1. Podstawowe pojęcia pedagogiki społecznej:
Literatura: red. D. Lalak i T. Pilch, Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, ŻAK, Warszawa 1999; Schulz R., Antropologiczne podstawy wychowania, Żak, Warszawa 1996; Kamiński A., Funkcje pedagogiki społecznej, PWN, Warszawa 1974.
Profilaktyka społeczna (prewencja) jest dziedziną wiedzy i umiejętności praktycznych w skali mikro- i makrospołecznej, które służą zapobieganiu problemom społecznych-dewiacjom i patologiom społecznym oraz nierozprzestrzenianiu się tych zjawisk, jeśli już wystąpiły. Zadaniem profilaktyki społecznej jako nauki praktycznej jest opis, wyjaśnianie i przewidywanie rozwoju zjawisk chorobowych, społecznie szkodliwych w celu konstruowania (budowania) programów, strategii i procedur ich zwalczania w wymiarze społecznym, globalnym, lokalnym lub indywidualnym. Główny jej sens sprowadza się do czynności perseweracyjnych, nie pozwalających na rozprzestrzenianie i upowszechnianie się zjawisk szkodliwych. Zatem ma ona na celu redukowanie przypadków niedostosowania społecznego, dewiacji i patologii społecznych. Dobrze realizowana profilaktyka społeczna powinna uprzedzać stany zagrożenia moralnego, zdrowotnego, kulturalnego, społecznego, by uchronić jednostki lub grupy przed niepożądanymi odchyleniami od stanów normalnych. Pedagogika społeczna ma za zadanie inspirować poczynania - pomoc wspomagającą pomyślny rozwój osób i grup społecznych (nie tylko zagrożonych w rozwoju) sposobami społeczno-wychowawczymi. Wspomaganie rozwoju osób i grup w różnym wieku odbywa się za pomocą różnych urządzeń i placówek dla dzieci, jak: przedszkola, place zabaw, świetlice podwórkowe, drużyny zuchowe i harcerskie, koła zainteresowań; dla młodzieży: kluby, młodzieżowe domy kultury, koła krajoznawcze, turystyczne, związki i stowarzyszenia, zespoły, zrzeszenia i samorządy uczniowskie i studenckie. Aktywność kulturalno-oświatową i rekreacyjną dla osób pracujących i starszych oferują zakłady pracy, związki zawodowe itp. Wszystkim natomiast bez względu na wiek służą wszelkiego rodzaju poradnie: wychowawcze, zawodowe, zdrowia psychicznego, życia rodzinnego oraz środki masowego przekazu, parki, plaże, ogródki działkowe, stowarzyszenia amatorskie itp. Profilaktyka społ. wyróżnia się wieloaspektowym podejściem do skomplikowanej rzeczywistości społecznej i jej problemów, współpracując z innymi dziedzinami, jak: prawo, socjologia, pedagogika, psychologia, demografia, kryminologia, medycyna itp. Jest wiedzą z pogranicza socjologii prawa, kryminologii, psychiatrii, psychologii klinicznej, socjologii norm i dewiacji, pedagogiki społecznej i resocjalizacyjnej. Profilaktyka z punktu widzenia teorii stara się opracowywać koncepcje odnośnie sposobów i środków kształtowania zdrowego i aktywnego społeczeństwa. Można wyodrębnić kilka jej odmian biorąc pod uwagę specyfikę celów, przedmiot oddziaływania, metody i strategie oraz proponowane przez nią środki zaradcze. I tak np. ze względu na rodzaj stosowanych środków dzielimy profilaktykę (prewencję): pozytywną (kreatywną), która opiera się na stosowaniu środków inicjujących i konstruktywnych oraz negatywną, polegającą na niedopuszczaniu do wypaczeń i dysfunkcji społecznych poprzez blokadę, zakaz, mandat, sankcję, odstraszanie. Poza tym mówi się o profilaktyce ofensywnej - profilaktyce defensywnej, przedprzestępczej - poprzestępczej itp.
Literatura uzupełniająca: Wiśniewski T., Profilaktyka pedagogiczna. Zarys problematyki, PWN, W-wa 1989.
Kompensacja to proces uzupełniania i wyrównywania deficytów środowiskowych, utrudniających prawidłowe funkcjonowanie jednostki lub grupy i, jak piszą D. Lalak i T. Pilch, proces zastępowania braków rozwojowych, narządów oraz przystosowywania się na innej możliwej drodze. U osób społecznie niedostosowanych, wychowawczo zaniedbanych, sierot główny nacisk kładzie się na sferę emocjonalną w kontaktach interpersonalnych - spokój i życzliwość.
Najnowsza literatura przedmiotu opisuje proces kompensacji jako odtwarzanie czynności narządu ruchu, zmysłu lub poszczególnych jego elementów za pomocą środków zastępczych organizmu ludzkiego. Chodzi tu o tworzenie w mózgu nowych połączeń dających możliwość bardziej efektywnego wykorzystania struktur, które nie są uszkodzone. I tak np. kompensacja wzroku odbywa się poprzez percepcję słuchowo-dotykowo-ruchową lub inną: węchową, smakową, umożliwiającą powstanie wyobrażeń zastępczych, choć nie zawsze adekwatnych do rzeczywistości. Kompensacja dysfunkcji intelektualnych polega na kształtowaniu sprawności fizycznych i manualnych. Dlatego kompensacja jest zdecydowanie większa u osób, którym łatwiej jest zastąpić funkcje brakującego lub uszkodzonego narządu przez intensywniejsze wykorzystanie funkcji innego narządu. Na proces kompensacji mają wpływ: wiek, ogólny stan zdrowia, rozległość deficytu i jego
przyczyny oraz systematyczna i ukierunkowana pomoc, metody i jakość zabiegów kompensacyjnych.
Pojęcie kompensacji przejęła pedagogika społeczna z psychologii indywidualnej Alfreda Adlera, rozumianej jako dążenie do zaznaczenia przez jednostkę swej wartości w pewnej dziedzinie - np. ktoś upośledzony fizycznie rozwija swe uzdolnienia artystyczne, kompensując brak sprawności fizycznej sukcesami w jakiejś dziedzinie sztuki. Jest to kompensacja naturalna, często nieświadoma. Natomiast w pracy wychowawczej, opiekuńczej i kulturalnej kompensacja ma charakter zaplanowany w wyniku przeprowadzonej diagnozy społecznej i odniesienia danej jednostki czy grupy do określonego wzorca zachowań. Jest realizowana przez planowe zabiegi środowiskowe, wprowadzające urządzenia, instytucje, wzorce zachowań, które mają wpłynąć na zmianę środowiska, zastąpić sytuacje spaczone i deficytowe - sytuacjami zdrowymi, normalnymi, zaspokajającymi potrzeby ludzkie. Stąd kompensacja może być pośrednia i bezpośrednia (poprzez realizację innych wartości życiowych). Mówi się też o kompensacji: percepcyjnej, poznawczej, werbalnej, emocjonalnej. Inne przykłady kompensacji społecznej: a) rodzina zastępcza lub opiekuńcza, w której umieszczono osierocone dziecko, b) kurator sądowy sprawujący opiekę nad nieletnim, c) dom rencistów dla osamotnionych osób starszych. Każda z tych form kompensacji spełnia swój cel, gdy jest poprawnie zaplanowana i prawidłowo funkcjonuje.
Wg H. Radlińskiej kompensacja jest to „celowe wyrównywanie braków, uzupełnianie lub zastępowanie niepomyślnych składników sytuacji osobistej lub grupowej, stwarzanie warunków życia uznawanych za normalne (...) Wzmacnia słabych pomocą silnych”. Jednak - jak pisze A. Kamiński - skutecznie pomóc można tylko tym, którzy sami tego chcą.
Termin socjalizacja ma różną treść. Stosuje się go w antropologii, filozofii, socjologii, pedagogice, psychologii i w życiu codziennym. Socjalizacja obejmuje z jednej strony oddziaływanie środowiska i przystosowywanie się doń jednostki, z drugiej nabywanie kompetencji indywidualnych. Jest nią spontaniczne wzrastanie w grupy społeczne oraz zorganizowane kształtowanie osobowości wg przyjętego w społeczeństwie ideału wychow. - wychowanie. Szeroko rozumiana socjalizacja obejmuje: procesy akulturacji i wychowania.
Najczęściej jest uznawana jako proces zmian w ciągu życia jednostki, będący rezultatem wchodzenia w interakcje z innymi ludźmi, uczenia się kultury grup i własnych w tych grupach ról, zdobywania dojrzałości i kompetencji społecznych, stawania się podmiotem zdolnym do społecznego funkcjonowania. W jednych teoriach akcentuje się udział jednostki w środowisku społ., w innych kształtowanie struktur psychicznych.
W naukach społecznych jest to proces przyswajania przez jednostkę wiedzy, umiejętności i dyspozycji, czyniący ja zdolną do życia w społeczeństwie. Przekazywanie jednostce ze strony środowiska wzorów zachowań, norm, wartości oraz zdolności do samodzielnej egzystencji i wykonywania określonych ról społecznych. Socjalizacja to nie tylko zamierzone oddziaływanie środowiska na jednostkę, lecz także wpływy negatywne. Obecnie człowiek jest nie tylko efektem oddziaływania środowiska, ale sam w pewnym stopniu kształtuje siebie.
Socjalizacja jest współzależnością oddziaływań środowiska społeczno-kulturowego oraz zmian dokonujących się przez całe życie w strukturze psychiki rozwijającej się jednostki jako konsekwencji funkcjonowania w życiu grupowym, świadomego uczestnictwa, nabywania wzorów postępowania, kreowania wartości, zaspokajania i kształtowania potrzeb. W czasie socjalizacji jednostka nabywa umiejętności obrony własnych interesów, kształtując własną tożsamość. Niekiedy wpływy socjalizacji mogą być sprzeczne ze sobą, prowadząc do osłabienia wysiłków wychowawczych różnych grup i instytucji wychowawczych. Wpływ socjalizacji na jednostkę może być pozytywny lub negatywny, zależnie od treści, wzorów osobowych, zasad postępowania, oczekiwań i potrzeb jednostki itp. Gdy występują zaburzenia w socjalizacji podejmuje się działania resocjalizacyjne (powtórną socjalizację).
W zależności od czynników socjalizujących i skutków socjalizację można rozumieć jako:
1) dziedziczenie społeczne, proces przyswajania kultury - dzięki bezpośrednim i pośrednim przekazom wiedzy, zwyczajów, obyczajów, sposobów komunikowania jednostka przyswaja sobie zasady życiowe, wartości i ideały środowiska.
2) jako proces włączania się, wzrastania w kulturę danego społeczeństwa i nabywania kompetencji kulturowych, w wyniku którego jednostka staje się integralnym członkiem i nosicielem kultury;
3) jako proces zdobywania umiejętności porozumiewania się z innymi ludźmi (interakcjonizm) - kształtowanie nastawień wobec innych, poczucia przynależności społecznej, kształtowania technik porozumiewania się, proces zdobywania wiedzy, nabywania umiejętności, i dyspozycji umożliwiających uczestnictwo w grupie i w społeczeństwie, umiejętności współdziałania;
4) jako dochodzenie do braku rozdźwięku między jednostką a społeczeństwem. Istotne mechanizmy socjalizacji to: sublimacja, identyfikacja i internalizacja, dzięki którym jednostka przyswaja normy i postawy przejmując je od innych, kierując się nimi w swoim postępowaniu.
W procesie socj. niezbędne są aktywność jednostki i warunki, jakie stwarza dana społeczność.
Etapy i zakresy socjalizacji:
1) socjalizacja w grupie rodzinno-familijnej - obejmuje niemowlęctwo, wczesne dzieciństwo, dzieciństwo i młodość, gdzie następuje identyfikacja dziecka z rodziną. Najistotniejszy na tym etapie jest podmiot i cel socjalizacji (ukształtowanie jednostki twórczo uczestniczącej w życiu społecznym poprzez uczenie się wzorów zachowań, mowy, zwyczajów, obyczajów, nabywany sprawności technicznych, zdolności poznawczych i emocj., interpersonalnych itp.);
2) interakcje w grupach naturalnych, rówieśniczych, poza rodziną trwają przez cały okres życia m. in. za pomocą uczenia się pod wpływem kar i nagród;
3) socjalizacja instytucjonalna (przedszkole, szkoła, organizacje, stowarzyszenia, zakłady pracy itp.), gdzie jednostka równocześnie odgrywa wiele ról często sprzecznych ze sobą (dziecka, męża, ojca, kolegi, członka organizacji), przez co rozwija tożsamość i umiejętność działania komunikacyjnego;
4) socjalizacja kulturowa i przez mass media jako mechanizm transmisji kulturowej - nabywanie kompetencji społecznych, respektowanie norm i wartości społecznych, umiejętność współżycia i współdziałania, poczucie odpowiedzialności, zaangażowanie społeczne itp.;
5) socjalizacja europejska i globalna - z jednej strony odnosi się do danego systemu kulturowego, a z drugiej kształtuje postawy otwarte na inne kultury.
Agendy socjalizacji - grupy, instytucje lub znaczący inni, którzy biorą udział w socjalizacji jednostki. Najważniejsze z nich to: rodzina, szkoła, grupy rówieśnicze i mass media.
Inkulturacja lub inaczej enkulturacja lub kulturalizacja (poj. wprowadzone przez M. J. Herkovista w antropologi kulturowej) to proces trwającego całe życie jednostki wrastania w kulturę danego społeczeństwa i nabywania kompetencji kulturowej, uczenia się kultury, dzięki czemu jednostka staje się nosicielem kultury; Słowem jest to:
1 - przyswajanie przez jednostkę kultury własnego narodu,
2 - w sytuacji kontaktu różnych kultur pojęcie to oznacza wnoszenie pewnych elementów do danej kultury, a równocześnie przyswajanie z niej innych elementów, nie pozostających w sprzeczności z rodzimymi wartościami, normami i wzorami (Wg „Społ. w procesie zmian. Zarys socjologii ogólnej, R. Dioniziak, K. Iwanicka, A. Karwańska, Z. Pucek, Kraków 1992).
Kompetencja kulturowa uformowana w procesie socjalizacji zdolność jednostki do właściwego odczytywania, interpretowania i rozumienia znaków i symboli przyjętych w danej kulturze lub inaczej jest to umiejętność zachowywania się w sposób zgodny z kulturowo ukształtowanymi wzorami, przyswojenie tych właściwych danej kulturze dyspozycji przez świadomość, doświadczenie i nawyki umożliwia stałość i regularność zachowań, niezbędną do przetrwania społ.
Siły społeczne - potencjalne możliwości i wartości indywidualnych osób, których do końca nie są świadomi. Wg Radlińskiej H. jest to „zespół określonych czynników i wartości funkcjonujących w środowisku w postaci jednostkowych lub zbiorowych, jawnych lub ukrytych uzdolnień wyrażających się w pozytywnym działaniu”.
Pomoc społeczna to „dopomaganie w rozwoju”, zakładające świadome współuczestnictwo i współpracę korzystającego z pomocy, którego nie zwalnia się z odpowiedzialności za siebie jest terminem bliskoznacznym w stosunku do takich pojęć jak „praca (pomoc) socjalna”, „opieka socjalna”. Współczesna literatura przedmiotu opisuje, że „pomoc społeczna” jest pojęciem szerszym niż „pomoc czy opieka socjalna”. Jest to zorganizowana działalność różnych podmiotów, umożliwiająca jednostkom i grupom społecznym przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych oraz zapobieganie tym sytuacjom, inicjowanie samopomocy. Z pedagogicznego punktu widzenia oznacza ona dopomożenie podopiecznemu w uruchamianiu własnych potencjalnych możliwości (sił ludzkich), których nie zawsze jest świadomy. Zatem pomoc ma wzmóc kompetencje rozwiązywania problemów. Najczęstsze sytuacje wymagające pomocy to: bezdomność, ubóstwo, bezrobocie, niezaradność życiowa, macierzyństwo, choroba, alkoholizm, narkomania, sieroctwo, trudności przystosowawcze po opuszczeniu zakładu karnego, deficyty rozwojowe (rozwoju biologicznego, psychicznego, społeczn., kulturalnego).
Rodzaje pomocy społecznej w Polsce:
a) pomoc finansowa, (zasiłki finansowe, pożyczki, dodatki do zasiłku stałego),
b) pomoc rzeczowa (zapewnienie bezdomnym schronienia, odzieży, nieodpłatny gorący posiłek),
c) pomoc w usługach (usługi opiekuńcze w zaspokajaniu codziennych potrzeb życiowych),
d) pomoc instytucjonalna (domy pomocy społecznej).
W krajach wysokorozwiniętych, np. w Niemczech pomoc społeczna ma znacznie szerszy zasięg:
- pomoc w kosztach utrzymania (wyżywienie, mieszkanie, odzież, higiena osobista itp.),
- pomoc w szczególnych sytuacjach życiowych (choroba, inwalidztwo),
- pomoc w stworzeniu lub utrzymaniu podstaw życiowych (oferty pracy),
- pomoc w przezwyciężaniu szczególnych trudności społecznych (bezdomność, brak stałego miejsca pobytu, zwolnienie po odbyciu kary, niedostosowanie społeczne młodzieży),
- pomoc chorym (leczenie, zaopatrzenie w leki),
- pomoc osobom starszym (utrzymanie godności ludzkiej),
- pomoc w rehabilitacji inwalidów,
- pomoc młodzieży (wyrównywanie deficytów rozwojowych, poradnictwo, organizacja czasu wolnego, domy wychowawcze),
- pomoc rodzinie (świadczenia pieniężne, rzeczowe, usługi osobiste).
Istotna jest też pomoc psychopedagogiczna przy uwzględ. uwarunkowań środowiskowych dla potrzebujących większych efektów rozwojowych jak pomoc w poznawaniu nowego języka, rozwijaniu zainteresowań i pasji i przejawiających różne deficyty rozwojowe.
Opieka społeczna - pomoc indywidualna (okresowa lub stała), oparta na gruntownej diagnozie potrzeb w celu przezwyciężania pewnych trudności jednostek, które same nie potrafią samodzielnie rozwiązać swoich problemów. H. Radlińska opiekę widziała szeroko jako działalność kompensacyjno-rewalidacyjną (rodzinną lub społeczną), podejmowaną wobec jednostek niezdolnych do samodzielnej egzystencji (jako warunek podjęcia działań opiekuńczych). Jest to przejęcie przez opiekuna odpowiedzialności za losy podopiecznego zmierzające do jego ubezwłasnowolnienia (zależność podopiecznego od opiekuna), by w rezultacie doprowadzić go do samodzielności i niezależności życiowej.
Opieka społeczna służy zaspokajaniu rozlicznych, różnorodnych potrzeb podopiecznych, których nie są oni w stanie samodzielnie zaspokajać i regulować, w oparciu o środki publiczne. Jej celem jest uzyskanie szans godnego życia i rozwoju osobowego poprzez zorganizowaną i zinstytucjonalizowaną służbę społeczną w oparciu o ideały demokratycznego państwa.
Instytucja społeczna - związana z utrzymywaniem i rozwijaniem dziedzictwa kulturowego. Pojęcie to jest używane w wielu dyscyplinach, np. w ekonomii, prawie, socjologii, teorii organizacji i ma wiele znaczeń, jak zespół osób realizujących żywotne cele danej zbiorowości za pomocą określonych środków, zespół norm regulujących stosunki społeczne, formy organizacyjne itp. Nas interesuje to pojęcie w sensie społecznym.
W węższym znaczeniu, typowym dla teorii organizacji instytucja to organizacja, zakład, placówka lub urządzenia, które spełniają pewne zadania według określonych reguł przebiegu pracy i podziału funkcji między osoby współpracujące.
Pracownik socjalny - wg ustawy o systemie pomocy społecznej z 12 marca 2004 roku jest to osoba, która posiada dyplom uzyskania tytułu zawodowego w zawodzie pracownik socjalny, dyplom wyższej szkoły zawodowej o specjalności praca socjalna lub ukończone studia wyższe o specjalności praca socjalna na jednym z kierunków: pedagogika, politologia, psychologia, socjologia lub nauki o rodzinie, zatrudniona w instytucjach szeroko rozumianej służby społecznej, o odpowiednich kwalifikacjach i cechach osobowości, kierująca swoją działalność wobec osób: zagrożonych wyłączeniem, wyłączanych i już wyłączonych z życia społecznego. Spełnia trzy funkcje: ochronną, kontestującą i mediacyjną.
1