50. NADREALIZM(surrealizm) (inspiracje, program, przedstawiciele, znaczenie w sztuce xx wieku);
Wyjaśnienie terminu
oznacza kierunek w sztuce obejmujący wszystko to, co oderwane od rzeczywistości, nadrealne. Słowo zostało zaczerpnięte z języka francuskiego (surrealisme).
Czas trwania
Kierunek ten powstał w 1924 roku, lecz nazwy pierwszy raz użyto już w 1917 roku. Data końcowa jest umowna, ponieważ grupy surrealistów istnieją po dziś dzień.
Zasięg oddziaływania
Choć surrealizm narodził się we Francji, to grupy istniały także (część z nich istnieje do dziś!) między innymi w Belgii, Wielkiej Brytanii, w dawnej Czechosłowacji. Rozwinął się przede wszystkim w literaturze i malarstwie.
Podobnie jak dadaizm, surrealizm nie znalazł wielu zainteresowanych w Polsce. Prócz wczesnych wierszy Adama Ważyka, poezji Aleksandra Wata i Jana Brzękowskiego, nie odnajdziemy śladów nurtu u innych artystów.
Założenia
Na początku nadrealizm oznaczał sprzeciw wobec zastanym konwencjom w sztuce, a dokładniej wobec pięciu „izmów”: klasycyzmowi, realizmowi, empiryzmowi, racjonalizmowi, utylitaryzmowi. Z czasem teoretycy nurtu wykrystalizowali swoje poglądy. Pragnęli dotrzeć do rzeczywistości nadrealnej postulując na przykład wyrażanie wizualne percepcji wewnętrznej w malarstwie, co w praktyce oznaczało malowanie szalejącej burzy, próby uchwycenia na sztaludze obrazów ze snu, wizji nawiedzających człowieka podczas nocnych majaków czy halucynacji.
Andrzej Zawadzki w rozdziale książki Ilustrowane dzieje literatury. Od antyku do współczesności takimi oto słowami podsumował działalność surrealistów:
(…) wydobywali „dziwność” przedmiotów, wyrywając je z kontekstu, ukazują w niespodziewanych, niecodziennych zestawieniach. Chwyty te służyły dezautomatyzacji potocznego oglądu rzeczywistości
(A. Zawadzki, Dwudziestolecie międzywojenne, [w:] Ilustrowane dzieje literatury. Od antyku do współczesności, Bielsko-Biała 2003, s. 346).
Natomiast priorytetem w literaturze dla surrealistów stało się spenetrowanie sfery nieświadomości, w której postrzegali siłę kierującą postępowaniem człowieka, niezależną od jego woli. Ogromną rolę twórczą przypisywali niepohamowanej wyobraźni, uwolnionej od zasad logiki. To ona jedyna miała pokazywać prawdę o człowieku i o świecie, odkryć ich tajemniczą stronę.
Formy wyrazu
Głównymi formami wyrazu w literaturze surrealizmu były:
- Czarny, absurdalny, groteskowy humor,
- Tworzenie tekstów według zasady tzw. pisania automatycznego, czyli wyrwanego spod kontroli logiki zapisu myśli, według recepty Bretona:
Piszcie prędko, bez żadnego z góry obmyślonego tematu, na tyle prędko, aby nie pamiętać ani nie mieć pokusy przeczytania tego, co się już napisało. Pierwsze zdanie przyjdzie samo, w każdej bowiem chwili, w każdej sekundzie jakieś zdanie obce naszej świadomości szuka sobie przez nas ujścia
- Zerwanie z logicznym następstwem słów,
- „gra wyobraźni”,
- Poetyka snu.
Przedstawiciele
Teoretykami kierunku byli przede wszystkim:
- Guillaume Apollinaire, francuski poeta polskiego pochodzenia (naprawdę nazywał się Apolinary Ostrowicki), jeden z głównych przedstawicieli francuskiej awangardy poetyckiej, o którym mówi się, że zmienił obraz współczesnej poezji, „ojciec” kierunku, autor słów: człowiek, chcąc naśladować chód - wymyślił koło.
- Poeta i filozof Andre Breton - był teoretykiem nurtu, rozczarowany dadaizmem, współtworzył postulaty wielu manifestów (np. Manifestu surrealistycznego z 1925 czy Drugi manifest surrealizmu z 1930 roku) roku oraz pismo "Rewolucja surrealistyczna", wydawane od 1924.
Do najwybitniejszych surrealistycznych poetów zaliczamy:
- Philippe Soupault,
- Louis Aragon,
- Paul Éluard,
- Michel Leiris,
- Benjamin Péret,
- Tristan Tzara,
- Hans Arp,
- René Char,
- Aimé Césaire.
Geneza
Nadrealizm na początku dotyczył tylko literatury, z czasem rozszerzając się także na inne dziedziny sztuki (plastykę, film, teatr, a nawet muzykę).
Pierwszy raz tego terminu, oznaczającego wówczas sprzeciw wobec pięciu „izmów” (klasycyzmowi, realizmowi, empiryzmowi, racjonalizmowi, utylitaryzmowi) użyto w 1917 roku. Zrobił to Guillaume Apollinaire.
Gdy osiem lat później surrealiści zadeklarowali już swoje poglądy, wydając w 1925 roku Manifest surrealistyczny, rozpoczął się okres głośnych wystaw, kontrowersyjnych wystąpień, czas, który w historii literatury nazywany jest latami powrotu do poetyki snu.
Działalność surrealistów nie ograniczała się tylko do malowania obrazów czy pisania poezji. Artyści stworzyli przełomowe jak na owe czasy Biuro Poszukiwań Surrealistycznych, które od 1924 roku stanowiło rodzaj poradni dla wszystkich tych, którzy byli zainteresowania tworzeniem w duchu poetyki surrealistycznej lub tych, którzy mieli jakieś wątpliwości.
Inspiracje
Jeśli chodzi o malarstwo, surrealiści czerpali wzorce, natchnienie i inspiracje z dzieł niderlandzkiego artysty Hieronima Boscha, żyjącego na przełomie XV i XVI wieku, autora takich ważnych dla historii sztuki, przepełnionych symboliką dzieł, jak Siedem grzechów głównych, Ogród ziemskich rozkoszy (tryptyk) czy Adoracja dzieciątka.
Ponadto korzystali oni z doświadczeń dadaizmu, który według niektórych badaczy XX-wiecznych nurtów ugruntował podłoże dla zaistnienia kierunku oderwanego od rzeczywistości, pełnego onirycznych skojarzeń, sennej symboliki.
W literaturze natomiast ich uwagę skupiał (prócz symbolisty i skandalisty Arthura Rimbauda) francuski poeta Comte de Lautréamont, uważany przez Mieczysława Jastruna za jedynego romantyka francuskiego. Był autorem ważnego dla surrealistów dzieła, książki Les Chants de Maldoror (Pieśni Maldorora), która od momentu opublikowania (1869 rok) zainspirowała dwudziestoparoletnich wówczas późniejszych teoretyków i praktyków kierunku. Podczas pracy nad swoim pierwszym i najważniejszym dziełem de Lautréamont wzorował się na Wielkiej Improwizacji z dramatu Dziady Adama Mickiewicza.
Manifesty surrealistyczne
Surrealiści, jak i inne grupy zrzeszające przedstawicieli XX-wiecznych awangardowych nurtów i kierunków literacko-artystycznych, prezentowali swoje poglądy w licznych manifestach, publikowanych jako artykuły w gazetach, lub wydawanych oddzielnie - jako osobne pisma, plakaty czy ulotki.
Oto najważniejsze z nich:
- 1919 - Philippe Soupault i Andre Breton ogłaszają pierwszy tekst surrealistyczny, manifest napisany tzw. pismem automatycznym Pola magnetyczne (Les champs magnétiques). Tekst jest napisany prozą poetycką i dzieli się na dwie części: pierwsza to wiersz zatytułowany Uczucia są bezinteresowne, druga z kolei, napisana w formie dialogu, to Bariery.
- 1920 - Tristan Tzara publikuje Manifest o miłości słabej i miłości gorzkiej.
- 1925 - Andre Breton ogłasza najważniejsze dzieło programowe surrealistów dotyczące literatury - Manifest surrealizmu. Tekst został wydany wraz z prozą poetycką Rozpuszczalna ryba. Dotyczy takich zagadnień, jak funkcje i znaczenie twórczej wyobraźni oraz marzenia sennego, idea automatycznego pisania, nobilitacja roli przypadku w tworzeniu dzieła (na potwierdzenie tego przedstawia swoje „poematy” stworzone z przypadkowych fragmentów tytułów gazet, np. Na odosobnionym folwarku z każdym dniem pogarsza się to co przyjemne, lub Uważajcie na tlejący ogień w modłach o dobrą pogodę i Wędrowny śpiewak gdzie go szukać? w pamięci w domu na balu żarliwych).
- 1925 - Biuro Poszukiwań Surrealistycznych wydało Deklarację Biura Poszukiwań Surrealistycznych, w której uzupełniono niektóre poglądy zawarte w Manifeście oraz stwierdzono, że surrealizm nie jest nowym czy też ułatwionym środkiem wyrazu ani nawet metafizyką poezji. Jest natomiast sposobem całkowitego wyzwolenia ducha.
- 1925 - surrealiści opublikowali List do rektorów uniwersytetów europejskich, który miał być intelektualną prowokacją i zmusić władze uniwersyteckie do podjęcia dialogu.
- 1929 - teoretycy ruchu publikują Ankietę na temat miłości, w której wykładają surrealistyczne rozumienie uczucia (tekst Ankiety można przeczytać w wydanej w 1976 roku w Warszawie książce Surrealizm. Teoria i praktyka literacka. Antologia, zredagowanej przez Adama Ważyka). Nazywają miłość jedynym uczuciem, które potrafi każdego człowieka choćby na chwilę pogodzić z ideą życia. Prócz tego, osobom posiadającym dar rozumienia dramatu miłości stawiają cztery pytania dotyczące nadziei, poświęcenia, rozłąki oraz wiary w zwycięstwo wspaniałej miłości nad plugawym życiem czy plugawego życia nad wspaniałą miłością.
- 1930 - Andre Breton w kwartalniku "Rewolucja Surrealistyczna" publikuje Drugi manifest surrealizmu (Second manifeste du surréalisme), w którym uzupełnia braki tekstu z 1925 roku. Można tam znaleźć między innymi stwierdzenie, że surrealizm bez lęku uznaje za swój dogmat bunt absolutny.
- 1932 - Andre Breton kończy tekst Funkcja poety.
- 1935 - Andre Breton oddaje do druku artykuł Surrealistyczna sytuacja przedmiotu.
- 1936 - Paul Éluard publikuje Definicję.
- 1937 - Andre Breton wzbudza kontrowersje tekstem Piękno będzie konwulsyjne albo go wcale nie będzie.
- 1941 - Andre Breton oddaje do druku Genezę i perspektywy artystyczne surrealizmu - tekst zawierający wnioski wynikłe z rozmyślań na temat malarstwa oraz roli awangardy w sztuce. Odnajdziemy tam bardzo ciekawy fragment, traktujący o znaczeniu i charakterze lustra:
Zapytałem go (ślepego od urodzenia), co rozumie przez lustro: "To maszyna - odpowiedział - która uwydatnia rzeczy daleko od nich, jeżeli są odpowiednio w stosunku do niej umieszczone. To tak, jak moja ręka; nie muszę kłaść jej obok przedmiotu, by go wyczuć"... A czym są, pana zdaniem, oczy" zapytał pan de... "Jest to - odpowiedział ślepy, organ, na który powietrze działa, jak laska na moją rękę". Ta odpowiedź nas zdumiała i kiedy patrzyliśmy się jeden na drugiego, pełni podziwu: "To tak dalece prawdziwe - ciągnął ślepy - że kiedy umieszczam rękę między waszymi oczami a przedmiotem, moja ręka jest dla was obecna, ale przedmiot - nieobecny. Tak samo się dzieje, kiedy szukam swoim kijem jakiejś rzeczy, a natrafiam na inną".
- 1942 - Andre Breton publikuje trzy ważne teksty: Samoukowie zwani "naiwnymi"; Prolegomenę do trzeciego manifestu surrealizmu albo nie oraz Sytuację surrealizmu między dwiema wojnami.
- 1953 - Andre Breton kończy manifest Surrealizm w swoich dziełach żywych (Du surréalisme en ses œuvres vives), w którym podsumowuje dotychczasowe działania surrealistów, poddaje analizie i interpretacji część ich teorii. Na przykład o roli kobiety w surrealizmie pisze w sposób niezwykle pochlebny: W surrealizmie kobieta była kochana i czczona jako wielka obietnica, ta, która trwa po spełnieniu.
Organem prasowym surrealistów było "La Revolution Surrealiste", czasopismo wydawane w latach 1924-1929.