Prof. dr hab. Tomasz Maruszewski

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej

Psychologia procesów poznawczych

Wykład 2

Problemy podstawowe. Pojęcie struktury poznawczej i reprezentacji. Podstawowe problemy psychologii poznawczej

1. Problem relacji między badaniami podstawowymi a badaniami stosowan ymi. Eksperyment Baddeleya nad płetwonurkami jest przykładem próby pogodzenia restrykcyjnych wymagań metodologii z realizmem problemu ważnego społecznie. Baddeley starał się sprawdzić, jaki wpływ wywiera picie alkoholu zgodnie z pewnymi realiami społecznymi (picie w towarzystwie, zakąszanie, możliwość samokontroli) na proste funkcje poznawcze. Zabieg eksperymentalny (picie) stosowany był w zupełnie inny sposób aniżeli w badaniach laboratoryjnych. Wyniki badań Baddeleya przedstawiam w postaci wykresów (komentarz i interpretacja na wykładzie).

Wyniki odbiegają od tradycyjnych poglądów dotyczących wpływu alkaholu na umysł człowieka. Badanie to stało się inspiracją dla wysunięcia nowych hipotez dotyczących wypadków drogowych powodowanych przez pijanych kierowców.

2. Wedle tradycyjnego, teorioinformacyjnego punktu widzenia, świat poznajemy pośrednio, za pośrednictwem reprezentacji albo struktur poznawczych.

Struktura poznawcza to uporządkowana i uogólniona reprezentacja świataoraz samego siebie. Jest ona zarazem wynikiem jak i narzędziem poznania.

W strukturach odnoszących się do świata społecznego występują specyficzne elementy, których nie ma w przypadku struktur odnoszących się do świata nieożywionego.

Struktury poznawcze mogą być zbudowane z elementeów. Istnieje kilka odrębnych koncepcji tego, czym są elementy składowe struktury:

1. Wymiary - 2 bieguny oraz pewna liczba natężeń pośrednich

2. Konstrukty - 2 bieguny wygenerowane na podstawie analizy podobieństw i przeciwieństw

3. Atrybuty - nie posiadają biegunów; mogą przysługiwać jakiemuś obiektowi lub nie.

Przykłady

Wymiary

Inteligentny 1 2 3 4 5 6 7 Nieinteligentny

Wrażliwy 1 2 3 4 5 6 7 Nieczuły

Estetyczny 1 2 3 4 5 6 7 Nieestetyczny

Konstrukty

Mamy zdjęcia 3 osób. (trzech kandydatów na prezydenta; 3 postrety namalowane przez słynnych malarzy). Wybierz 2 osoby, które są pod jakimś względem podobne i różnią się od trzeciej.

Powiedz na czym polega to podobieństwo. Pierwszą trójkę stanowią Kalinowski, Korwin-Mikke i Lepper. Podobieństwa między dwoma spośród nich polega zdaniem pewnego badanego, że są roszczeniowi, natomiast trzeci jest liberalny. Inny badany może inaczej uporządkować tę trójkę. .

Itd. (nast.. 3 zdjęcia)

Konstrukty badane są za pomocą techniki określanej mianem Rep-testu, skonstruowanej przez Kelly'ego. Faza pierwsza polega na skonstruowaniu listy ról, czyli listy osób pełniących różne role w życiu osoby badanej. Listy można tworzyć w oparciu o różne kryteria. Następnie osoby będące przedstawicielami tych ról porządkuje się w triady. Znowu - porządkowanie w triady następuje w oparciu o decyzję i kryteria przyjęte przez badacza. Na przykład może on wykorzystywać triadę autorytetu (ojciec, nauczyciel, osoba którą szanuję) albo triadę zawierającą osoby wyzwalające silne emocje (matka, dziewczyna/chłopak, osoba z którą się przyjaźnię). Załóżmy, że wyniki badań rep-testem w którym wymienieni są kandydaci na prezydenta, przedstawiają się następująco:

	Kal.	Kor.	Lep.	Kw.	Ol.	Wa.
Roszczeniowy-liberalny	x	O	X
Nowoczesny-tradycyjny				X	X	O
Prosty- złożony	X				O	X
Realistyczny- nierealistyczny		X	O	X

Literą X oznacza się biegun konstruktu wymieniany jako pierwszy (podobieństwo), natomiast literą O biegun wymieniany jako drugi (przeciwieństwo). Po wygenerowaniu konstruktów w triadach możemy opisać za ich pomocą pozostałych kandydatów. Reprezentacja to zbiór wszystkich konstruktów, które odnoszą się do danej osoby. Dysponując danymi zawartymi w poniższej tabeli możemy porównać reprezentacje poszczególnych kandydatów. Warto sprawdzić, którzy z nich są najbardziej podobni do siebie (porównujemy kolumny w tabeli). Można też porównywać wiersze tabeli, co pozwala na określenie relacji między konstruktami. Jeśli dwa konstrukty są stosowane w identyczny sposób to oznacza, że są one równoznaczne psychologicznie, choć mogą być one opisywane za pomocą różnych słów. To jest punktem wyjścia dla analizy złożoności poznawczej.

	Kal.	Kor.	Lep.	Kw.	Ol.	Wa.
Roszczeniowy-liberalny	x	O	X	O	O	X
Nowoczesny-tradycyjny	O	X	O	X	X	O
Prosty- złożony	X	X	X	O	O	X
Realistyczny-nierealistyczny	O	X	O	X	O	X

Konstrukty mogą być szczególnym przypadkiem wymiaru typu 0-1.

Atrybuty (zdjęcie dziewczyny i chłopca)

Podaj wszystkie cechy dziewczyny

Podaj wszystkie cechy chłopca

Czy obie listy są identyczne?

3. Właściwości struktur poznawczych

1. Zróżnicowanie - liczba wymiarów

2. Złożoność - liczba funkcjonalnie niezależnych wymiarów

3. Artykulacja - liczba poziomów wyodrębnionych w ramach jednego wymiaru

4. Otwartość-zamknięcie systemu poznawczego - zdolność do modyfikacji w zależności od rozpatrywanego obiektu

5. Integracja - stopień organizacji systemu poznawczego

6. Stopień pokrywania się wymiaru z rzeczywistą zmiennością obiektu (np. wymiar emocjonalność - opanowanie nie bierze pod uwagę impulsywności

7. Konkretność-abstrakcyjność wymiaru

4. Charakterystyka treściowa wymiarów. W przypadku świata obiektów społecznych, a mówiąc po prostu - innych ludzi - możemy wyróżnić 3 grupy cech opisujących kolejno

1. funkcjonowanie emocjonalne

2. funkcjonowanie poznawcze

3. funkcjonowanie społeczne

Sprawa przedstawia się inaczej w przypadku świata nieożywionego. Czy można skonstruować listę wymiarów dla tego świata? Odpowiedź brzmi twierdząco, a przy konstruowaniu tych wymiarów możliwe jest wykorzystanie dwóch rozwiązań, które sięgają do teorii konstruktów osobistych albo do teorii wymiarów.

W przypadku teorii konstruktów bierzemy 3 przedmioty (np. obrazy impresjonistów) i postępujemy analogicznie, jak w przypadku ludzi, a więc prosimy o wskazanie dwóch podobnych spośród trzech obrazów. Dalsza analiza wygląda analogicznie jak w przypadku konstruktów odnoszących się do ludzi.

Posługując się teorią wymiarów możemy poprosić ludzi o scharakteryzowanie poprzednio widzianych obrazów za pomocą np. na następujących wymiarów

Pogodny 1 2 3 4 5 6 7 Ponury

Łagodny 1 2 3 4 5 6 7 Szorstki

Ciepły 1 2 3 4 5 6 7 Zimny

Metoda przedstawiona wyżej to dyferencjał semantyczny Osgooda. (1953). Pozwala ona:

• porównywać podobieństwo obiektów (np.profile charakteryzujące obrazy impresjonistów)

• określać ukryte wymiary, jakimi posługują się ludzie przy ocenie. Analiza czynnikowa ujawniła 3 wymiary: ocena, siła, aktywność

5. Problem, którego nie potrafię rozwiązać

1. Na ile system poznawczy odzwierciedla to, co znajduje się w otoczeniu, a w jakim stopniu dostępne jednostce struktury poznawcze kształtują obraz otoczenia.

2. Dormbusch, Mądrzycki - treść reprezentacji w większym stopniu zależy od tego, kto spostrzega, niż od tego co jest spostrzegane.

3. Jak zatem żyć i komunikować się z innymi i ze sobą???

6. Kluczowe problemy psychologii poznawczej.

1. racjonalizm kontra empiryzm. Debata ma swoje źródła w filozofii i dotyczy w zasadzie źródeł poznania. Racjonalizm przyjmuje, że źródłem poznania jest rozum, który drogą wnioskowania dochodzi do nowych danych. Empiryzm przyjmuje, że źródłem wiedzy są dane uzyskiwane za pośrednictwem narządów zmysłowych

2. struktury albo procesy. Koncepcje strukturalistyczne analizują treści, atrybuty i wytwory umysłu człowieka (np. pojęcia). Natomiast koncepcje procesualne interesują się ciągami zdarzeń (np. procesami myślowymi odpowiedzialnymi za tworzenie pojęć).

3. ogólność albo specyficzność dziedziny. Analizowane procesy lub wykrywane zależności mogą ograniczać się do jednej dziedziny albo też mogą mieć charakter ogólny, tj. mogą występować i obowiązywać w różnych dziedzinach.

4. trafność czysta lub trafność ekologiczna. Trafność czysta wymaga pełnej kontroli warunków badania, czyli przeprwadzania badań „laboratoryjnych”, natomiast trafność „ekologiczna” wymaga przeprowadzenia badań w warunkach naturalnych. Przykłady: badania nad zapominaniem zgłosek bezsensownych (Ebbinghaus, 1881), badania nad pamięcią zdarzeń z życia codziennego (Linton, 1975; Wagenaar, 1986).

5. badania podstawowe czy badania stosowane. W badaniach podstawowych większe znaczenie przypisuje się dążeniu do uzyskania trafności czystej, natomiast w badaniach stosowanych - trafności ekologicznej (vide badanie Baddeleya przedstawione na początku tego wykładu).

---