki o byt, ukazywał, jak w walce tej przegrywają jednostki wrażliwe i stojące na wyższym poziomie moralnym Moralność Pani Dulskiej, Ich czworo Zapolskiej i Lekkomyślna siostra, Aszantka Perzyńskiego, W sieci, Karykatury Jana Augusta Kisielewskiego „dramat spokoju” wzorowany na sztukach M.Maeterlincka, operujący atmosferą tajemniczości i zagrożenia, nasycony poczuciem pesymistycznego fatalizmu, walki złego z dobrem w świecie i w duszy ludzkiej, traktujący miłość jako siłę niszczącą bohaterowie poruszający się bliżej nieokreślonej rzeczywistości - „współczesnej”, legendarnej lub historycznej bohaterowie uosobieniem sił dobra lub zła tragizm ludzkiej egzystencji i jej uzależnienie od okoliczności zewnętrznych: metafizycznych lub biologicznych, od wewnętrznych nakazów podświadomości i instynktów odwołanie do historycznej przeszłości i romantycznego rozumienia sztuki jako „sumienia narodu” Wyzwolenie, Noc listopadowa, Warszawianka, Wesele Wyspiańskiego „baśń dramatyczna” Skarb Staffa, Legenda Wyspiańskiego, Zaczarowane koło Rydla zapowiedzi dramaturgii ekspresjonistycznej Kniaź Patiomkin Micińskiego
Ekspansji twórczości dramatopisarskiej towarzyszyły w okresie Młodej Polski gruntowne przeobrażenia teatru - młodopolska reforma sceny. Działalność reformatorską realizowali na scenie krakowskiej gł. T.Pawlikowski i J.Kotarbiński, z perspektywy czasu rośnie stale ranga Wyspiańskiego jako „człowieka teatru”. W koncepcjach teatralnych Wyspiańskiego stopiły się w jedno dwa gł. nurty młodopolskiej myśli teatralnej: idea narodowego „teatru ogromnego” i postulat autonomii teatru jako swoistej syntezy sztuk.
Teatr w Europie
Teatr europejski charakteryzowała różnorodność stylistyczna, jedynie we Francji styl teatru symbol. był programowo przeciwstawiony naturalizmowi.
TEATR MEININGEŃSKI (1869-1918)
zachowanie wierności historycznej przedstawianej epoki w dekoracjach, kostiumach, sprzętach i rekwizytach, wprowadzenie żywych zwierząt, palenie kadzideł w scenach kościelnych - realizm
układ pojedynczych scen i sytuacji jako osobny obraz malarski
gra zespołowa - zaprzestanie eksponowania gwiazd
teatr swoista rzeczywistością odrębną od „życiowej”
1822 - oświetlenie gazowe w operze paryskiej
1849 - oświetlenie częściowo elektryczne, prowadzenie postaci snopem światła
„THTRE LIBRE” - „Teatr Wyzwolony” (1887-95) założony przez Andr Antoine'a, amatora, urzędnika gazowni; 1896 zmiana nazwy na „Thtre Antoine”
dążność do autentyzmu na scenie
walka z rutyną i komercjalizmem szansa dla debiutów i naturalizmu
osiągnięcie na scenie pełnej złudy autentyczności
zerwanie z patosem, deklamacyjnością dykcji i teatralnością - pozostałościami po stylu romantycznym
repertuar:
melodramaty romantyczne
autorzy, których nazwiska nie utrwaliły się w teatrze
repertuar naturalistyczny:
pierwsza sztuka - adaptacja noweli Emila Zoli Jaques Damour
Eugne Brieux Czerwona toga
Poszkodowani syfilitycy
F.Icres Rzeźnicy
Siostra Filomena
repertuar modernistyczny:
Henryk Ibsen Upiory
MAURYCY MAETERLNICK - Belg piszący po franc.; 1890-1900 - silne oddziaływanie na twórczość dramatopisarską w okresie Młodej Polski
dramaty jednoaktowe
brak zdarzeń scenicznych
powolne rozwijanie się sytuacji
atmosfera oczekiwania na cos niewiadomego i tragicznego, co nieuchronnie musi nadejść, nastroju tajemnicy, nieokreślonego zagrożenia, sugestii o działaniu sił ponadzmysłowych poza wydarzeniami scenicznymi, obecność fatum sztuki:
Intruz
Ślepcy
Wnętrze
RYSZARD WAGNER - kompozytor dzieł operowych; twórca syntetycznego dzieła sztuki - widowiska teatralnego, którym elementy ruchu scenicznego (baletu), tekstu literackiego (libretta), scenografii i kostiumu (plastyki) oraz muzyki tworzą synkretyczną całość (wpływ na koncepcje estetyczne dramaturgii Wyspiańskiego)
opery:
Pierścień Nibelunga (Złoto Renu, Walkiria, Zygfryd i Zmierzch bogów)
Lohengrin
symbolizm baśniowy i wizyjny:
HENRYK IBSEN - analiza psychologiczna jednostki
Rosmersholm
Budowniczy Solness
Mały Eyolf
GERHART HAUPTMANN - mieszanie realności z przywidzeniem i marzeniem sennym; symbolizm; czytelne, choć wieloznaczne wyobrażenia symboliczne
Hanusia
Zatopiony dzwon
AUGUST STRINDBERG - odejście od naturalistycznego odtwarzania rzeczywistości okrutnej; realność; zgodność z doświadczeniami ludzi; sceny z pogranicza jawy i snu; jednocześnie wymiary rzeczywisty i nierealny
Sonata widm
Do Damaszku
wyrazistości zastosowanych środków i charakterystyczne przerysowanie obrazów scenicznych ekspresjonizm
ekspresjonizm:
FRANK WEDEKIND - Przebudzenie wiosny
Puszka Pandory
wpływy ekspresjonizmu u Tadeusza Micińskiego i Stefana Żeromskiego
NATURALIZM W TEATRZE - przedłużenie i wyeksponowanie cech realizmu
istnienie w świecie ludzkim powszechnie obowiązujących biologicznych praw natury (walka o byt i eliminowanie jednostek słabszych)
ukazywanie postaci zmierzających do kariery, majątku, uznania społ. bez oglądania się na wartości wyższe
głoszenie bezwzględnej prawdy o biologicznie rozumianej naturze ludzkiej (zło, zakłamanie, okrucieństwo, popędy)
niechęć do mieszczaństwa rozumianego jako typ psychiczny - filister
konkretyzacja miejsca akcji, czasu, środowiska społecznego z dokładnymi wskazówkami dotyczącymi dekoracji i kostiumów
realizm i prawdopodobieństwo psychologiczne zachowań postaci
indywidualizm języka
WIELKA REFORMA TEATRU
Anglik, Edward Gordon Graig (1872-1966) - scenograf , reżyser i teoretyk - sformułował ZASADĘ AUTONOMII TEATRU.
przedstawienie = samoistne dzieło sztuki odrębnej od sztuk innych
wyzwolenie sztuk od wzajemnej współzależności
teatr = sztuka odrębna i samoistna, o własnych środkach wyrazu i prawach
krytyka teatru tradycyjnego
zmierzch teatru literackiego
potępienie naturalizmu w teatrze, naturalność w mowie, geście, ruchu
najważniejsze wartości: ruch, gest i taniec
„Sztuka teatru nie jest ani grą aktorów, ani dramatem, ani inscenizacją, ani tańcem. Powstaje z czynników, które się na nią składają: z gestu, który jest dusza gry, ze słów, które są ciałem dramatu, i z barw, które są istotą samej dekoracji, z rytmu, który jest esencją tańca”
sztuka złożona ze wszystkich elementów, z których żaden nie jest najważniejszy
akcja najcenniejsza = „ma w sztuce teatru takie znaczenie jak rysunek w malarstwie lub melodia w muzyce”
scena = miejsce akcji teatralnej w trzech rzeczywistych wymiarach; linie monumentalne; gra światła, kształtu i barw uproszczonych (do 2-3); związanie wyglądu sceny z rolą aktora i jego ekspresją
kompetencje reżysera:
umiejętność posługiwania się wszystkimi elementami teatru (pisanie sztuki, interpretacja, światło, scenografia itp.)
rzemieślnik jeśli nie wykona wszystkiego sam (to przerasta ludzi), musi narzucić swoja rolę inscenizatorowi, scenarzyście, kompozytorowi, którzy mu się podporządkują
Sztukę powinna interpretować jedna kompetentna osoba, żeby wszystkie środki wyrazu (widziane z punktu widzenia jednego człowieka) połączone ze sobą współgrały i tworzyły harmonijna całość, która poruszy widza.
aktor: (w teatrze widzimy przede wszystkim aktora)
podporządkowanie reżyserowi
aktor = tworzywo dla reżysera (tak, jak światło czy dźwięk)
żywy aktor zbyt niedoskonały = nie można go całkowicie podporządkować reżyserowi
Craig marzył o wielkich lakach (zamiast aktorów), których działania zależałyby całkowicie od woli reżysera
REPERTUAR TEATRU KRAKOWSKIEGO
„Spudłowali”
„Paryżanka” Becque'a
„Kaśka Kariatyda”; „Żabusia”; „Tamten” Gabrieli Zapolskiej
„Łotrzyca” Zalewskiego
„Dziady” Mickiewicza
„Nora”; „Dzika Kaczka” Ibsena
„Dama kameliowa” Dumasa Jr.
„Karykatury” J.A.Kisielewskiego
„Wnętzre” Maeterlincka
STANISŁAW WYSPIAŃSKI JAKO ARTYSTA TEATRU, MALARZ, POETA
artysta teatru zainteresowanie teatrem w każdym calu (autor dramatów; dekoracje; swa tło; dźwięk; kostiumy itp.) specyficzne podejście do teatru (wraz z tekstem dostarczał reżyserowi instrukcję, jak zrealizować sztukę) studium „Hamleta” (który miał być wystawiony na Wawelu koncepcja zagospodarowania Wawelu dla potrzeb teatru nowatorskie sceny - motyw teatru w teatrze ubiegał się o stanowisko dyrektora teatru krakowskiego wykorzystanie symbolizmu nastrojowego i neoromantycznego realizmu, elementy naturalizmu („Klątwa”) i ekspresjonizmu („Wyzwolenie”) artysta w rozumieniu craigowskim, wg Leona Schillera przewyższył nawet postulat Craiga „był poetą-dramaturgiem, malarzem. Rzeźbiarzem i konstruktorem, reżyserem i inscenizatorem, kierownikiem artystycznym teatru i jego ideologiem - w jednej osobie, że zgłębił całą umiejętność teatru i posiadł wszystkie jego rzemiosła” wątki narodowe: „Warszawianka” (1898), „Wyzwolenie” (1903), „Noc listopadowa” (1904) przeszłość Polski: &#