Zjawisko nowomowy w języku polskim
na podstawie artykułu Michała Głowińskiego Nowomowa
Praca kontrolna ze stylistyki historycznej
Marta Krzykawska
Filologia polska
Rok III
Jak podaje Słownik terminów literackich pod redakcją Janusza Sławińskiego nowomowa jest odmianą języka totalitarnego, podporządkowaną ideologii i praktyce politycznej ruchu komunistycznego.
Zdaniem autora artykułu zamieszczonego w publikacji redagowanej przez Jerzego Bartmińskiego, nowomowa jako odmiana języka totalitarnego nie jest ani powszechnym stylem funkcjonalnym, ani językiem grupy społecznej, ani nie jest odmianą wystarczającą w każdej sytuacji społecznej. Nowomowy nie wytycza się na podstawie kryteriów lingwistycznych, ponieważ wyróżniają ją właściwości paradygmatyczne. Odmiana ta jest sposobem użycia języka charakterystycznym dla władzy kierującej się ideologią marksizmu - leninizmu; często jest nazywana językiem międzynarodowego komunizmu, ponieważ była językiem środków masowego przekazu oraz aparatu władzy w krajach pod panowaniem partii komunistycznych, jak również w państwach, w których występowała fikcja racji ostatecznej (partie komunistyczne nie rządziły, ale należało do nich ostatnie słowo w kwestiach społecznych). W Polsce nowomowa została zapoczątkowana przez komunizm a punkt szczytowy przeżyła w okresie ścisłego stalinizmu. Odmiana wkroczyła w sfery literatury, filmu, teatru oraz do nauk przyrodniczych, ponieważ miała stać się jedynym językiem publicznym. Ponieważ zjawisko nowomowy jest tym silniejsze im mocniej zakorzeniony jest terror komunizmu, wraz z rozpadem totalitaryzmu nastąpił rozkład nowomowy. W naszym kraju powstał prąd zwany „nową falą”. Były to utwory literackie parodiujące właściwości nowomowy.
Michał Głowiński wyznaczył sześć głównych właściwości charakterystycznych dla nowomowy, a mianowicie:
Wartości ponad znaczeniem - słowa nie przedstawiają właściwego sensu, jaki ze sobą niosą, ale są wskaźnikami narzuconej wartości; doprowadza to do podziałów dychotomicznych np.: dobre - złe, nowe - stare, co było przyczyną powstania zjawiska luźniej semantyki.
Połączenie elementów paradygmatycznych z rytualnymi - uważano, aby były zgodne z rytuałami.
Magiczność - o tym, czego się żąda mówi się jak o istniejącym już elemencie rzeczywistości; doprowadziło to do sloganowości.
Arbitralność - władza autorytarna sprawuje kontrolę nad tym o czym się pisze i o czym się mówi (cenzura).
Antykomunikacyjność - władza oczekując aprobaty dla swoich słów wyklucza możliwość dialogu ze społeczeństwem, co staje się barierą.
Totalitarna natura - nowomowa jest chroniona przed krytyką, ponieważ jest językiem grup politycznych uzurpujących sobie bezkrytyczną kontrolę życia społecznego; miała stać się metajęzykiem.
Nowomowa była formą kontaktu rządzących ze społeczeństwem, które nie było postrzegane jako równorzędny członek dyskusji. Przez aparaty władzy jest kształtowana tak, aby spełniać funkcje odpowiadające partii komunistycznej. Charakteryzuje się ona zamkniętością i ma zapobiegać pojawianiu się innych odmian języka. Nieobce jest jej zjawisko kradzieży słów, czyli zmiana znaczenia wyrazów zaczerpniętych z innych odmian języka.
Istniały dwa sposoby użycia nowomowy. Badacz wyróżnia kampanię, w odniesieniu retoryki oskarżycielskiej, służącej do zwalczania wroga oraz normalkę, podkreślającą walory życia w socjalistycznym świecie, który jest światem wyidealizowanym. Język kampanii i normalki można traktować jako podstyle nowomowy. Konwencjonalizacja tego języka posługuje się stereotypami, wyrażeniami rytualnymi, rutynowymi formami zwrotów
do nacji.
Bartmiński zauważa, że w społeczeństwie pluralistycznym nowomowa traci swoją pozycję, ponieważ nie jest już jedynym używanym językiem. Jest ona zespołem konwencji, zwrotów, schematów i stereotypów. Ówcześnie można zauważyć tendencję do przyjmowania niektórych cech nowomowy przez partie polityczne niezwiązane z komunizmem. Najwyraźniej dostrzeganą cechą nowomowy przejętą przez polityków jest antykomunikacyjność. Jest to wynikiem tego, iż grupy polityczne zwracają się do społeczeństwa, ale nie jako do równoprawnego partnera, jako
do biernego słuchacz. Sam autor podkreśla, że największymi przeciwnikami nowomowy są: wolność i demokracja.
Bibliografia
Głowiński M., Nowomowa, [w:] Współczesny Język Polski, pod red.
J. Bartmińskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2001.
Słownik Terminów Literackich, pod red. Janusza Sławińskiego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2005.
Słownik Terminów Literackich, pod red. Janusza Sławińskiego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2005, s. 346.
Głowiński M., Nowomowa, [w:] Współczesny Język Polski, pod red. J. Bartmińskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2001, s. 174.
op. cit., s. 178.
op. cit., s. 181.
4