Geografia polityczna i gospodarcza
Wituch, Zmiany na mapie politycznej Europy 1815-1914
Roz. I Epoka restauracji 1815-1848
Decyzje podjęte na kongresie wiedeńskim, zamiast ustabilizować, inicjowały większość sporów terytorialnych, zarówno na wschodzie jak i na zachodzie. Czasy napoleońskie położyła kres francusko-hiszpańskim sporom terytorialnym ( o region Roussillon). Na pograniczu niderlandzko-francuskim, szwajcarsko-francuskim, oraz na ziemiach polskich ład wersalski okazał się bardzo trwały.
Restauracja dynastyczna trwała 15 lat a legitymizm był fikcją. Przedstawiciele zwycięskich mocarstw (Wlk. Bryt, Ros, Aust, Prusy) powoływali się na „prawa historyczne” tylko tam gdzie im to najbardziej odpowiadało. Nie było mowy o odrodzeniu niepodległej Polski. Zwycięscy dokonali rozbioru Saksonii, złamali więzy między Danią a Norwegią, natomiast Państwo Kościelne z wielkim trudem zostało umiejscowione w Rzymie.
Najpoważniejszych zmian kongres dokonał na ziemiach polskich i nad Renem. Okazały się one wyjątkowo trwałe. Większość wytyczonych podziałów utrzymała się do XX wieku. Ład przestrzenny na ziemiach nadreńskich i polskich przesądzał w ostatnich dwóch wiekach o układzie sił w Europie.
Europa do roku 1830
EUROPA ZACHODNIA
Politycy dokonując w Wiedniu nowego podziały Europy kierowali się zasadą „równowagi sił”(iustum aequilibrium) głównych mocarstw. Decyzje na zachodzie, nad Renem Były oczywistą konsekwencją wojen rewolucyjnych i napoleońskich (1792-1815) przegranych przez Francję. Drugi traktat paryski (20IX 1915) przesuwał wschodnie granice Francji na linie sprzed wojny. Było to wycofanie się Francuzów z południowych Niderlandów, Nadrenii, Luksemburga i Palatynatu tzn. z trzynastu ówczesnych departamentów anektowanych w 1795. W ten sposób Francja straciła granicę na Renie, która od wojny 30letniej była niezmiennym celem jej polityki. Wszyscy francuscy politycy upatrywali w granicy na Renie jedynej bezpiecznej granicy na wschodzie. Ziemie nadreńskie były przedmiotem odwiecznych sporów, zwłaszcza między Francja i Niemcami, a szerzej między łacińskim a germańskim kręgiem kulturowym. Aż do połowy XX wieku egzaltacja narodowa ale i siła obu rywali nadawała niezwykłej intensywności sporom o Nadrenię, Alzację, Lotaryngię Luksemburg, Saarę, Palatynat i Alzację. Po kongresie wiedeńskim zarzewiem konfliktu stały się najpierw południowe Niderlandy oddane 1815 pod presją Wlk. Bryt .holenderskiemu królowi Wilhelmowi I. Zakładano, że zgodnie z historyczną tradycja Królestwo Zjednoczonych Niderlandów ukonstytuuje się jako federacja. Południowe Niderlandy wrogo reagowały na dominację Flamandów z północy. Połączenie południowych Niderlandów z Królestwem Zjednoczonych Niderlandów doprowadziło do pojawienia się tzw. Kwestii belgijskiej, antagonizującej Francję Holandię Niemcy i Wielką Bryt.
Kongres wiedeński potwierdził niebezpieczne fikcje polityczne. Habsburgom zwrócono Tyrol, Trydent, Dalmację i Istrię oraz Wenecję i Lombardię. Sabaudia i Nicea wróciły pod panowanie królów Sardynii (Piemontu). Wielka Bryt. nie wyrzekła się ani Malty ani Gibraltaru. Królowie Hiszpanii byli jednak dłużnikami Wlk. Bryt. więc nie mogli się energicznie upominać o skrawek swego królestwa.
Po 1815 granice polityczne w Europie nigdzie nie odpowiadały zasięgowi języka i kultury francuskiej i niemieckiej. Już na kongresie wiedeńskim Prusy zgłosiły roszczenia wobec Alzacji i Lotaryngii.
Za najdziwniejszy twór kongresu wiedeńskiego powszechnie uznawano Związek Niemiecki, utworzony 8VI 1815 jako luźna konfederacja 40 państw niemieckich. Formalnie był nawiązaniem do Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Skupiał kraje austryjackie pod panowaniem Habsburgów, kraje pruskie pod wodzą Hohenzollernów i pozostałe państwa niemieckie Na zachodzie obejmował Luksemburg, i Limburgię, na północy Holsztyn, na wschodzie pruskie Pomorze i Śląsk, a na południu Trydent, Gorycję. ZN nie można traktować jako kombinacji interesów dynastycznych. Przyszłość pokazała, że przynależność do tej wspólnoty korony duńskiej (Holsztyn) bądź niderlandzkiej (Luksemburg).
EUROPA ŚRODKOWA
Zmiany na ziemiach polskich miały inny charakter. Decyzje wiedeńskie oznaczały 4 rozbiór Polski. Od 3 pierwszych różnił się on tym, że miał sankcję międzynarodową. Europa zaakceptowała rozbiór Polski. Była to zmiana o znaczeniu historycznym. Wagę tych decyzji zwiększał fakt że za sprawą Rosji dokonano w Wiedniu formalnej restytucji odrębnego państwa polskiego. Anulowano tajną konwencję (traktat 3 czarnych orłów).
Cesarz Aleksander I proklamował Królestwo Polskie. Obejmowało ono większość ziem polskich przejętych przez Prusy i Austrię po 3 rozbiorze. Państwo w tym kształcie miało wszystkie atrybuty niepodległości: międzynarodową osobowość prawną, administrację, rząd, parlament, konstytucję i armię. Jedynie unia personalna i polityka zagraniczna łączyła je z Rosją.
Zmiana której dokonał kongres wiedeński miała znaczenie historyczne. Kongres usankcjonował rozbiory Polski. Donioślejszym następstwem decyzji wiedeńskich było utożsamianie Królestwa Polskiego z Polską. odtąd wszystkie kwestie polskie rozpoznawane były jako sprawa rosyjska.
Kongres wiedeński usankcjonował też istnienie Królestwa Galicji i Lodomerii w granicach Austrii, oraz Wielkiego Księstwa Poznańskiego w granicach Prus.
Ponowny podział ziem polskich miał jeszcze inny wymiar. Granica między Polską a Rosją została uznana międzynarodowo. Linię tą wytyczono w 1795 rozgraniczając zabory rosyjski i austryjacki.
Gdańsk z Żuławami, Toruń z Ziemią Chełmińską i Bydgoszcz były pod panowaniem Pruskim tylko przez 14 lat. W latach 1807-1813 Gdańsk był wolnym miastem pod protektoratem francuskim, a Toruń i Bydgoszcz zostały włączone do Księstwa Warszawskiego. Po 1815 Gdańsk i Toruń z Z.CH. włączono do Prus.
EUROPA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA
Podczas K.W. losy Czarnogóry, Serbii, Wołoszczyzny, Mołdawii i Grecji, nie stanowiły przedmiotu gry politycznej. Nie były to istotne kwestie dla zachodu. Grecja dopiero w 1829 uzyskała niepodległość.
Po K.W. Wlk. Bryt. uzyskała Wyspy Jońskie, gdzie powołali autonomiczne Państwo Jońskie. Wyspy te stały się ogniskiem niepodległościowym Grecji. Greckie powstanie otworzyło nowy rozdział w polityce europejskiej. Był to problem międzynarodowy ponieważ mocarstwa nie wiedziały czy poprzeć starania Greków o niepodległość czy wspomóc sułtana.
EUROPA PO 1830
EUROPA ZACHODNIA
Rewolucja lipcowa 1830 we FRA. była wstrząsem ustrojowym dla całej Europy, ale nie odnowiła żadnego z potencjalnych sporów o granice państwa.
31 VIII 1830 król Ludwik Filip oficjalnie ostrzegł Prusy, iż ich ingerencja w Niderlandach będzie casus belli.
Belgia utworzyła niepodległe państwo między 24 XI 1830 a 4VI 1831 (wybór Leopolda I z dynastii koburskiej na króla Belgów). Do zakończenia sporów terytorialnych holendersko-belgijskich było jednak daleko. Zatarg był bardzo głęboki, w grę wchodziły tradycje historyczne, podziały etniczno-językowe, ale przede wszystkim ekonomiczne i religijne. Katolicka Brabancja nie miała szans na odłączenie się od protestanckiej Holandii.
Kluczowe znaczenie przypadło Antwerpii, portowi morskiemu bez którego gospodarcze istnienie Belgii nie było by możliwe, a zarazem był ważny także dla Holandii, Francji i Wielkiej Brytanii. Kontrola nad ujściem Skaldy gwarantowała Holandii dominację nad secesjonistyczną Belgią a dla Francji nadzór nad Antwerpią ma znaczenie strategiczne.
Konflikt o ziemie nadreńskie był stałym ogniskiem zapalnym na Zachodzie. Wprawdzie w latach 1830-1833 koncentrował się na Belgii, Luksemburgu i Limburgii, ale formalnie angażował Związek Niemiecki, a emocjonalnie wszystkich Niemców. Konflikt ten stał się też zaczynem jednoczenia Niemiec.
EUROPA ŚRODKOWA
Rewolucja 1830 spowodowała na Wschodzie wiele konsekwencji. Powstanie wszczęte w Warszawie (29XI1830) było nieudaną próbą zerwania unii polsko-rosyjskiej. W roku 1831 Mikołaj I zarządził odgrodzenie granicą celną Ziem Zebranych (Litwy i Rusi) od Królestwa Pol.
Od 1832 Wielkie Księstwo Litewskie nazwano Krajem Północno-Zachodnim, a ruskie ziemie Korony - Krajem Południowo-Zachodnim. Władzę nad tymi terytoriami sprawowali gubernatorzy-generałowie, odpowiednio wileński i kijowski. Oznaczało to rządy na poły wojskowe ponieważ rządzili oni również wojskiem na tych terenach.
EUROPA PÓŁNOCNA W LATACH 1815-1848
K.W. doprowadził epokowe zmiany w Skandynawii. Wielkim przegranym okazała się Dania, której odebrano Norwegię, pozostającą w unii personalnej od 1380. Norwegię połączono unią personalną ze Szwecją, co dla niej miało być rekompensatą za odebranie jej Finlandii. Dla Danii pod każdym względem była to ciężka strata.
K.W. zatwierdził niemal równie doniosłe zmiany we wschodniej części Europy Północnej. Przede wszystkim uznano panowanie Rosji nad Wielkim Księstwem Finlandzkim. Unia personalna Finlandii z Rosją przyniosła krajowi sporo korzyści (wojsko, terytorium, parlament, sądownictwo, administracja).
ROZ. II WIOSNA NARODÓW (LUDÓW) 1848-78
Burza rewolucyjna w Europie sprawiła, że niemal w całej Europie spory terytorialne nabrały nowej intensyfikacji i znaczenia. W omawianym 30leciu przekształciły się nie w spory między monarchiami a między narodami, które nie były dotychczas stronami waśni. Nowymi uczestnikami stały się tzw. młode narody.
EUROPA ZACHODNIA
Rewolucja lutowa 1848 oraz proklamowanie II Republiki wznowiły spór o ziemie nadreńskie. Był to pierwszy owoc porewolucyjnych zmian poza granicami Francji. Na ziemiach nadreńskich wybuchła panika i strach przed wkroczeniem wojsk francji, jednakże sama Republika Francuska bała się wojny.
Belgia została uznana przez Francję pod naciskiem Wlk. Bryt., przy obietnicy nie ingerowania w sprawy francuskie. Republika Francuska wyrzekła się aneksji w odniesieniu do Belgii, Nadrenii i Sabaudii. Natomiast parlament Rzeszy podczas inauguracji upomniał się o Alzację. Przełomem w postawie Francji okazała się wojna włoska. Francuzi pokonali Austrię czym uruchomili ciąg dramatycznych wydarzeń prowadzących do zwrotu w całej polityce europejskiej. Doprowadziło to do powstania Królestwa Włoch 17III1861. Król Wiktor Emanuel w zamian za pomoc zgodził się na plebiscyt w Sabaudii i Nicei. Tamtejsza ludność miała zdecydować czy połączyć się z Francją. Głosami ludzi którzy nie czuli się kulturowo połączeni z Włochami terytoria te dołączyły do Francji co spowodowało niezadowolenie Wlk. Bryt. i Prus.
Zjednoczenie Włoch otworzyło istotny problem o granice tego państwa. Najważniejszym problemem był Rzym, który finalnie został włączony do Włoch, a na jego terytorium, niezależne Państwo Kościelne (Watykan).
Po wojnie francusko pruskiej Francja została pozbawiona Alzacji i północnej Lotaryngii. Oderwanie Alzacji i Lotaryngii od Francji było wiadomym znakiem zmiany układu sił w zmaganiach o ziemie na zachód od Renu. Spór o przynależność państwową tych regionów głęboko podzielił Francję i Niemcy na całe stulecie. Miał on jednak donioślejsze, ogólnoeuropejskie znaczenie. Jednoczące się Niemcy sięgnęły po to ziemie, odwołując się do praw historycznych i czynnika etnicznego. Tym argumentom Francja przeciwstawiała polityczną i kulturową wizję wspólnoty narodowej i państwowej. Wokół tego dylematu toczyły się spory terytorialne w Europie przez następne stulecie.
ROZ. III DEKADY SPOKOJU 1878-1914
EUROPA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA
Region bałkański stał się ogniskiem konfliktów, które całkowicie zmieniły ład polityczny trwający od 1815. Kryzys bałkański rozwinął się w następstwie doniosłego przewrotu, zwanego rewolucja młodo turecką który dokonał się 23-24VII1908 w Imperium Osmańskim.
Bośnia i Hercegowina
Austro-Węgry ogłosiły 5X1908 formalną aneksje BiH. Krok ten wywołał ostry kryzys dyplomatyczny. Przeciw aneksji protest Imperium Osmańskiego, Serbii, i Rosji. Złagodzone zostały wpłaceniem Turkom kasy i wycofaniem wojska. Perspektywa konfliktu z Niemcami spowodowały że Rosja dała sobie spokój z protestami.