STRUKTURALIZM (II)
Strukturalizm wysoki
Cele powojennego strukturalizmu
W latach 60 najważniejsze stało się skonstruowanie systemu języka literackiego oraz stworzenie ogólnej gramatyki literatury. Również w tym okresie strukturalizm zyskał rangę systemu filozoficznego.
Duży wpływ miały prace franc. filozofa i antropologa - Claude'a Levi-Straussa, w szczególności jego Antropologia strukturalna.
Powojennie strukturaliści będą kontynuować i rozwijać dokonania swoich poprzedników (np. de Saussure'a), nadadzą im też zupełnie nowy charakter.
Lekcja lingwistyki
Levi-Strauss przeżył objawienie za sprawą Jakobsona i językoznawstwa strukturalnego.. Uświadomił sobie możliwość opanowania przytłaczającej wielości rozmaitych zjawisk i pojęć przez określenie najprostszych łączących je relacji - znalezienie inwariantów w zmienności. Chodziło mu przede wszystkim o uporządkowanie wszystkiego, co dotyczy aktywności kulturowej człowieka.
Powojenny okres strukturalizmu został zdominowany przez myśl antropologiczną, a do głosu doszły przesłanki filozoficzne teorii systemu językowego. Już de Saussure dowodził, że język jako system znaków stanowi ukrytą , nieświadomą strukturę określającą ogólne warunki możliwości tworzenia wypowiedzi jednostkowych. De Saussure posunął możliwość rozszerzenia terminu język na ogół praktyk kulturowych człowieka.
Wynikało z tego to, że można było również rozmaite zachowania kulturowe człowieka uznać za odrębne systemy znaków i na zasadzie analogii badać je w sposób podobny do tego, w jaki za pomocą analizy strukturalnej badano system języka naturalnego - poszukiwać ukrytych struktur tworzących dany „język” kulturowy, skonstruowany zawsze na wzór języka naturalnego. Właśnie te tezy upowszechnił Levi-Strauss, w jego ujęciu nie tylko całość kultury okazywała się ukształtowana przez język.
Kiedy na gruncie strukturalizmu została sformułowana teza o językowym charakterze świadomości, pojawiły się możliwości przekształcenia teorii strukturalistycznej w system filozoficzny.
Strauss (zainspirowany de Saussurem i fonologią Trubieckiego) stworzył nowy rodzaj nauki o zachowaniach kulturowych człowieka - antropologia strukturalna (etnologia).
W Podstawowych strukturach pokrewieństwa Levi-Strauss dokonał, opartej na wzorcach fonologii, analizy relacji rodzinnych w społeczeństwie pierwotnym.
Poważnie potraktował również możliwość wyodrębnienia w poszczególnych zjawiskach kulturowych jednostek elementarnych i szczegółowo badał ich opozycyjne zależności. Czynił tak zarówno opisując „język” układów rodzinnych jak również analizując opowieści mityczne ( wydzielił elementarne jednostki mitu- mitemy).
Antropologia strukturalna - Levi-Strauss przeniósł do niej i rozszerzył najważniejszą z opozycji de Saussure'owskich (mowa-język) na całe uniwersum kulturowe. Wszelkiego rodzaju zachowania, obyczaje, obrzędy, wierzenia, mity pełniły w jego koncepcji funkcję „mowy”. Podstawowym zadaniem antropologii strukturalnej miało być opisanie „języka”- abstrakcyjnego systemu, który jest uniwersalną strukturą o charakterze językowym, rządzącą całością kulturowych zachowań człowieka.
Najważniejszy wątek w badaniach Levi- Straussa stanowiła analiza mitów. Dlaczego mity? Bo powtarzają się we wszystkich kulturach, można w nich dostrzec pewne podobieństwo, stanowią wyraz nakazów i zakazów społecznych, które człowiek przyjmuje za swoje, nie zdając sobie sprawy z ich pochodzenia- tworzą więc uniwersalny system zachowań kulturowych, budują ich ukrytą, nieuświadomioną przez człowieka strukturę.
Aby odnaleźć strukturę mitów badacz uporządkował wszystkie znane wątki fabuł mitycznych i wyodrębnił jednostki znaczące. W tym celu filozof zastosował technikę rozkładania historii opowiadanej przez mit na pojedyncze zdarzenia stanowiące samodzielne całości. Elementarne cząstki mitów badacz nazwał mitemami. Spełniają one w opowieści mitycznej tę samą funkcję co fonemy w języku.
Levi-Strauss był zainspirowany m.in. Władimirem Proppem i jego analizą bajki rosyjskiej.
W świecie bajki
Morfologia bajki Proppa (w skrócie, ponieważ była o tym mowa na zajęciach)
Istnieją stałe oraz zmieniające się elementy, które można wyróżnić w bajce
Badacz wyróżnił 31 działań, które nazwał funkcjami (np. przekazanie magicznego środka, zastosowanie podstępu, wykonanie zadania)
Funkcja to postępowanie osoby działającej, określane z punktu widzenia jego znaczenia dla przebiegu fabuły
Istnieje 7 typów postaci w bajkach magicznych - bohater, fałszywy bohater, przeciwnik, pomocnik, dostarczyciel magicznego środka, osoba wysyłająca bohatera w drogę, królewna lub jej ojciec
Określone funkcje skupiają się wokół konkretnych postaci, tworząc tzw. kręgi akcji
Za pomocą stworzonego przez Proppa schematu można było „wytwarzać” nieskończoną liczbę nowych bajek
Badacze literatury model Proppa określili mianem gramatyki bajki
Poszukiwanie gramatyki literatury
Francuska szkoła narratologiczna
Projekt badaczy tej szkoły wywodził się z co najmniej trzech równie silnych źródeł. Oprócz strukturalnej analizy mitów i analizy bajki Proppa były to również kolejne odmiany strukturalistycznych teorii językoznawczych- zwł. Lingwistyka Louisa Hjemsleva oraz gramatyka transformacyjną-generatywna językoznawcy amerykańskiego Noama Chomsky'ego. Literaturoznawcą bliska była w tym wypadku zarówno sama idea gramatyki, jak i to, że stanowiła ona formalny model wytwarzania wszelkich możliwych zdań języka. Gramatyka Chomsky'ego miała więc być idealnym modelem „kompetencji językowej” - zanosi do tworzenia zdań oraz ich rozumienia. Miała ona również charakter filozoficzny- badacz uważał, że odkrycie owych uniwersalnych, wspólnych dla wszystkich języków form stanie się kluczem do zbadania ogólnych własności ludzkiego umysłu.
Chomsky'emu chodziło o uchwycenie ogólnych mechanizmów wytwarzania zdań, narratologom francuskim zaś szło raczej o wytwarzanie złożonych wypowiedzi. Literaturoznawcy poszukiwali gramatyki literatury, a więc-uniwersalnej kompetencji literackiej, czyli zdolności do wytwarzania wszelakich możliwych wypowiedzi literackich.
Narratolodzy wyróżniali cztery podstawowe poziomy wypowiedzi:
Poziom manifestacji - „substancjalny” wymiar znaków, w których dana wypowiedź się realizuje
Poziom powierzchniowy - sekwencje konkretnych zdarzeń lub działań wykonywanych przez określone postaci, nazywane też „aktorami”
Poziom struktur głębokich - funkcje i role postaci, zwanych też „aktantami”
Poziom bardzo głęboki - tzn. poziom uniwersalnej gramatyki tekstowej, obejmującej całą literaturę
1966 manifest narratologiczny
8. numer czasopisma „Communications” został uznany za manifest szkoły narratologii francuskiej. Publikowali w nim m.in. Barthes, Todorov, Greimas i Bremond, zostali oni uznani za głównych przedstawicieli orientacji narratologicznej, zwanej również „orientacją generatywną semiotyki strukturalnej”. W owym numerze czasopisma pojawił się najogólniejszy projekt tego, co narratolodzy francuscy szumnie nazywali „gramatykami narracji”.
NARRATOLOGIA- jedna z najważniejszych szkół literaturoznawstwa strukturalistycznego, powstałą we Francji w latach 60-tych . Łączyła perspektywę strukturalno-semiologiczną z inspiracjami płynącymi z badań Levi-Straussa i analiz rosyjskiej bajki magicznej Władimira Proppa oraz z pływami gramatyki transformacyjno-generatywmnej Noama Chomsky'ego. Głowny nurt badań narratologów stanowiły próby skonstruowania modelu wytwarzania fabuł (gramatyki narracyjnej), uznawane za pierwszy krok na drodze do odkrycia uniwersalnej gramatyki literatury.
Greimas
Wstępne uwagi na temat teorii interpretacji opowieści mitycznej stanowiły wprowadzenie do sformułowania podstaw semantyki ogólnej
Stworzył własny model opisujący strukturalny status postaci na poziomie głębokim gramatyki narracyjnej (tzw. model aktantowy)
Claude Bremond Logika możliwości narracyjnych
Skoncentrował się na opisie logiki działań postaci, próbując stworzyć coś w rodzaju gramatyki syntaktycznej
Tzvetan Todorov Kategorie opowiadania literackiego
Dokonał wstępnego opisu systemu mowy narracyjnej, szczególną uwagę poświęcając narratorowi i adresatowi narracji
Roland Barthes Wstęp do analizy strukturalnej opowiadań
Podobnie jak inni uważał opowiadanie za najbardziej uniwersalną formę literacką
Wyodrębnił trzy poziomy analizy opowiadania:
- poziom „funkcji” (w koncepcji Proppa)
- poziom „działających” postaci (aktantów-w rozumieniu Greimasa)
- poziom narracji („wypowiedzi” - w ujęciu Todorova)
Narracja spinała te poziomy w całość
Powyższe stanowiska Barthes'a można było również uznać za pierwszy krok na drodze do odkrycia uniwersalnej kompetencji literackiej, dzięki której naukę o literaturze dałoby się uczynić wiedzą ścisłą
Naukowe zamierzenia powojennego strukturalizmu francuskiego nie zostały nigdy zrealizowane, pozostały jedynie w sferze projektów teoretycznych. Podobnie nie powiódł się zamysł stworzenia ogólnej gramatyki literatury.
Poetyka odbioru (polska szkoła komunikacji literackiej)
Polscy strukturaliści skoncentrowali swoją uwagę na teorii komunikacji literackiej.
Najważniejsi przedstawiciele: Janusz Sławiński, Aleksandra Okopień-Sławińska, Michał Głowiński, Edward Balcerzan, Kazimierz Bartoszyński. W ich zamierzeniach leżało precyzyjne zbadanie układu wpisanych w komunikat literacki relacji między jego nadawcą i odbiorcą. Polscy badacze stworzyli w latach 70 i 80 szkołę teoretyczną zajmującą się badaniem nad komunikowaniem literatury. Jednym z podstawowych kierunków refleksji było badanie relacji między danym dziełem literackim i wpisanym weń tzw. horyzontem oczekiwań nadawcy (jego wyobrażeniami na temat oczekiwań estetycznych oraz ideowych odbiorcy) a funkcjonowaniem tegoż (azaliż, ongiś, tudzież - z kim to się wam kojarzy? ) dzieła w zmieniających się w czasie sytuacjach odbioru.
Badacze szczególną uwagę zwracali na wszelkie znajdujące się w literaturze odautorskie sygnały, jak należy je odczytywać, dokonywali rekonstrukcji norm odczytywania właściwości danej publiczności literackiej, badali konwencje literackie określające każdorazowo odbiór dzieła, rekonstruowali role nadawcy i odbiorcy wpisane w komunikat literacki.
Ważne terminy i zagadnienia pojawiające się w pracach badaczy: „podmiot czynności twórczych”, idea „stylów odbioru”, kategoria „odbiorcy wirtualnego.
Pobocznym wątkiem były badania nad konstrukcją fabuły, częściowo inspirowane także dokonaniami narratologów francuskich.
W stronę świata tekstów (poetyki intertekstualne lat 80-tych)
Dla niektórych strukturalistów franc. sposobem na przezwyciężenie hermeneutyczności struktur okazały się analizy intertekstualne - możliwość badania danego tekstu literackiego poprzez jego odwołania do innych tekstów. Analizy intertekstualne w przypadku Genette'a i Riffaterre'a dawały możliwość otwarcia struktury tekstu przynajmniej na inne teksty.
Podsumowanie
Powojenny strukturalizm franc. był zainspirowany m.in. myślą Levi-Straussa, który przeniósł na grunt badań etnograficznych teorie językoznawcze de Saussure'a i Trubieckiego stwarzając nową dyscyplinę - antropologię strukturalną
Levi-Strauss rozszerzył pojęcie języka na rozmaite przejawy aktywności kulturowej człowieka. Jego celem było znalezienie i opisanie owego „języka” tzn. ukrytych systemów rządzących wszelkimi kulturowymi praktykami. Badacz starał się określić jednostki elementarne właściwe poszczególnym typom zachowań kulturowych - np. za jednostki elementarne mitów uznał mitem. Dzięki takim analizom wg Levi-Straussa można było jednocześnie odkryć uniwersalne struktury rządzące ludzkim umysłem. Levi-Strauss głosząc tezę o językowym charakterze umysłu i o rządzących nim nieuświadamianych strukturach typu językowego nadał jednocześnie strukturalizmowi rangę systemu filozoficznego
Szkoła narratologii francuskiej opracowała wstępny projekt analizy strukturalnej opowiadania - dzięki inspiracjom Levi-Straussa, badaniom bajki magicznej Proppa i gramatyce transformacyjno-generatywnej Chomsky'ego
Analiza strukturalna opowiadania miała być pierwszym krokiem na drodze do skonstruowania gramatyki opowiadania (hipotetycznego modelu kompetencji narracyjnej - zdolności do wytwarzania wszelkich możliwych opowieści), a w dalszej konsekwencji- gramatyki literatury- reguł rządzących powstawaniem wszelkiej literatury
Polska szkoła komunikacji literackiej skupiła się na gruntownych analizach literackiej sytuacji komunikacyjnej (zwłaszcza układu relacji między obrazem nadawcy a projektem odbiorcy wpisanym w reguły konstrukcji dzieła literackiego)
Schyłek strukturalizmu- badania nad intertekstualnością- na przykład typologiami odniesień i zależności międzytekstowych oraz sformułowanie ogólnych zasad semantyki intertekstualnej.
1