Realia historyczne w Europie i kraju
Świat na przełomie wieków
Koniec XIX wieku to epoka wielkiego postępu, a co się z tym wiązało, wielkiego skoku demograficznego w skali świata. Liczba mieszkańców planety z końcem stulecia wynosiła blisko 1,6 mld. Oznaczało to, że przez sto lat ludzkość zwiększyła dwukrotnie swoją liczbę. Ta swoista eksplozja demograficzna miała miejsce głównie w państwach rozwiniętych Europy, a także w Stanach Zjednoczonych. USA była pod tym względem rekordzistą, ponieważ zaludnienie wzrosło tam aż o 1200% - z 6 do 76 milionów. Ten wielki przyrost ludności był spowodowany emigracją. Każdego roku około półtorej miliona europejczyków osiedlało się na ziemiach amerykańskich.
Przełom wieków XIX i XX to również czas rozwoju wielkich aglomeracji miejskich. Swoją potęgę zbudowały wówczas takie ośrodki jak Nowy York, Chicago, Londyn, Berlin, Paryż, Moskwa, Petersburg oraz Tokio.
Przeobrażeniom uległ również przemysł. Z czasem stał się on kluczową gałęzią gospodarki. Wówczas to swoją potęgę industrialną zbudowały Europa Zachodnia i USA. Mapa świata zaczęła coraz gęściej pokrywać się siecią linii kolejowych. W Stanach Zjednoczonych powstały cztery linie łączące wybrzeża zachodnie i wschodnie, a w Rosji wybudowano kolej transsyberyjską. Duże znaczenie miał wówczas rozwijający się przemysł samochodowy.
Przełom wieków oznaczał wielkie zmiany dla życia społeczeństwa. Nowo powstałe metropolie rozwijały się i rozrastały. Konieczna była nieustająca modernizacja, stosowanie odpowiednich rozwiązań komunikacyjnych i infrastrukturalnych.
Jeśli chodzi o wymiar polityczny, to przełom XIX i XX wieku to okres ekspansji parlamentaryzmu, a zmierzch monarchii. Postęp edukacyjny niósł ze sobą coraz większą świadomość polityczną obywateli, a także chęć partycypowania we władzy. Do głosu doszła warstwa średnia społeczeństwa, a jej przedstawicielami stały się związki zawodowe i masowe partie polityczne.
Specyficzną drogę w okresie modernizmu przeszła Francja. Państwo, które do 1830 roku było monarchią absolutną, następnie do 1848 roku przybrało charakter monarchii konstytucyjnej, później do 1852 republiką prezydencką, następnie po zamachu stanu dokonanym przez Napoleona do 1870 powróciło cesarstwo. W roku 1871 na 72 dni władzę w państwie przejęła Komuna Paryska, reprezentująca proletariat. Ostatecznie ugruntował się tam ustrój republikański i proklamowano III Republikę, której Konstytucja stała się wzorcem dla pozostałych państw Europejskich.
Działalność partii masowych i związków zawodowych zaowocowała liberalizacją w zakresie praw wyborczych. Dzięki temu w Anglii możliwość oddania swojego głosu zyskało aż 40% społeczeństwa więcej, niż było to poprzednio. Jednak prawo wciąż nie zezwalało kobietom na partycypację w wyborach.
Koniec XIX wieku to czas narodzin ideologii nacjonalistycznej, polegającej na wywyższaniu wartości swojego państwa przy jednoczesnym wzgardzeniu innymi. Była ona bezpośrednią przyczyną wielu konfliktów międzynarodowych. Szowinizm, czyli skrajny nacjonalizm, przejawiający się otwartą nienawiścią wobec innych narodów, wywołał tzw. pogromy na tle etnicznym. Przykładem tego może być nagonka na Żydów. W obronie przed szowinizmem powstał wówczas ruch zwany syjonizmem. Teodor Herzl, który był jego twórcą, za swój cel uważał zgromadzenie całej diaspory żydowskiej w jednym miejscu - w Palestynie.
Pangermanizm, taka właśnie ideologia narodziła się w państwach niemieckich. Jej założeniem było połączenie wszystkich Niemców, Austriaków, Szwajcarów i Skandynawów w jedno wielkie imperium. Ideolodzy związani z tym nurtem wprowadzili nowe wówczas pojęcia - Niemcy jako naród panów oraz kult czystej rasy. Analogicznie wobec pangermanizmu wykształciła się ideologia panslawizmu. Zakładała ona zjednanie wszystkich narodów słowiańskich, poza Rosją, w jedno wielkie państwo.
Wiek XIX przyniósł ze sobą rozwój masowych partii robotniczych. Po upadku Komuny Paryskiej ruchy socjalistyczne na Zachodzie wyraźnie osłabły i straciły na ważności. Jednak w 1889, w setną rocznicę wybuchu Rewolucji Francuskiej, doszło do powstania II Międzynarodówki. Ustalono wówczas, że czerwony sztandar stanie się symbolem ruchu komunistycznego, a dzień 1 maja stanie się świętem pracy. W programach politycznych partii proletariackich dominowały postulaty samorządności, zwiększenia wolności obywatelskich, równouprawnienia kobiet, świeckości państwa, darmowej służby zdrowia.
W Petersburgu w 1895 roku powstał Związek Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej. Jednym z najaktywniejszych jego członków był Włodzimierz Lenin. Za swoją działalność konspiracyjną w latach 1893-1895 został skazany na zesłanie. Po odbyciu kary Lenin udał się na emigrację. Powrócił do Rosji, w 1905 roku, by stanąć na czele rewolucji. Rewolta była jedyną drogą, według ideologii komunistycznej, na przejęcie władzy w państwie i zaprowadzenie rządów proletariatu. W idealnym państwie komunistycznym miało nie być podziałów, konfliktów, grup narodowych. Wszyscy mieli stanowić jedność, kolektyw. Typowym hasłem bolszewików, czyli zwolenników Lenina, było Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się. Wojna z Japonią z 1904 roku pokazała, że Rosja carska to „kolos na glinianych nogach”, dlatego w całym państwie nasiliła się fala strajków. Pierwsza rewolucja bolszewicka z 1905 roku przyniosła liberalizację życia politycznego w Rosji, co niosło za sobą legalizację partii opozycyjnych wobec cara.
Nasilające się tendencje nacjonalistyczne niektórych państw europejskich doprowadziły do wielkiego globalnego starcia militarnego. 28 czerwca 1914 roku w Sarajewie dokonano zamachu na austriackiego arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. To wydarzenie zaowocowało wybuchem I wojny światowej. Zamach wywołał tzw. „efekt domina”. Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii. Państwa te były powiązane licznymi traktatami z innymi graczami na arenie międzynarodowej, dlatego wywołało to konflikt na skalę globalną. Po kongresie wiedeńskim w europie długo panował pokój, lecz zjednoczenie się Niemiec (1871 rok) i Włoch (1861 rok) zachwiało starym porządkiem. Krwawe starcia, które pochłonęły blisko 12 mln istnień ludzkich, zakończyły się 11 listopada 1918 roku zwycięstwem państw Ententy (Wielka Brytania, Francja, Rosja, Serbia, Japonia od 1915 Włochy, od 1917 USA) nad Państwami Centralnymi (Niemcy, Austro-Węgry, do 1915 Włochy, Turcja, Bułgaria). Zakończenie I wojny światowej zaowocowało odrodzeniem znaczącej liczby państw narodowych, w tym Polski.
W 1917 roku, na rok przed zakończeniem I wojny światowej, w Rosji doszło do wydarzenia o niebagatelnym znaczeniu dla historii świata. W nocy z 6 na 7 listopada (czyli z 24 na 25 października) w Petersburgu prowadzeni przez Włodzimierza Lenina bolszewicy w niemal niedostrzeżony sposób przejęli władzę nad miastem. Dzień później zdobyto ostatni bastion Petersburga, czyli Pałac Zimowy, gdzie obradowała Duma Państwowa. Po przejęciu budynku Lenin ogłosił przejęcie władzy przez Radę Komisarzy Ludowych. Czerwona rewolucja rozprzestrzeniła się na cały kraj. Rządy komunistów, charakteryzujące się nacjonalizacją wszelkich zasobów produkcyjnych, upaństwowieniem przemysłu, a także utworzenie tajnej policji, która miała stać na straży porządku i likwidować wszelkie przejawy opozycji wobec rewolucji. Rosja bolszewicka stworzyła opozycyjny system gospodarczy wobec liberalizmu i gospodarki rynkowej - socjalizm.
Polska w latach 1890-1918
Okres Młodej Polski w historii naszego kraju zapisał się głównie jako czas wzmożonej aktywności partii politycznych. Były to czasy, w których powstawało wiele ugrupowań, a każde z nich reprezentowało inny pogląd na kwestię niepodległościową, społeczną, etniczną czy gospodarczą.
Najwięcej powstawało wówczas partii socjalistycznych. W 1892 roku, do istniejącego już na lewej stronie mapy politycznej Wielkiego Proletariatu Ludwika Waryńskiego, dołączyła Polska Partia Socjalistyczna (PPS). Powstała ona podczas zjazdu w Paryżu, a jej „ojcami” byli Stanisław Mendelson, Bolesław Limanowski oraz Feliks Perl. Głównym założeniem PPS-u była walka o niepodległość Polski pod przewodnictwem robotników. W kwestii zaborców, ugrupowanie liczyło na wybuch konfliktu pomiędzy nimi, co można byłoby wykorzystać. W ich zamyśle Polska po odzyskaniu niepodległości miała stać się państwem demokracji parlamentarnej, w którym mniejszości narodowe i kobiety miałyby równe prawa. Partia miała opracowany ewolucyjny program reform, do jego głównych założeń należało:
- skrócenie dnia pracy,
- ubezpieczenie pracowników,
- uspołecznienie własności środków produkcji,
- równouprawnienie kobiet,
Następną partią o profilu socjalistycznym na ziemiach polskich była Socjaldemokracja Królestwa Polskiego (od 1900 roku znana jako Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy) powstała w 1893 roku. Jej założycielami byli działacze obecni na zjeździe polskich socjalistów w Paryżu (podczas którego powstała PPS), ale nie uznali jego programu. Zaliczali się do nich: Julian Marchlewski, Adolf Warski, Feliks Dzierżyński i Róża Luksemburg (była ona głównym teoretykiem SDKPiL). W odróżnieniu od ewolucyjnego programu PPS, SDKPiL opracowała program rewolucyjny. Jego głównym założeniem była marksowska walka klas, a dokładnie walka proletariatu z burżuazją w walce o władzę. Co ciekawe, SDKPiL nie głosiła haseł wyzwoleńczych, wręcz przeciwnie. Najważniejszy dla nich był ruch międzynarodowy, który według ich założeń wkrótce miał znieść wszelkie granice i opanować świat. Międzynarodowa rewolucja miała przynieść ludziom socjalizm, który z czasem miała przerodzić się w komunizm, czyli stan idealnego dobrobytu i wspólnoty. Partia ta aktywnie wspierała rewolucję w Rosji z 1905 roku, poprzez organizowanie ulicznych manifestacji. Podczas rewolucji bolszewickiej część działaczy SDKPiL brała aktywny udział w przewrocie, który dokonał się na ulicach Petersburga.
Polskie partie socjalistyczne wzięły udział w II Międzynarodówce, która odbyła się w 1896 roku. PPS zażądała wówczas, by kwestia odzyskania przez Polskę niepodległości weszła do porządku obrad, SDKP była temu przeciwna. Jednak podczas zjazdu uchwalono zapis, który głosił, że każde państwo ma prawo do samostanowienia o sobie.
Rok 1905 i rewolucja w Rosji przyczyniły się do podziałów wewnątrz PPS. Tzw. grupa „starych”, której przewodniczył Józef Piłsudski, opowiadała się za tym, by powstała Organizacja Spiskowo-Bojowa, jako zalążek polskiej siły zbrojnej. W opozycji do „starych” stanęli „młodzi” przeciwnicy powstania i zwolennicy ideałów rewolucji rosyjskiej. W 1906 roku nastąpił oficjalny rozłam: powstała wówczas PPS „Frakcja Rewolucyjna”, na czele z Piłsudskim, która głosiła program niepodległościowy, oraz PPS „Lewica”, której przywódcą została Maria Kosztuska. Drugi z odłamów PPS programowo i ideowo bardzo zbliżony był do SDKPiL, dlatego ugrupowania te nawiązały ścisłą współpracę.
Drugim bardzo silnym obozem na polskiej scenie politycznej był obóz narodowy. W 1887 roku powstała Liga Polska, założona w Szwajcarii przez Zygmunta Miłkowskiego. Wkrótce potem część jej działaczy zapragnęła przenieść partię do Polski. Tak powstała Liga Narodowa, założona w 1893 roku w Warszawie przez Romana Dmowskiego. Jej największym celem była ukształtowanie nowoczesnego narodu polskiego, w którym nie będzie miejsca dla innych narodowości. Program partii cechowały antysemityzm, szowinizm, nacjonalizm oraz ksenofobia.
Jak pisał Dmowski: (…) państwo może stworzyć tylko naród zdrowy, silny, liczny, posiadający wydatną indywidualność, spójny i silnie do swej odrębności przywiązany; państwo polskie stworzy przede wszystkim naród polski, z rdzennie polskiej ludności złożony, polską żyjący kulturą; gdy zdobędzie on odpowiednią siłę wewnątrz i na zewnątrz, wtedy, w odpowiedniej chwili, może jednać sobie koncesjami tych, których będzie potrzebował.
Działacze Ligi, nazywając siebie „wszechpolakami” nawoływali jawnie do nienawiści wobec mniejszości żydowskiej, niemieckiej i ukraińskiej. Z czasem partia musiała przenieść się do Galicji, ponieważ jej działalność groziła aresztowaniami jej członków. Już we Lwowie, w 1897 roku, ugrupowanie przerodziło się w Stronnictwo Narodowe, a następnie w Narodową Demokrację, potocznie nazywaną endecją.
Głównym założeniem ND była współpraca z Rosją. Uważali oni Niemców za największego i śmiertelnego wroga Polski. Liczyli, że jeśli zwiążą się ze wschodnim zaborcą i opowiedzą przeciwko Niemcom, to Polska będzie mogła liczyć na autonomię w ramach Cesarstwa Rosyjskiego. Endecja jawnie starała się zwalczać socjalistów, dlatego jej bojówki pojawiały się zawsze tam, gdzie organizowane miały być manifestacje socjalistyczne i starali się je rozbijać. Działacze ND, a zwłaszcza Roman Dmowski, cieszyli się dużą popularnością na arenie międzynarodowej. Dmowski był reprezentantem Polski (wraz z Ignacym Paderewskim) na konferencji paryskiej w 1919 roku.
Trzecim liczącym się obozem politycznym na ziemiach polskich byli tzw. ludowcy. Za kolebkę ruchu ludowego uważa się Galicję. Głównymi przyczynami jego powstania były tzw. „bieda galicyjska”, zacofanie i przeludnienie wsi, niesprawiedliwe obciążenie podatkami chłopów na rzecz dworu oraz odwieczne konflikty społeczne. Ludowcy mieli na celu poprawę sytuacji bytowej chłopów, ich uświadomienie, a także zwrócenie się do inteligencji i ludzi z miast, by również włączyli się w budowę ruchu ludowego.
W 1895 roku podczas zjazdu ludowców w Rzeszowie powstało Stronnictwo Ludowe. W jego władzach znaleźli się: Karol Lewakowski (I prezes), Jakub Bojko, Jan Stapiński oraz ksiądz Stanisław Stojałowski. SL głosiło konieczność wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego, co wiązało się ze zniesieniem systemu kurialnego. Naczelnym postulatem ludowców była reformy: rolna, administracyjna oraz oświatowa. Stronnictwo Ludowe uważa się za pierwszą legalną polską partię masową i nowoczesną. Ważne wydarzenie miało miejsce w 1903 roku, wtedy to partia ogłosiła postulat odzyskania niepodległości i zmieniła nazwę na Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL).
Pierwszym wielkim sukcesem PSL była reforma prawa wyborczego do Rady Państwa we Wiedniu z 1913 roku. Dzięki niej zniesiono wybory w kuriach, rozszerzono prawa obywatelskie (m.in. zniesiono cenzurę), skrócono dzień i pracy i podniesiono płace. Pogląd partii na niepodległość Polski zakładał stopniowe odzyskiwanie niepodległości w ramach autonomii.
W tym samym roku doszło do rozłamu w partii, co był spowodowane kompromisem z konserwatystami. I tak w 1913 roku powstały PSL „Piast” i PSL „Lewica”. Na czele „Piasta” stanął najsłynniejszy dziś ludowiec - Wincenty Witos. Jego partia głosiła hasło solidaryzmu społecznego, a przez to współpracę z endecją i konserwatystami. PSL „Lewicy” dowodzili Jan Stapiński oraz Karol Lewakowski. Zakładali oni sojusz z socjalistami z PPS „Frakcją Rewolucyjną”.
W 1915 roku na terenie Królestwa Polskiego powstał trzeci odłam PSL - „Wyzwolenie”. Na jego czele stanęli Tomasz Nocznicki i Stanisław Thugutt. Skłaniali się oni ku idei powstańczej Józefa Piłsudskiego.
Najważniejszym wydarzeniem w skali światowej w latach 1890-1918 był oczywiście wybuch I wojny światowej. Działania zbrojne stały się dla Polski realną szansą na odzyskanie niepodległości. Dlatego też w kraju obmyślano orientacje, plany, programy i sojusze, które miały dać nam wolność po stu dwudziestu trzech latach. Sytuację tę idealnie charakteryzuje Leopold Staff: Z przeciwnych stron? Dla własnej krwi bezmiłosierni? W imię ojczyzny jednej? Szalejąż w obłędzie? Któremu z haseł wierni? Któremu niewierni?
W sytuacji jawnego konfliktu pomiędzy zaborcami w Polsce zarysowały się dwie główne orientacje polityczne:
- Prorosyjska, której wyrazicielem był Roman Dmowski, zakładała zwycięstwo obozu Ententy z Rosją na czele i powstanie autonomii polskie w obrębie wielkiego Cesarstwa Rosyjskiego. Do endecji przyłączyli się ludowcy z PSL „Piast” na czele z Wincentym Witosem.
- Proaustriacka, jej głównym myślicielem był Józef Piłsudski, jako przedstawiciel PPS „Frakcji Rewolucyjnej”. Najważniejszym punktem programowym tej orientacji było zbrojne powstanie przeciwko zaborcy rosyjskiemu, dzięki wsparciu Austro-Węgier. W ten sposób miałaby powstać całkowicie niepodległa Polska, a nie jedynie autonomiczna. Strona austriacka zezwoliła na powstanie legalnych organizacji paramilitarnych na terenie Galicji. Do pierwszej z nich można zaliczyć „Strzelca”, który powstał w Krakowie. Wraz ze „Związkiem Strzeleckim”, który powstał na Lwowie, miał on szerzyć przysposobienie obronne wśród młodego pokolenia Polaków. W 1908 roku założono tajną organizację - Związek Walki Czynnej, na której czele stanęli Józef Piłsudski i Kazimierz Sosnkowski. Głównym zadaniem związku było szkolenie kadry, która miała poprowadzić powstanie. W następnych latach powstawały coraz liczniej kolejne organizacje o charakterze militarnym: w 1912 roku Komisję Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (Drużyny Polowe „Sokół”, Polskie Drużyny Strzeleckie oraz PPS, PSL i PPSD) oraz Polski Skarb Wojskowy.
Wewnątrz orientacji proaustriackiej istniała również grupa lojalistów. Jej naczelnym założeniem było głoszenie koncepcji trialistycznej, czyli powstania nowego państwa - Austro-Węgro-Polski. Należeli do niej głównie konserwatyści galicyjscy.
Całkowicie odrębną orientację głosiły SDKPiL oraz PPS „Lewica”, czyli partie socjalistyczne, które pragnęły przekształcić I wojnę światową w rewolucję komunistyczną. Nie głosiły one haseł niepodległościowych, ponieważ postulowały za całkowitym zniesieniem granic i państw jako takich, na rzecz wielkiej wspólnoty międzynarodowej.
W I wojnie światowej czynny udział wzięły polskie formacje zbrojne. W sojuszu z państwami centralnymi (Niemcami, Austro-Węgrami, Bułgarią i Turcją). W nocy z 5 na 6 sierpnia 1914 roku na teren zaboru rosyjskiego wkroczyła I Kadrowa Kompania Strzelców pod przewodnictwem Józefa Piłsudskiego. Działanie to miało na celu wszczęcie powstania niepodległościowego na terenie Kongresówki. Była to jednak nieudana próba, po której I Kompania musiała wracać do Krakowa.
Dzięki staraniom głównie Piłsudskiego na terenie Galicji władze austriackie zezwoliły na utworzenie 16 sierpnia 1914 roku Naczelnego Komitetu Narodowego oraz Legionów Polskich. W skład tych drugich wchodziły trzy brygady:
- I brygada pod przywództwem Józefa Piłsudskiego,
- II brygada „Karpacka” pod przywództwem Józefa Hallera,
- III brygada pod przywództwem Stanisława Szeptyckiego.
Dodatkowo we wrześniu 1914 roku powstała Polska Organizacja Wojskowa, której głównym celem była dywersja na tyłach wojsk rosyjskich walczących na terenie Kongresówki.
Po drugiej stronie barykady, czyli w sojuszu z państwami Ententy, opowiedziała się endecja. We wrześniu 1914 roku powołali oni w Warszawie Komitet Narodowy Polski (KNP), na którego czele stanął Roman Dmowski, a także Legion Puławski, jako zbrojne ramię KNP. Dalsze losy sprawiły, że Legion Puławski w1915 roku wszedł w skład Polskiej Brygady Strzeleckiej, która dwa lata później zmieniła nazwę na Dywizję Strzelców Polskich.
W Rosji w czerwcu 1917 roku powstał Naczelny Komitet Wojskowy, na którego czele stanął Władysław Raczkiewicz. Władze carskie zezwoliły wówczas na utworzenie I Korpusu Polskiego, którym miał dowodzić generał Józef Dowbor-Muśnicki.
Po wybuchu rewolucji i upadku caratu endecy przenieśli się do Francji. Tam, 15 sierpnia 1917 roku, założyli Komitet Narodowy Polski w Paryżu. Na jego czele stanął oczywiście Roman Dmowski. Z jego inicjatywy, oraz Ignacego Paderewskiego, powstała Armia Polska we Francji, której przewodził generał Haller.
Udział formacji polskich i ich aktywność na frontach spowodowały, że na arenie międzynarodowej ponownie pojawiła się sprawa polska. Przede wszystkim władze zaborców zabiegały zaraz po wybuchu wojny o pozyskanie polskiej przychylności, choć tak naprawdę zależało im na wsparciu militarnym. Pierwszymi władcami, którzy zwrócili się do Polaków z propozycją sojuszu byli cesarze Niemiec i Austro-Węgier. 5 listopada 1916 wystosowali oni akt, z którego wynikało, iż w zamian za pomoc Polska uzyska prawo do utworzenia Królestwa Polskiego, zależnego oczywiście od nich. Ponadto zakładali możliwość powołania Polskich Sił Zbrojnych, na których czele mieliby stanąć niemieccy generałowie. Konsekwencją aktu 5 listopada był tzw. „kryzys przysięgowy”, czyli odmowa złożenia przysięgi cesarzom przez dowódców I i III brygady Legionów Polskiej. Na skutek tego zdarzenia Józef Piłsudski został internowany w Magdeburgu, a inni oficerowie w obozach w Szczypiornie i Beniaminowie. Jednak akt ten miał niebagatelne znaczenie, ponieważ oznaczał koniec solidarnej polityki zaborców wobec Polski. Ponadto sprowokował cara Mikołaja II do wydania w grudniu 1916 roku rozkazu zawierającego deklarację wolności i ujednolicenia ziem polskich w unii z Rosją.
Wpłynęło to na umiędzynarodowienie sprawy polskiej. 22 stycznia 1917 roku prezydent USA Woodrow Wilson oświadczył, że powstanie wolnej Polski to konieczność. Powtórzył to również podczas przemówienia 8 stycznia 1918 roku. Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich w marcu 1917 roku również w swoich postulatach przekonywała, że Polska posiada prawo do niepodległości. 3 marca 1918 roku, poprzez zawarcie pokoju w Brześciu Rosja oficjalnie zrzekła się ziem polskich. Wkrótce też traktaty rozbiorowe zostały anulowane. 3 kwietnia w Wersalu głos zabrały w naszej sprawie państwa Zachodu. Anglia i Francja uznały, że niepodległość Polski jest jednym z najważniejszych kroków do zaprowadzenia pokoju w Europie.
11 listopada 1918 roku, po stu dwudziestu trzech latach niewoli Polska odzyskała wolność.
Młoda Polska wobec rewolucji 1905 roku
Rok 1905 wstrząsnął carska Rosją i Królestwem Polskim. Przede wszystkim Rosja poniosła klęskę w wojnie z Japonią (klęska pod Cuszimą, opuszczenie Mandżurii). 22 stycznia rozegrały się sceny “krwawej niedzieli” czyli masakry pokojowej demonstracji petersburżan pod Pałacem Zimowym. Wywołało to rewolucję - starcia z policją i wojskiem w całej Rosji. Rewolucja rosyjska 1905 roku była ogólnokrajowym spontanicznym zrywem skierowanym zarówno przeciw rządowi, jak i przeciw przemocy państwa wobec obywateli. Wydarzenie to uważa się za początek zmian ustrojowych w Rosji, prowadzący do rewolucji 1917 roku.
W Królestwie Polskim falę wydarzeń rewolucyjnych rozpoczyna ogłoszony pod koniec stycznia strajk powszechny. W Warszawie w styczniu 1905 w starciach demonstrantów z wojskiem zginęło około stu osób. Śmiercią 32 osób zakończyła się warszawska demonstracja pierwszomajowa. W Łodzi strajk włókniarzy przeobraził się w dwudniowe starcia (22-24 czerwca), w efekcie których zginęło i zostało rannych około dwóch tysięcy osób. Ostatnim strajkowym elementem rewolucji było proklamowanie w grudniu 1905 po raz kolejny strajku powszechnego. W dławieniu robotniczych wystąpień z caratem współdziałali przemysłowcy, przedstawiciele endecji i kościół katolicki.
Rewolucja przyniosła szereg pozytywnych zmian na ziemiach polskich pod rosyjskim zaborem. Pojawiła się możliwość tworzenia polskich instytucji (ruchu spółdzielczego, Polskiej Macierzy Szkolnej, Towarzystwa Kursów Naukowych itp.), dopuszczono używanie języka polskiego w urzędach gminnych, a także w szkołach (poza lekcjami geografii i historii). Ponadto 11 października zniesiono cenzurę prewencyjną. Efektem rewolucji 1905 roku był też rozłam w polskim ruchu socjalistycznym związany z różnicami w priorytetach poszczególnych działaczy. Dla starszych priorytetem była niepodległość Polski, dla młodszych prawa robotnicze.
Wielu współczesnych badaczy literatury przyjmuje rok 1905 za datę zamykającą okres młodopolski. Wiąże się z tym przekonanie, że głównym założeniem epoki było “umotywowanie rezygnacji z pełnienia przez sztukę zadań służebnych wobec życia społecznego”. Twórcy pragnęli wyzwolenia sztuki spod nakazów pozaestetycznych, takich jak spełnianie roli patriotycznych, moralizatorskich, oświatowych. Tendencja ta szczególnie widoczna była w manifestach Przybyszewskiego i publikacjach Miriama.
Wydarzenia rewolucyjne 1905 roku udowodniły, że nie jest możliwa ucieczka literatury od związku ze społeczeństwem i służbie mu. Szczególnie, że Polska wciąż pozbawiona była niepodległości. Sytuacja ta wymuszała przynajmniej częściowa rezygnacje z hasła “sztuka dla sztuki”. Rok rewolucji zmusił artystów do rewizji ich poglądów, pokazał, jak słabe jest pięknoduchostwo, zmusił literaturę do “powrotów na neoromantyczne łożysko narodowej służby”. Zakwestionowana została możliwość tworzenia sztuki wolnej od społecznych obowiązków, a idee młodopolskie załamały się. Stan ten trafnie określił Stanisław Brzozowski, twierdząc: “Młoda Polska w jedną noc posiwiała”.
4