Prof. dr hab. Tomasz Maruszewski

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej

Psychologia procesów poznawczych

Wykład 9

Pamięć epizodyczna i autobiograficzna

1. Pamięć autobiograficzna a doświadczenie życiowe

• Pamięć autobiograficzna jest pamięcią induywidualnych doświadczeń życiowych

• Jest to pamięć deklaratywna

• Pojęcie doświadczenia życiowego jest szersze, ponieważ obejmuje elementy deklaratywne i niedeklaratywne.

2. Formy pamięci autobiograficznej (Conway, 1996).

• Pamięć okresów życia (okres nauki szkolnej, pierwsze małżeństwo). Pamięć ta ma charakter schematowy i bardzo ogólny. Zawiera raczej wiedzę na temat własnego życia niż zapis pamięciowy faktycznych doświadczeń. Zawartość tej pamięci jest dość podobna u różnych ludzi

• Pamięć zdarzeń ogólnych (wywiadówki, kartkówki). Obejmuje ona zdarzenia, które cyklicznie powtarzają się co pewien czas lub też zdarzenia, które należą do obszerniejszej grupy (np. uroczystość zakończenia szkoły podstawowej przypomina coroczną uroczystość rozdania świadectw, ale występuje tylko raz w życiu).

• Pamięć zdarzeń specyficznych (pierwszy pocałunek)

Dwa pierwsze rodzaje pamięci są uporządkowane pojęciowo i semantycznie, natomiast zdarzeń specyficznych ma charakter sensoryczny i jest presemantyczna. Pamięć okresów życia i pamięć zdarzeń ogólnych rzadziej ulegają amnezji, natomiast pamięć zdarzeń specyficznych jest wrażliwa na amnezję. Amnezja pojawia się na poziomie pamięci jawnej, zaś pamięć ukryta jest bardziej na nią odporna. Sugeruje to, że amnezja jest w gruncie rzeczy zaburzeniem mechanizmu wydobywania danych z pamięci, natomiast nie dotyczy samej zawartości pamięci.

Związki między tymi podstawowymi rodzajami pamięci autobiograficznej przedstawia wykres

Przykład pakietu pamięci autobiograficznej. Pakiety zawiera wiedzę autobiograficzną z okresu wczesnej dorosłości. W tym okresie w życiu opisywanej osoby dominowała realizacja dwóch tematów: praca naukowa oraz relacje interpersonalne. W obrębie tych dwóch tematów pojawiały się różne zdarzenia ogólne, które następnie dzielą się na zdarzenia specyficzne. Nie wyspecyfikowano przykładowych zdarzeń specyficznych składających się na obserwację zachowania badanych w warunkach stresowych ani też składających się na kupno serwisu (wizyta w sklepie, trudności w podjęciu decyzji, kłótnia, ustępstwo, płacenie w kasie, itd.).

3. Podstawowe metody służące do badania pamięci autobiograficznej

• Metoda swobodnych skojarzeń Galtona (1883). Podaje się słowo-hasło prosząc o swobodne skojarzenia, które następnie są wykorzystywane do wydobycia specyficznego wspomnienia autobiograficznego.

• Metoda kierowanych skojarzeń Crowitza i Shiffmana (1974). Odmiana metody Galtona, w której badany otrzymuje listę słów przygotowanych przez badacza z poleceniem wspominania zdarzeń związanych ze swoimi skojarzeniami. Badany jest informowany o tym, że bada się jego pamięć autobiograficzną.

• Metoda pamiętników (Linton, 1975; White, 1982; Wagenaar, 1986). Badany zapisuje codziennie kilka zdarzeń na karteczkach, które umieszcza się w zamkniętym pudełku, a następnie po pewnym czasie sprawdza się, co badany pamięta. Najczęściej badacz jest osobą badaną, a poza tym występuje tu silna selekcja zdarzeń do zapamiętania (badany wybiera z reguły najważniejsze zdarzenia z danego dnia jako warte zapisania na karteczkach).

• Metody badania pamięci specyficznych zdarzeń życiowych - z reguły badania takie dotyczą zdarzeń, które zostały zarejestrowane w dokumentach (np. wizyty u lekarza). Słynne badanie dotyczy Johna Deana, doradcy prezydenta Nixona, który zeznawał przed komisją Senatu USA w sprawie rozmów dotyczących afery Watergate (case sutdy opublikowane przez Neissera, 1982).

• Badanie pamięci losowej próbki zdarzeń (Brewer).

4. Specyficzne zjawiska występujące w pamięci autobiograficznej

• Efekt względnej świeżości. Efekt względnej świeżości” polega na tym, że gros naszych wspomnień to wspomnienia z ostatniego roku. Kiedy prosi się ludzi o swobodne przypominanie wydarzeń z własnej przeszłości, to informacje na temat zdarzeń z ostatniego roku stanowią od jednej trzeciej do dwóch trzecich wszystkich wspomnień (Berscheid, 1994). Względnie lepsza dostępność informacji z niedalekiej przeszłości wiązać się może z koniecznością wykorzystywania ich w procesie adaptacji społecznej. To funkcjonalne wyjaśnienie dostępności wydarzeń z bliskiej przeszłości z pewnością nie jest jedynym możliwym. Klasyczne teorie uczenia i zapominania wskazują na kolejny mechanizm, który możemy określić jako krzywą zacierania śladu pamięciowego.

• Amnezja wczesnodziecięca. Amnezja dziecięca polega na niemal całkowitej niepamięci zdarzeń, które miały miejsce przed 5 rokiem życia (Berscheid, 1994; Baddeley, 1993). Jest to sprzeczne z doniesieniami wielu terapeutów, którzy twierdzą, że ich pacjenci przypominali sobie zdarzenia sprzed ukończenia 2 roku życia. Bardzo ciekawe i przekonujące dane na temat amnezji wczesnodziecięcej uzyskali Sheingold i Teenney w badaniach nad pamięcią okoliczności, w jakich pojawiło się w domu młodsze rodzeństwo.

• Reminiscencja. Reminiscencja polega na tym, że ludzie po przekroczeniu 50 roku życia lepiej - niż wynikałoby to z ogólnego przebiegu krzywej zapominania - pamiętają zjawiska z okresu, kiedy mieli od 10 do 30 lat (Berscheid, 1994; Rubin, Wetzler, Nebes, 1986).

5. Pamięć a emocje

Na pamięć wpływają zarówno emocje silne, które niekiedy są związane ze zdarzeniami traumatycznymi, jak też emocje o mniejszej sile. Poniżej przytoczymy definicję traumy oraz omówimy zmiany pamięci pod wpływem traumy.

• Według DSM IV traumą jest "...zdarzenie lub zdarzenia obejmujące faktyczne lub oczekiwane zagrożenie śmiercią lub poważnym uszkodzeniem ciała albo zagrożenie dla fizycznej integralności siebie lub innych"

• Elementem traumy może być również zagrożenie integralności psychicznej (np. pranie mózgu, strata osób bliskich)

Badania przeprowadzone przez Pope'a oraz Feldman-Summers (1992) na grupie 500 psychologów za pomocą ankiety pokazały, że częstość występowania traumatycznych zdarzeń seksualnych oraz nieseksualnych (przemoc fizyczna) jest znaczenie większa niż dawniej przypuszczano. Wyniki tych badań przedstawiamy w tabelach oddzielnie dla dzieciństwa i wieku dorastania oraz oddzielnie dla wieku dorosłego.

Nadużycia - dzieciństwo i okres dorastania (wyniki podano w procentach).

Rodzaj nadużycia	Mężczyźni	Kobiety
N. przez członków rodziny	5,84	21,05
N. przez nauczyciela	0,73	1,96
N. przez lekarza	0	1,96
N. przez terapeutę	0	0
N. przez osoby obce	9,49	16,34
N. o charakterze nieseksualnym	13,14	9,15
Co najmniej jedno z powyższych	26,28	39,22

Nadużycia - wiek dorosły (wyniki podano w procentach)

Rodzaj nadużycia	Mężczyźni	Kobiety
molestowanie seksualne	1,46	37,91
próba gwałtu	0,73	13,07
gwałt dokonany przez osobę znajomą	0,0	6,54
nadużycie o charakterze fizycznym dokonane przez partnera lub współmałżonka	6,57	12,42
nadużycie o charakterze fizycznym dokonane przez osobę znajomą	0,0	2,61
nadużycie o charakterze fizycznym dokonane przez osobę nieznajomą	4,38	7,19
kontakty seksualne z terapeutą	2,19	4,38
kontakty seksualne z lekarzem	0,0	1,96
co najmniej jedno z powyższych	13,87	56,86

6. Zmiany pamięci pod wpływem traumy

• Amnezja lub hipomnezja (brak pamięci lub osłabienie pamięci)

• przejściowa - informacje tracone są tylko na pewien czas, a potem jednostka uzyskuje do nich dostęp

• trwała - jednostka traci pewne informacje na trwale.

• Hipermnezja - powtarzające się nawroty wspomnień zdarzenia traumatycznego powodujące wtórne zaburzenia emocjonalne. Przyjmują one postać koszmarów nocnych oraz obrazów, które stają jak żywe przed oczyma ofiary traumy.

Wyznaczniki hipomnezji lub hipermnezji

Na podstawie wielu badań udało się zrekonstruować czynniki, które decydują o tym, czy u jednostki wystąpi hipomnezja czy też hipermnezja.

Czynniki sprzyjające pojawieniu się pamięci ciągłej (hipermnezji)	Czynniki sprzyjające pojawieniu się dysocjacji/amnezji
Pojedyncze zdarzenie traumatyczne (pobicie, gwałt, itd.)	Powtarzające się zdarzenie traumatyczne (przemoc w rodzinie, kazirodztwo, udział w walkach na wojnie)
Przyczyna naturalna lub losowa (trzęsienie ziemi, katastrofa samolotowa)	Intencjonalne działanie człowieka (kazirodztwo, tortury
Ofiara dorosła	Ofiara - dziecko
Poszukiwanie potwierdzenia danych pamięciowych oraz oparcia u innych	Zaprzeczanie traumie i utrzymywanie jej w tajemnicy

7. Mechanizm psychologiczny powstawania zaburzeń pamięci pod wpływem traumy (Ścigała, Maruszewski, 1999).

• Koncentracja na programowaniu działania mającego na celu obronę przed traumą powoduje zaburzenie w rejestracji zdarzenia w pamięci. Pojawia się zjawisko selektywnego kodowania. Selektywne kodowanie może dokonywać się na poziomie deklaratywnym lub niedeklaratywnym (kodowanie pobudzenia emocjonalnego).

Przykład „czystego” kodowania emocjonalnego (Perry, 1999). Dzieci, które były ofiarami nadużyć seksualnych, nie pamiętały tego faktu, mimo że był on odnotowany w dokumentach medycznych. Natomiast organizm dziecka rozpoznawał informacje związane z traumą. Na wykresie przedstawiono pochodzący z badań Perry'ego (1999) zapis tętna u dziecka w trakcie zabawy, podczas przygotowywania do wywiadu na temat zdarzenia traumatycznego oraz w trakcie samego wywiadu. Chłopiec ten był świadkiem zamordowania swojej 18 miesięcznej siostry przez opiekunkę. Tragedia ta miała miejsce wtedy, kiedy chłopiec miał 3 lata.

8. Pamięć zależna od stanu

• Proust - „Pamięć i intelekt”

• Goodwin - badania nad studentami. Goodwin i jego współpracownicy (Goodwin, Powell, Bremer, Hoine i Stern, 1969) przeprowadzili pierwsze eksperymenty na ludziach. W tym eksperymencie badani uczyli się raz pod wpływem silnego koktajlu alkoholowego, raz po wypiciu zwykłych napoi chłodzących. Podobnie jak w badaniach nad zwierzętami stwierdzono, że podobieństwo stanu w fazie kodowania pamięciowego i fazie odtwarzania polepszało sprawność pamięci. Poczynając od 1981 roku zaczęto interesować się nie tylko wpływem na pamięć podobieństwa stanu psychofizycznego wywołanego przez różne środki farmakologiczne, lecz także wpływem podobieństwa stanów emocjonalnych (Bower, 1981). Bower pokazał, że informacje zapamiętane w nastroju pozytywnym są lepiej odtwarzane wtedy, kiedy jednostka znajduje się również w stanie pozytywnym. Analogicznie przedstawia się sprawa z informacjami zapamiętywanymi w nastroju depresyjnym

• Pamięć zależna od stanu ujawnia się tylko wtedy, kiedy odtwarzanie badane jest metodą przypominania.

• Pamięć zależna od stanu jest szczególnym przypadkiem zasady specyficzności kodowania Tulvinga i Thompsona.

Znak emocjonalny informacji a pamięć (Stawiska, 2000)

Badania zostały przeprowadzone za pomocą metody podobnej do metody używanej przez Linton (pamiętnik; a potem sprawdzanie dokładności pamięci na podstawie trafności określania, które z wylosowanych zdarzeń wystąpiło jako pierwsze). Na wykresie przedstawiono dane z 9 tygodni badania. Osoba 1 to osoba "kontrolna", zaś osoba 2 to osoba, która przed 7 miesiącami straciła męża i syna.

9. Czy można poprawić pamięć? (szczegóły: patrz rozdział 19, Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 2, (red. J. Strelau).

• Lekcja z badań nad dziećmi - zdolności metpamięciowe (Appel i in. , 1972).

• Mnemotechniki wpływające na fazę kodowania informacji - grupowanie, akronimy i akrostychy.

• Oddziaływanie na fazę odtwarzania informacji: tworzenie ścieżek dostępu do danych pamięciowych, wyobrażenia interakcyjne, słowa wieszaki, metoda miejsc. Zastosowania praktyczne: Wywiad Poznawczy opracowany przez Fishera i Geiselmana jest metodą pozwalającą uyzskać dokładniejsze zezenania w czasie przesłuchania świadków przez policję. Obejmuje on między innymi swobodne odtwarzanie, potem odtwarzanie z różnych punktów widzenia i w różnej kolejności sekwencji zdarzeń. Pozwala on na uzyskanie dokładniejszych zeznań niż techniki tradycyjne, a także zeznań na tym samym poziomie dokładności, jaki uzyskuje się w przypadku zastosowania hipnozy. Unika się tu jednocześnie wątpliwości etycznych związnych ze stosowaniem hipnozy. Wynioki jednego z eksperymentów Fischera i Geiselmana przedstawiono niżej.

• Lekcja z badań nad efektem odniesienia do siebie - wyniki eksperymentu Rogersa, Kuipera i Kirkera (1977) przedstawiono niżej.

Wyniki eksperymentu Rogersa, Kuipera i Kirkera (1977). Dla każdego rodzaju decyzji osobna oznaczono poziom przypominania w sytuacji, kiedy decyzja była pozytywna, kiedy decyzja była negatywna oraz podano wyniki łączne dla obu typów decyzji. Warto zauważyć, że nawet wtedy, kiedy badani stwierdzali, że pewien przymiotnik ich nie opisuje (środkowy słupek w grupie odniesienie do ja), to i tak zapamiętywali go lepiej np. w porównaniu z sytuacją, kiedy udało się im znaleźć przymiotnik o podobnym znaczeniu.

pisanie artykułu

prowadzenie badań

pisanie doktoratu

rozpad związku z B

Małżeństwo z X

Pierwsze dziecko

wywiady

powielanie materiałów

obserwacja zachowania

przygotowanie mieszkania

kupno serwisu

kupno mebli

okresy życia

zdarzenia ogólne

zdarzenia specyficzne

---