Ofiara jest uniwersalna forma przejawiania się wszelkich religii. We wszystkich religiach (od najprymitywniejszych do chrześcijaństwa) ofiara z czegoś i ofiara z siebie stanowią istotę kultu.

Składając ofiarne człowiek próbuje nawiązać kontakt z istota i siłami ponadludzkimi, reagując na ingerencje tego rodzaju istot w sferę ludzka bądź pragnąc ja spowodować.

Oprócz modlitwy, rytualne czynności ofiarne należą do najważniejszych form nawiązywania kontaktu kultowego ze sfera ponadludzka.

Słowo „ofiara” oznacza zarówno czynność rytualna, jak i składany w ofierze dar - lac. „operari”(zajmować się [czynnościami rytualnymi]).

Składając ofiary, człowiek wyłącza wszelkiego rodzaju dobra, mające dla niego wartość, z własnego użytku i przekazuje ponadludzkiej mocy (J.F.Thiel)

Ofiara jest obrzędem religijnym, przez który ofiarowuje się jakąś rzecz bóstwu w celu ustanowienia, utrzymania albo przywrócenia właściwego stosunku człowieka do porządku sakralnego (S.L. Faherty).

Dla zaistnienia ofiary niezbędna jest sakralizacja adresata daru. Jako rozszerzenie powszechnej kulturowo instytucji daru z relacji międzyludzkich na relacje profanum-sacrum, ofiara opiera się zwykle na zasadzie wzajemności (do ut des).

Ponieważ przedmiot ofiary powinien zawierać cześć istoty ofiarodawcy, a odbiorca daru może się z nim symbolicznie utożsamiać, konsekwencja ofiary jest stworzenie poczucia kontaktu, a nawet jedności z sacrum.

Ofiarowywany dar zostaje zwykle przeniesiony do sfery sacrum i zarazem wyłączony z porządku profanum, np. przez zużycie, uszkodzenie, zniszczenie (spalenie, utopienie, pogrzebanie, rozlanie), spożycie przez reprezentantów sacrum (kapłana, szamana, święte zwierze), pozostawienie w miejscu ofiarnym (dary wotywne).

W strukturze ofiary należy wyróżnić:

1. działające osoby

2. dar ofiarny

3. miejsce i czas ofiarny

4. sposób złożenia ofiary

5. adresat

6. motyw i intencje złożenia ofiary

1. Chociaż w wielu kulturach możliwość składania ofiar indywidualnych - z reguły przedstawiciel grupy lub osoba upoważniona. Często funkcja związaną z określonymi warunkami i kwalifikacjami (społeczny przywódca grupy, kapłan). Jeśli ofiara jest wspólnotowym obrzędem grupy, może być wymagane czynne w niej uczestnictwo (np. uczta ofiarna).

2. Wszystko, co dla człowieka ma jakąś wartość - rzeczywista i symboliczna.

1. ofiary krwawe (ludzkie (ofiary ekspiacyjne) i zwierzęce)

2. ofiary bezkrwawe

3. bezpośrednie vs symboliczne (zastępcze)

- ofiary zastępcze („kozioł ofiarny”; Izaak; Ifigenia córka Agamemnona/Klitajmestry w decydującej chwili zastąpiona przez Artemidę przez lanie)

- ofiary cząstkowe (np. z palca, skropienie miejsca sakralnego ludzka krwią)

- gliniany model daru; przestępca skazany na karę śmierci; kukła symbolizująca człowieka

4. ofiary zewnętrzne (z elementów otoczenia)

5. samoofiary (asceza, prostytucja sakralna, rytualne samookaleczenie, samobójstwo)

6. uczta obrzędowa - szczególna forma ofiary polegająca na libacji i/lub złożenie na ołtarzu wybranych pokarmów stałych (uczta bogów) lub spożyciu ich w postaci posiłku sakralnego przez ofiarników (komunia)

7. ofiara boska (dar ofiarny uzyskuje większą wartość niż ma w rzeczywistości i sam nabrać charakteru boskiego)

Ofiary ekspiacyjne:

Służą przebłaganiu i pojednaniu, uśmierzeniu gniewu lub zapewnieniu sobie pomocy.

Intencja składanych ofiar z ludzi zmienia się wtedy, gdy np. ofiara złożona z określonej okazji (zaraza, głód) na przebłaganie zagniewanego boga lub oddalenie klęski, nabiera charakteru regularnej „ofiary celem uniknięcia” i staje się środkiem zapobiegawczym.

Oprócz przebłagania głównym motywem jest zapewnienie ziemi płodności. Ofiara uwalniając „życiową praenergię” (ukryta głównie we krwi, sercu i głowie człowieka), dostarcza bogom lub mocom przyrody niezbędnego pożywienia lub siły (np. słońcu udzielają sił do nocnej walki z ciemnością) .

U Paunisów w czasie Święta Zielonej Kukurydzy ku czci Gwiazdy Zarannej palono nad ogniem dziewicę rozciągnięta tak, aby była ucieleśnieniem ziemi, a jej członki - 4 stron świata. Wyrywano jej serce, ćwiartowano ciało, którego kawałki rozsypywano po polach kukurydzy.

W kulturach o wyższym stopniu moralności zastąpienie przez ofiarę „pars-pro-toto”, ze zwierząt lub płodów rolnych, symboliczne zabicie/wypędzenie kozła ofiarnego.

Ofiary z ludzi składano m.in. by przyswoić sobie moc zabitego człowieka. Scytowie przy rozpoczynaniu wojny, zabijając pierwsza ofiarę, pili jej krew. Mord rytualny popełniano tez by przywrócić siły witalne władcy. U Inków w czasie intronizacji zabijano młode dziewczęta, by wzmocnić zdrowie króla.

Wg J.G.Frazera, periodyczne ofiary z króla-kapłana stanowiły wzorzec dla sakralnej intronizacji przez królobójstwo oraz przyczyniły się do powstania mitów umierającego i zmartwychwstającego boga. W Grecji rytuały ku czci Białej Bogini odprawiane były przez kolegia kapłanek zorganizowanych na świętych wyspach (Ortygia, Leuke, Ogygia) i obejmowały m.in. mord rytualny lub kastracje starego władcy i intronizację nowego na czas roku księżycowego. W Zimbabwe do 1810 praktykowano mord rytualny króla - pierwsza żona dusiła go sznurem zrobionym ze ścięgien byka. Ciało chowano w byku, a po roku, w czasie pełni, królewska faworyta zdejmowała po kolei swoje ubranie i gdy zostawała naga, była duszona.

Ideą obecną w większości aktów ofiarnych jest przekonanie o konieczności podtrzymywania sił sakralnych ze strony ludzi, zapewnienia im niezbędnych do egzystencji bądź regeneracji elementów (np. religia aztecka)

Inne specjalne formy ofiary z ludzi (niekiedy dobrowolna ofiara z samego siebie) to ofiara towarzysząca zmarłym (być może również palenie wdów), harakiri japońskich wojowników i wiele innych.

Ofiara zakładzinowa - oswojenie destrukcyjnych sił terenu. U Papuasów Kiwai wznoszono najpierw centralny filar świątyni i nacierano go krwią wroga, a następnie zabijano jeńca.

W Europie zachowała się aż do późnego średniowiecza, zwłaszcza wmurowywanie dzieci w filar mostu.

3. Miejsce i czas:

1. ofiary regularne - w określonych momentach cyklu czasowego (roczny, życia)

2. ofiary nadzwyczajne - z okazji niezwykłych wydarzeń wydarzeń życiu jednostki albo grupy (choroby, katastrofy naturalne)

3. o miejscu decydują z reguły adresaci ofiary - w niektórych miejscach są bliżsi ludziom i łatwiej dostępni (niektóre miejsca w środowisku naturalnym, groby, ołtarze, sanktuaria, świątynie)

4. Sposób złożenia ofiary uzależniony od:

1. materii ofiary (krew/napoje przez wylanie; żywność i martwe przedmioty przez położenie, przedstawienia i uniesienie;

2. adresata ofiary - spalenie darów pozwala wznieść się dymom (woń ofiary) ku ich odbiorcy; bóstwa chroniczne - zagrzebywanie w ziemi, wylewanie

3. intencji ofiary - gdy ofiara służy zjednoczeniu (communio) z adresatem, elementem obrzędu jest często uczta ofiarna

5. Adresat - wszystkie ponadludzkie istoty mogą być adresatami ofiary. Także zmarli i przodkowie gdy mówi się o kulcie przodków.

6. Motywy i intencje

1. ofiara pochwalna i hołdownicza

2. błagalna - człowiek zwraca się w egzystencjalnej potrzebie by znaleźć pomoc w konkretnej trudnej sytuacji lub uprosić zachowanie porządku kosmicznego bądź jego - gdy porządek został naruszony - przywrócenie.

3. dziękczynna - ofiara pierwocin, ofiara wotywna

4. przebłagalna - ma na celu pojednanie z ponadludzką sferą, gdy błędne czy zawinione postępowanie człowieka zakłóciło istniejący porządek

Inny podział ofiar:

1. mająca na celu nawiązanie kontaktu z ponadludzkim światem, ustanowienie i utrzymanie z nim więzi

2. zachowanie porządku kosmicznego

3. otrzymanie jakiegoś wzajemnego daru od nadludzkiego świata - Malinowski:

Idea dawania oraz sens wymiany podarunków na wszystkich etapach kontaktów społecznych odgrywają wielką rolę w ofierze religijnej. Dawanie podarunków jest zwykłym czynnikiem towarzyszącym wszelkim socjalnym stosunkom wśród ludów prymitywnych. Korzenie zwyczaju składania ofiar tkwią w psychologii darów - we wspólnym dzieleniu się dobroczynną obfitością.

Teorie ofiary:

1. E.B. Tylor - próba przekupienia, stosowanie do modelu transakcji handlowej (do ut des)

2. W.R. Smith - początek w zabijaniu i wspólnym spożywaniu zwierzęcia totemicznego

3. G.J Frazer - rytualne zabijanie istoty boskiej lub jej personifikacji (króla lub przywódcy plemienia) w celu odnowienia w świecie mocy boskiej

4. W. Schmidt - najpierwotniejsza ofiara pierwocin

5. H. Hubert/M. Gauss - istotą ofiary jest nawiązanie więzi między sfera świecką i sakralna

6. A.E. Jensen - pierwotny sens ofiary ukazuje się wtedy, gdy interpretuje się ją jako udramatyzowane powtórzenie jakiegoś mitycznego wydarzenia z pradawnych czasów, tak jak to się dzieje w niektórych kulturach agrarnych

---