Realia historyczne w Europie i kraju
Lata 1870-1914 to lata tzw. zbrojnego pokoju czyli okresu spokojnego, jednak z widocznymi napięciami polityczno-społecznymi. Zbrojny pokój służył lepszemu przygotowaniu się do wojny, której oczekiwano z dnia na dzień. Doniesienia o nieuniknionej wojnie wpływało na katastroficzne przeczucie ludzi. Polska generacja młodopolska kształtuje się w opozycji do generacji we Francji belle epoque, epoki triumfującego mieszczaństwa. Lata 1890-1905 to okres dojrzałej fazy twórców postyczniowych i wstępującej wartości modernistów. Generacja postyczniowa pokornie ustępowała miejsca następcom.
Generacja młodopolska: Brak przeżycia pokoleniowego oraz rozproszony w latach debiut (Kasprowicz 1889, Tetmajer 1891, Orkan 1898) utrudnia podanie daty granicznej. Młodopolanie w większości doczekali wolności i tworzyli literaturę niepodległego państwa. Generacja najmłodsza to pisarze debiutujący w Młodej Polsce, przesiąknięci stylem i filozofią dominującą w modernizmie, których dojrzała twórczość przypada na okres dwudziestolecia (Nałkowska, Kaden-Bandrowski, Witkacy). Pokolenie starsze (Sienkiewicz, Prus, Orzeszkowa, Świętochowski) czyli pozytywiści popierają prawicę polityczną i społeczną, młodzi lewicę.
Lata 1870-1917 to okres zmian: szybki wzrost ludności świata, migracje z wsi do miast oraz z krajów przeludnionych Europy do innych części świata, urbanizacja świata, gwałtowny rozwój gospodarczy, uwarunkowany długim pokojem, wynalazki (technizacja świata), rozwój komunikacji i przepływu informacji, rozwój turystyki, inwestowanie w środki komunikacji i ośrodki turystyczne (sanatorium w Nałęczowie, kurort w Zakopanem), nowinki w modzie, sztuce i technice. Zmiany ekonomiczno-społeczne powodują zmiany w kulturze: rozwój szkolnictwa, unowocześnienie metod wychowania i nauczania, rozwój bibliotek, rozwój poligrafii, rozwój teatru, początki filmu, zwiększenie roli nauki, rozwój stowarzyszeń i akademii naukowych, współpraca przemysłu z nauką, rozwój badań w zakresie chemii i fizyki z powodu wyścigu zbrojeń, dążenie do współpracy narodowej (utworzenie międzynarodowego Zrzeszenia Akademii w Wiesbadenie - 1900).
Ekspansja kolonialna prowadziła do rozszerzenia świata i napięć. Polityka protekcyjna, system ceł chroniących rynek wewnętrzny przed konkurentem zagranicznym maskowały tendencje nacjonalistyczne państw europejskich. Spokój mąciły zmiany ekonomiczne (krótki kryzys i dobrobyt) oraz zamachy terrorystyczne anarchistów. W latach 1890-1905 nastąpiło osłabienie w ruchach robotniczych.
W latach 1871-1914 sprawa polska zniknęła z politycznej areny Europy. Nieoficjalnie była jednak obiektem gier politycznych Rosji i Niemiec. Sytuacja Polaków w Królestwie kongresowym (pod panowaniem rosyjskim) i na ziemiach zabranych była skomplikowana i groziła wybuchem. Wzrasta nieufność w stosunku do mniejszości narodowych w Rosji, jako grupy silnej i wyodrębnionej, złączonej etnicznie i prześladowanej. Rok 1881 rozpoczyna tzw. okres antyreformy oraz jest datą zamachu bombowego na cara Aleksandra II zorganizowanego przez działaczy Narodnej Woli. Coraz silniejsza jest współpraca polityczna Polaków z Rosjanami. Epoka kontrreformy dotknęła Królestwo Polskie oraz tzw. ziemie zabrane (większy policyjny reżim, rusyfikacja, regres ekonomiczny). Kształtują się wtedy programy nacjonalistyczne, partie prawicowe wypracowują nowe formy organizacyjne, rozwija się ruch robotniczy. Pokolenie Młodopolan działało pod presją cenzury carskiej, posiłkowano się symbolami, niedomówieniami, niedopowiedzeniem, milczeniem.
Polacy pod zaborem rosyjskim mieli własny rząd krajowy, sejm, polskie szkolnictwo, język urzędowy polski, dwa uniwersytety w Krakowie i Lwowie, inne wyższe uczelnie, polską organizację naukową (Akademia Umiejętności - 1873), czasopisma naukowe, branżowe stowarzyszenia naukowe (Towarzystwo Historyczne czy Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza). W Galicji istniały konflikty społeczne (z Żydami, Ukraińcami), kraj był zacofany gospodarczo. Kultura niemiecka była atrakcyjna, dlatego Polacy nie zamykali się we własnym kręgu, ale czuli się obywatelami wielkiego państwa. Literatura powstała na tych terenach nie była cenzurowana, poruszała problematykę narodowowyzwoleńczą. Najgorsza sytuacja panowała w zaborze pruskim, w którym tępiono Polaków. Musieli oni walczyć o przetrwanie i utrzymanie w polskich rękach zakładów przemysłowych.
Charakterystycznym zjawiskiem jest dwujęzyczność Polaków (własny i zaborcy, w elitach również francuski). Wybitnymi pisarzami dwujęzycznymi byli: Joseph Conrad (uważający się za angielskiego pisarza), Przybyszewski, Rittner, Leśmian, Sieroszewski.
Terminologia historycznoliteracka
Modernizm - (niem. Die Moderne lub fr. Le modernisme) określał tendencje artystyczne i światopoglądowe o charakterze nowatorskim, tzw. „bunt modernistyczny”: poczucie kryzysu kultury i moralności społeczeństw Europy schyłku XIX w., przełom antypozytywistyczny w filozofii, rola jednostki wobec zbiorowości, niechęć w stosunku do pozytywizmu i kultury mieszczańskiej (filistra), apologia typu nerwowej, wrażliwej jednostki, często artysty odczuwającego miernotę egzystencji. Odwrócenie od realizmu na rzecz symbolizmu i impresjonizmu, autonomia twórczości („sztuka dla sztuki”). Tendencje światopoglądu i estetyki dominowały w pierwszym dziesięcioleciu Młodej Polski. Ramy czasowe: 1890-1918.
Dekadentyzm - (fr. Decadence - schyłek, niemoc, przesilenie) postawa wobec kultury wyrażająca przeświadczenie o kryzysowym charakterze kultury europejskiej końca XIX w., nastrojem zwątpienia w postęp cywilizacyjny i naukę jako klucz do rozstrzygnięcia problemów ludzkiej egzystencji, poczucie zagrożenia i rozpaczy, przeświadczenie o zbliżającej się katastrofie. Podstawą światopoglądu był pesymizm, zwątpienie i negacja, poczucie daremności działań, niemoc twórcza, zanik woli życia, bezsens egzystencji, bierność. Terminu „dekadencja” pierwszy raz użył Theophile Gautier w przedmowie do tomu wierszy Baudelaire'a Kwiaty zła (1868). Artyści przypominali jednak o tym, że objawom kryzysu społecznego towarzyszyło ożywienie twórczości artystycznej. Dekadencja była przesileniowym ożywieniem ducha przed momentem konania, a więc był to okres apogeum wyrafinowania sztuki i intelektu. Postawa dumy z dekadencji i chęć jej kultywowania jest widoczna w wierszu Paula Verlaine'a Decadence, w postawie bohaterów Huysmansa Na opak, Wilde'a Portret Doriana Graya oraz Bez dogmatu Sienkiewicza. Inaczej findesieclizm.
Symbolizm - nazwa pochodząca od artykułu Jeana Moresa Symbolizm (1886) obejmująca nową metodę poetycką oraz ogólne tendencje artystyczne, u których podstaw leżało odrodzenie filozofii idealistycznej. To, co niewyrażalne: wieczność, jedność bytu powszechnego, stan duszy nie może być skonkretyzowane w pojęciowym kształcie, ale w emocjonalnej sugestii. Użycia symbolu wymagają zwłaszcza stany psychiczne i podświadome nastroje. Technika polegała na zastąpieniu bezpośredniej wypowiedzi lirycznej poprzez obrazowy zamiennik, analogię zmysłową. Wieloznaczność symbolu była zamierzona.
Impresjonizm - (fr. Impression) określa takie postępowanie twórcze, które zmierza do podkreślenia podmiotowego, jednostkowego przeżycia rzeczywistości, utrwalenia w dziele sztuki przelotnych, indywidualnych i trudnych do pojęciowego oddania stanów psychicznych.
Ekspresjonizm - kładł silny nacisk na wyrazistość przedstawienia przeżyć psychicznych, dążył do ich dramatycznego uzewnętrznienia i zapewnienia im wysokiego poziomu uczuciowego. Posługiwał się jaskrawymi środkami wyrazu.
Neoromantyzm - termin użyty po raz pierwszy przez Edwarda Porębowicza w 1902 r. Termin podkreślał związek z romantyzmem zarówno uniwersalistycznego (model europejski) jak i narodowego (krajowy). Model uniwersalistyczny obejmował takie składniki jak irracjonalizm, pesymizm, indywidualizm, kult podświadomości, natomiast romantyzm krajowy był związany z sytuacją polityczną (mesjanizm, ruch narodowowyzwoleńczy, cierpienie).
Młoda Polska - termin użyty przez Artura Górskiego w 1898 r. odwołujący się do terminologii zachodnioeuropejskiej (Młode Niemcy, Młoda Francja, Młoda Skandynawia) i akcentowała nowoczesność młodej sztuki i jej odrodzeńcze postulaty.
Młoda Polska na tle literatury europejskiej
W „Życiu” warszawskim rozpoczął Przesmycki systematyczną informację o nowych prądach literatury europejskiej, zwłaszcza francuskiej, połączoną z publikacją tłumaczeń jej arcydzieł. Działalność tę, wraz z innymi tłumaczami i krytykami, kontynuował na łamach innych czasopism, zwłaszcza „chimery”. Oprócz Baudelaire'a i Rimbauda, uważanych w całej Europie za prekursorów i ojców sztuki symbolicznej, w dziesięcioleciu 1880-1890 pojawiły się na łamach prasy wszystkie ważniejsze nazwiska przedstawicieli nowej poezji, nazywanej wtedy rozmaicie: dekadencką, impresjonistyczną, symboliczną; także poprzedzającej te nowe zjawiska poezji parnasizmu, reprezentowanej przez Leconte de Lisle'a, Heredię, Theodore de Banville'a, Sully Prudhomme'a; a w Polsce przez Miriada i Felicjana Falińskiego.
Pionierskim, informacyjno-programowym studiom i przekładom Miriada towarzyszyły wystąpienia krytyczne takich utalentowanych rzeczników i propagatorów nowej sztuki jak Cezary Jellenta, Jan Lorentowicz, Edward Porębowicz, Ignacy Matuszewski, Antoni Lange.
W tych też latach ukazała się znaczna ilość informacji o literaturze skandynawskiej (o Ibsenie, Strindbergu), młodej Belgii (przede wszystkim o Verhaerenie), o Niemczech, zwłaszcza o patronujących nowej literaturze filozofach, tj. o Schopenhauerze oraz o Nietzschem. Paradoksalnie rolę informacji o nowych kierunkach spełniały także liczne wystąpienia polemiczne skierowane przeciw nowej sztuce, zwłaszcza że wychodziły one często spod piór wybitnych przedstawicieli „starej” prasy, a nacechowane były oprócz informacji potężną dawką nie przebierających w środkach inwektyw. W 1893 r. ukazała się oddzielna broszura M. W. Kozłowskiego zatytułowana Dekadentyzm i jego filozofie. Paweł Bouger i Fryderyk Nietzsche, w której powtórzono obiegowe sądy przeciwników symbolizmy i dekadentyzmu o „neurozie”, „chorobliwości”, „szaleństwie” i „zwyrodnieniu” nowej sztuki.
Część młodych pisarzy studiowała na uniwersytetach zagranicznych: Kasprowicz, Przybyszewski, Berent, Żuławski na uniwersytetach niemieckich, Lange, Przesmycki, Tetmajer, Rolicz-Lieder rozpoczynali bądź uzupełniali edukację w Paryżu, gdzie stykali się bezpośrednio z Młodą Francją i znaczną częścią Młodej Europy. Stąd młodzi twórcy oskarżani byli przez przeciwników o kosmopolityzm i uleganie „zwyrodnieniu” Zachodu.