PAMIĘĆ

Czym jest pamięć?

Pamięć jest jedną z podstawowych władz umysłowych. W starożytności, gdy brak było metod utrwalania informacji, sztuka pisania i czytania dostępna była nielicznym, nie znano też druku, który pozwalałby też na powielanie tekstów, utwory literackie opanowywano pamięciowo w celu ich późniejszego odtworzenia. Tradycja przekazu ustnego przez długi czas była dominującym sposobem rejestrowania utworów literackich w starożytnej Grecji. Książki, gdy już się pojawiły, były bardzo drogie i nieporęczne w użyciu - pisano je bowiem na zwojach papirusu, niełatwo więc było odnaleźć potrzebny fragment. Z tego też względu Grecy rozwinęli sztukę pamięci - mnemotechnikę - która pozwalała na opanowywanie znacznych partii potrzebnego materiału.

Atrybutem władzy zawsze była i jest szeroko pojęta informacja, dlatego też, pomimo niemal nieograniczonej pojemności i dostępności pamięci cyfrowej, wciąż zwykła ludzka pamięć jest jednym z wyżej cenionych mechanizmów organizmu.

Dziś, pomimo zaawansowanego poziomu pamięci cyfrowej, wciąż niezwykle cenione są możliwości ludzkiej psychiki, a zwłaszcza pamięć,

Patrząc z perspektywy ewolucyjnej jest ona jednym z wymiarów rozwoju. Dokładnie chodzi tu o mechanizm zwany odroczeniem reakcji. Im wyżej rozwinięta forma życia tym większa zdolność odroczenia reakcji.

Jedną z najpopularniejszych koncepcji magazynowych pamięci jest koncepcja Atkinsona i Shifrina. Przyjmowano w nich, że istnieją niezależne magazyny pamięciowe, przechowujące informacje przez długi lub krótki czas, wykorzystujące odmienne sposoby rejestracji informacji oraz niejednakowo wrażliwe na zapominanie. Według Hebba fizjologicznym podłożem pamięci krótkotrwałej jest aktywność samopobudzających się obwodów neuronów. Informacje w tej pamięci mogą podlegać procesowi konsolidacji, w którego wyniku przechodzą do pamięci trwałej. Te, które nie uległy konsolidacji są zapominane.

Podstawowe właściwości pamięci krótkotrwałej (1) i trwałej (2):

Czas przechowywania:

1. kilkanaście sekund, kilkanaście minut

2. nieograniczony

pojemność:

1. 7 +- 2 elementy

2. nieograniczona

zapamiętywanie:

1. szybkie, automatyczne

2. wolniejsze, wymaga skupienia uwagi

utrwalanie materiału:

1. powtórki wewnętrzne, ułatwiają przekazywanie do p. trwałej

2. wykrycie wewn. Struktury lub znaczenia, uczenie się dowolne

format zapamiętywanych informacji:

1. akustyczny lub wzrokowy

2. semantyczny lub wzrokowy

wrażliwość na zapominanie:

1. duża, zapominanie bezpowrotne

2. mała, zapominanie pozorne, można je odzyskać strategicznie lub spontanicznie

dostęp:

1. łatwy i natychmiastowy

2. powolny, niekiedy wymaga wysiłku

format zapisu (kod)

1. głównie akustyczny i wzrokowy, czasem semantyczny

2. głównie semantyczny, czasem akustyczny i wzrokowy

czynniki powodujące interferencję:

1. podobieństwo akustyczne

2. podobieństwo semantyczne lub wzrokowe

FUNKCJE PAMIĘCI

Jak to się ma do pamięci? Otóż zdolność odraczania reakcji jest zdolnością przechowania w pamięci informacji, których nie można wykorzystać w danej chwili. Np. pies: właściciel pokazuje mu jedzenie, po czym chowa je lub zakrywa. Pies jeszcze przez kilka sekund będzie dążył do zdobycia jedzenia, by za chwilę z powodu innych zadań (np. zostaje zawołany przez pana) zapomnieć o schowanym smakołyku. Pies wraca do poszukiwań po jakimś czasie. Istotne jest w tym przykładzie to, że pies jest w stanie odroczyć na później pewne zachowania, tzn. zapamiętać informację i przywołać ją w odpowiednim momencie. Okoliczności wymuszają konieczność odroczenia, zachowania informacji na później - to jest utylitarny sens pamięci. Długość reakcji odroczonej świadczy o zaawansowaniu ewolucyjnym gatunku. Jest zasadnicza różnica między gatunkiem, który potrafi odroczyć swoje reakcje o 5 sekund, a tym, który potrafi o 50 sekund. Człowiek jest zdolny odroczyć swoje reakcje na dowolnie długi czas.

Kolejną funkcją, jaką pełni pamięć w ludzkim funkcjonowaniu jest dostrzeganie sensu. Dzięki pamięci człowiek dostrzega sens zdarzeń, które zachodzą w jego otoczeniu. Zdarza się, że ludzie w wyniku wypadku czy operacji chirurgicznych tracą niektóre zdolności pamięciowe - w codziennym funkcjonowaniu nie rozumieją wielu zdarzeń, nie pojmują mechanizmów przyczynowo-skutkowych, zapominają, co wydarzyło się wcześniej, więc nie widzą sensu w tym, co dzieje się obecnie (kto oglądał „Gdzie jest Nemo” zna problemy rybki Doris, nie posiadającej pamięci krótkotrwałej).

Funkcja dostrzegania sensu wiąże się z kolejną: podtrzymywania tożsamości. Dostrzeganie sensu odnosi się nie tylko do zdarzeń zewnętrznych, zachodzących w środowisku. Dotyczy również przeżyć autobiograficznych, wewnętrznych przemyśleń, samoświadomości. Dzięki pamięci wiemy, kim jesteśmy, skąd się wzięliśmy, co robimy, czego chcemy.

Podsumowując: pamięć umożliwia nam funkcjonowanie w rzeczywistości, nabywanie utylitarnych umiejętności, pozwala nam na rozumienie zjawisk, w których uczestniczymy oraz pomaga odkrywać i podtrzymywać własną tożsamość.

RODZAJE PAMIĘCI

pamięć przemijająca pamięć długotrwała

(w tym pamięć autobiograficzna)

ultrakrótka krótkotrwała epizodyczna semantyczna

Pamięć ultrakrótka (ikoniczna lub echoiczna) inaczej zwana też sensoryczną, bazuje na tzw. bezwładności percepcyjnej, po zniknięciu bodźca pozostaje na siatkówce oka (p. ikoniczna) ślad po jego ekspozycji - dopóki ten ślad się utrzymuje, dopóty pamiętamy bodziec. Nie jest to zatem pamięć sensu stricte, czyli przechowanie informacji, a raczej odtworzenie prezentowanego równolegle bodźca. Pamięć echoiczna działa na tej samej zasadzie, co ikoniczna, ale dotyczy zmysłu słuchu. Nie stwierdzono innych rodzajów pamięci ultrakrótkiej, choć zakłada się, że występuje ona również w zakresie innych modalności zmysłowych. Z uwagi na bardzo krótki czas przechowywania pamięć ta nie rejestruje znaczenia bodźców.

Badacze zastanawiają się nad rolą, jaką pełni pamięć ultrakrótka. Po co ewolucja rozwinęła taką funkcję, jak pamiętanie ultrakrótkie dokonujące się w ułamku sekundy?

Sądzi się, że pamięć ultrakrótka zapewnia płynność percepcyjną: widzimy ruch jako płynny proces a nie sekwencję ruchów w przestrzeni, mowę ludzką postrzegamy jako strumień dźwięków, a nie jako urywane fragmenty zdania. Jest to jednak tylko hipoteza, nie dowiedziona empirycznie.

Pamięć krótkotrwała. Zasadniczą funkcją pamięci krótkotrwałej jest to, że przemija. Należy zaznaczyć, że przemijanie jest tutaj funkcją a nie wadą. Właśnie ta cecha sprawia, że pamięć krótkotrwała spełnia swoją rolę we właściwy sposób. Metafora komputerowa zgrabnie opisuje sposób działania pamięci. Dysk twardy jest magazynem trwałych informacji - pomimo wyłączenia komputera czy nie korzystania z pewnych informacji dane nie są wymazywane, podobnie pamięć długotrwała przechowuje nabyte informacje nawet jeśli człowiek śpi czy też nie przywołuje tych informacji w danym momencie do świadomości (zapomina). Natomiast pamięć krótkotrwała jest odpowiednikiem pamięci operacyjnej. Przechowuje informacje tylko w momencie ich wykorzystywania, a gdy nie są już potrzebne, wyrzuca je.

Informacje znajdujące się w pamięci krótkotrwałej nie opuszczają w zasadzie pola świadomości (tzn. myślimy o nich, pamiętamy przez cały okres ich używania). Pamięć krótkotrwała ma ograniczoną pojemność - wynosi ona 7 (+-2) elementów. Ta ilość nie określa jednak liczby informacji, jakie te elementy przenoszą. Jeśli mamy do czynienia z szeregiem cyfr, to teoretycznie zapamiętamy 5 do 9 cyfr, czyli średnio 7. Jednak tak jak 6-literowe słowo może być jednym elementem, a nie sześcioma, tak 6 cyfr może być dwiema czy też jedną liczbą (czyli jednym elementem). Można też przypisać cyfrom jakieś znaczenie, np. kilkanaście lat temu (gdy jeszcze numery telefonów były 6-cyfrowe) tak zapamiętałam numer znajomego: „wrzeszcz-sopot-rok po wojnie”, co dało numer 415146 i pamiętam go do dziś, choć od dobrych kilku lat go nie używam. Taki proces zwiększania pojemności zapamiętywanych jednostek Miller określił mianem „chunking” (zbrylanie). Dzięki takiemu zabiegowi można polepszyć funkcjonowanie pamięci krótkotrwałej, a od pomysłowości osoby zależy, jak będzie wyglądała stosowana przez nią strategia.

Pamięć krótkotrwała przechowuje informacje przez okres około 15 sekund, choć przy użyciu pewnych zabiegów dodatkowych okres ten może zostać wydłużony. Eksperymenty dotyczące długości przechowywania informacji w pamięci krótkotrwałej wykazują, że po upływie 15 sekund przerabiany materiał zapamiętany jest w 10%. Inne badania wykazały, że ślad pamięciowy zaciera się po 2 sekundach, zatem jeśli uda się badanej osobie zarejestrować w pamięci trwałej info w ciągu dwóch pierwszych sekund - nie jest ona już zapominana i po 15 sekundach badani mogą korzystać z takiej porcji informacji, jaką udało im się zapisać w ciągu 2 pierwszych sekund. Należy przy tym dodać, że eksperymenty były tak zaprojektowane, że osoby nie mogły na zapamiętywanych informacjach przeprowadzać operacji, np. zbrylania. Dzięki temu można było zmierzyć rzeczywistą długość trwania pamięci krótkotrwałej. Poza koncepcją zanikania (opisaną wyżej) wiele eksperymentów dało dowody na to, że na zapominanie ma wpływ interferencja - czyli operacje umysłowe angażujące procesy poznawcze, co przyspiesza zapominanie uzyskanych informacji. Zresztą właśnie interferencja stosowana była w eksperymentach nad długością (patrz wyżej) - poprzez angażowanie procesów poznawczych innymi działaniami badani nie mogli poddawać obróbce zapamiętywanych informacji.

Zarówno pamięć sensoryczna, jak i krótkotrwała pełnią głównie funkcje buforowe. Funkcja buforowa sprowadza się do zachowania informacji przez pewien okres, w trakcie którego mogą one ulec obróbce poznawczej. Dzięki pamięci sensorycznej powstaje spostrzeżenie, a dzięki zatrzymaniu informacji w pamięci krótkotrwałej może powstać ślad pamięci trwałej. Natomiast pamięć trwała pełni funkcję magazynu informacji. Składane są w niej wyniki dotychczasowych doświadczeń danego człowieka, zarówno odnoszące się do jego osobistej przeszłości, jak i te zdobyte w kontekście pozaindywidualnym. Informacje te wykorzystywane są również do operacji wykonywanych w pamięci krótkotrwałej, po czym zwracane są do pamięci trwałej.

Pamięć długotrwała. Jest właściwie nieograniczona. Zmierzenie jej pojemności jest niemożliwe, choćby ze względu na problem jednostki, za pomocą której mogłaby być mierzona. Pojemność naszej pamięci uzależniona jest w dużym stopniu od organizacji materiału, która wpływa na możliwości manipulowania nim. Można się tu odwołać do metafory. Zastanówmy się, ile butelek możemy przenieść w rękach. Gdy posługujemy się tylko rękoma możemy przenieść 4 - 5 butelek. Tak rozumiana „ładowność” może być odpowiednikiem pojemności pamięci krótkotrwałej. Gdy mamy do czynienia specjalne opakowania na butelki, nasza ładowność wzrasta do 12 butelek (po 6 w każdej ręce), a w dodatku niesiemy je znacznie bezpieczniej. Kiedy zaś mamy do dyspozycji wózek i palety, możemy przenieść kilkaset butelek, itd. Nie inaczej wygląda sprawa z nasza pamięcią trwałą. Wprowadzenie organizacji materiału pamięciowego opartej na jego znaczeniu pozwala znacznie zwiększyć możliwości pamięci. Pamięć trwała rejestruje informacje na podstawie ich znaczenia. Nie istnieje żaden uniwersalny słownik pozwalający na przyporządkowanie określonym sygnałom wzrokowym czy akustycznym określonych znaczeń. Czerwona lampa światła ulicznego oznacza „stop”, czerwona lampa w pokoju - wręcz co innego. Ciąg cyfr 31416 usłyszany na matematyce oznacza jedną z podstawowych stałych matematycznych, usłyszany w rozmowie może oznaczać nr telefonu, a w gabinecie psychologa szereg cyfr do zapamiętania w badaniu pamięci. Generalnie łatwiej zapamiętuje się rzeczy mające sens, odwołujące się do konkretnych zdarzeń czy znaczeń, np. sensowne słowa niż informacje abstrakcyjne, o niskim „ładunku wyobrażeniowym”, np. słowa bezsensowne czy nieznane i z niczym się nie kojarzące. Informacje sensowne można kodować podwójnie: werbalnie i obrazowo. Jeśli osoba straci informację dotyczącą słowa kodowanego podwójnie (sensownego), może ją sobie odtworzyć na podstawie zapisu w drugim kodzie. Informacje bezsensowne są kodowane jedynie kodem werbalnym, ponieważ nie kojarzą się z niczym. Utracenie takiej informacji jest ostateczne.

Pamięć semantyczna i epizodyczna. Twórcą tego rozróżnienia pamięci trwałej jest Endel Tulving. Przez wiele lat pracował on nad pamięcią, aż uzyskał podział pamięci na epizodyczną i semantyczną.

Ogólnie rzecz biorąc pamięć epizodyczna ma charakter wspomnieniowy, bardziej lub mniej dotyczy osobistych doświadczeń jednostki, jest systemem, w obrębie którego przechowywane są informacje o epizodach lub zdarzeniach, mających ścisłą lokalizację czasową. Natomiast pamięć semantyczna związana jest z ogólną wiedzą jednostki, stanowi zorganizowaną wiedzę o słowach i innych symbolach werbalnych, ich znaczeniach, relacjach między nimi i regułach manipulowania nimi.

Tulving uważa, że istnieje 28 różnic pomiędzy tymi rodzajami pamięci. Ten tekst koncentruje się jedynie wokół tych najważniejszych. Poniżej zostały one opisane tak, aby wyraźnie przedstawić ich charakterystykę.

1. w pamięci epizodycznej źródłem informacji są czyste bodźce, natomiast w pamięci semantycznej niezbędne jest ich zrozumienie. Na przykład nasze informacje na temat psów mogą pochodzić z paru kontaktów z psami w trakcie spaceru po parku, z drugiej strony z podręcznika biologii dowiadujemy się, że pies jest zwierzęciem, ssakiem, udomowionym dawno temu, że jest mięsożerny itd. W pamięci epizodycznej informacje organizowane są wokół osi czasu: są one rejestrowane w takiej kolejności, w jakiej je pobieraliśmy: na przykład informacja o naszej pierwszej miłości wyprzedza informację o maturze. Natomiast w pamięci semantycznej informacje są organizowane nie „czasowo” lecz „pojęciowo”. Jeśli Azorek jest psem, to przysługują mu różne właściwości nie tylko psów (np. szczekanie) lecz także zwierząt (np. poruszanie się), istot żywych (np. oddychanie), itd. Wreszcie informacje w pamięci epizodycznej odnoszą się do osobistej przeszłości jednostki; dzięki temu jednostka odczuwa ciągłość swojego istnienia, co daje podstawę do kształtowania się tożsamości. Natomiast informacje w pamięci semantycznej nie wiążą się z poczuciem tożsamości. Odnoszą się do świata zewnętrznego i nie zawierają ograniczeń ani współrzędnych czasowych (wiemy, że kangury żyją w Australii, lecz nie jest ważne, kiedy się o tym dowiedzieliśmy). I na koniec - kryterium prawdziwości w pamięci epizodycznej jest osobiste przekonanie, natomiast w pamięci semantycznej - społeczny consensus.

2. Druga grupa różnic dotyczy rodzaju operacji umysłowych wykonywanych w ramach pamięci epizodycznej i pamięci semantycznej. Podczas, gdy pamięć epizodyczna rejestruje nasze doznania, to pamięć semantyczna rejestruje wiedzę rozproszoną przez język. Nie dysponujemy rozległymi możliwościami wzbogacania naszej pamięci epizodycznej poprzez wnioskowanie, natomiast w pamięci semantycznej bardzo wiele informacji można uzyskać z informacji już posiadanych. Zapewne nie potrafimy przypomnieć sobie naszej pierwszej reakcji na widok żyrafy czy węża (pamięć epizodyczna). A chociaż nigdy nie ważyliśmy żyrafy ani węża i nie dowiedzieliśmy się tego w szkole, wiemy, że żyrafa jest cięższa (pamięć semantyczna. Informacje z pamięci epizodycznej są bardziej uzależnione od kontekstu niż informacje z pamięci semantycznej - te drugie wydają się bardziej obiektywne.

Aktualizacja informacji z pamięci epizodycznej ma charakter dowolny i wymaga pewnego wysiłku. Przypomnienie sobie zdarzeń ze środy sprzed dwóch tygodni wymaga chwili zastanowienia, może nawet sięgnięcia do terminarza. Natomiast aktualizacja informacji z pamięci semantycznej ma charakter automatyczny. Kiedy dopowiadamy na pytanie o najbardziej wysuniętą na północ część Polski, to albo znamy odpowiedź i pojawia się ona niemal natychmiast w naszej świadomości albo też nie znamy jej i musimy sięgnąć po atlas. Wiąże się z tym jednocześnie inna różnica: odtworzenie informacji z pamięci semantycznej nie zmienia jej zasobów, natomiast odtworzenie informacji z pamięci epizodycznej zmienia system pamięciowy. Zwróćmy uwagę na to, że przypomnienie sobie przyjemnych lub nieprzyjemnych faktów dotyczących naszej osoby może zmieniać stosunek do własnej przeszłości, a nawet samoocenę. Odtwarzając informacje z pamięci epizodycznej człowiek mówi „pamiętam”, odtwarzając informację z pamięci epizodycznej człowiek mówi: „wiem”. Wreszcie te dwa rodzaje pamięci różnią się wrażliwością na amnezję - jest ona duża w pamięci epizodycznej, natomiast pamięć semantyczna jest na amnezję dość odporna.

3. ostatnia grupa różnic dotyczy zagadnień związanych z wykorzystywaniem obu rodzajów pamięci. Pamięć epizodyczna ma stosunkowo niewielkie znaczenie dla wykształcenia ogólnego. To, co ona nam daje to raczej pewnego rodzaju mądrość życiowa, nie zaś sformalizowana i uporządkowana wiedza. Z kolei pamięć semantyczna odgrywa dużą rolę w wykształceniu - zawiera wiedzę dotyczącą świata zewnętrznego. Zawartość pamięci epizodycznej może być wykorzystana jako świadectwo w sądzie. Sędzia pyta świadka o to, co widział, przy czym wszelkie pytania zmierzają do odtworzenia rzeczywistego przebiegu jakiegoś wydarzenia, nie zaś do wiedzy na temat tego, jak to wydarzenie mogło wyglądać. Sędziego, który słucha zeznań świadków nie bardzo interesuje to, co świadkowie „wiedzą” na temat uczestników pewnego zdarzenia - dąży on do odtworzenia tego, co ci uczestnicy rzeczywiście robili. Natomiast, kiedy przed sądem występuje biegły, wykorzystywana jest jego pamięć semantyczna.

Pamięć jest niezwykle skomplikowaną i rozbudowaną strukturą umysłową. Przedstawiony wyżej tekst jest jedynie krótkim wprowadzeniem w sposoby jej działania. Wielu naukowcom studiowanie pamięci zajmuje całe życie, a ich wiedza ewoluuje pod wpływem coraz to nowych odkryć i technik badawczych. Począwszy od zagadnień neurologicznych i biologicznych poprzez aspekty poznawcze, następnie filozoficzne, społeczne i emocjonalne a skończywszy na globalnym spostrzeganiu pamięci wraz z różnorodnymi odniesieniami do koncepcji teoretycznych można by zapisać wiele tomów, co i tak zapewne nie dałoby pełnej wiedzy na temat funkcjonowania ludzkiej pamięci. Jest tak chociażby dlatego, że umysł ludzki, pomimo prób ujarzmienia go poprzez budowanie usystematyzowanej wiedzy na jego temat jest wciąż nieprzenikniony pod wieloma względami, wciąż nieprzewidywalny i zaskakujący.

Tutaj zadowolimy się więc podstawową wiedzą na temat pamięci, a podczas kolejnych zajęć będziemy czasem odnosić się do różnych właściwości pamięci, bowiem jakość naszego funkcjonowania zależy w dużej mierze od relacji pomiędzy pamięcią a innymi zjawiskami umysłowymi i zdarzeniami.

1

---