§3. Formy zachowania się człowieka (czyn, zaniechanie)
Pojęcie odpowiedzialności karnej
Odpowiedzialność - jest to zdolność do ponoszenia konsekwencji i samo ich ponoszenie.
Odpowiedzialność prawna - są to ujemne konsekwencje danego stanu rzeczy.
Odpowiedzialność karna - jest pojęciem węższym w stosunku do odpowiedzialności prawnej, i jest to ogół konsekwencji jakie ponosi podmiot za naruszenie normy. Jest ona szczególna i różni się od innych zasadami odpowiedzialności, czyli warunkami które muszą zostać spełnione.
By zaistniała musza być spełnione przesłanki karygodności wyrażone w art.1 - takie jak bezprawność, karalność, karygodność, wina
Zasada indywidualizacji kary art.22 §1
Obecnie w ustawodawstwie polskim nie ma kar zbiorowych, gdyż jest to sprzeczne z zasadą indywidualizacji, czyli traktowania każdego z osobna.
Za relikt tej odpowiedzialność możemy uznać bójkę - która jest sytuacją w której biorą udział co najmniej 3 osoby i gdzie nie ma rozróżnienia na atakującego i atakowanego. Sytuacja ta natomiast występuje w przypadku pobicia - gdzie mamy co najmniej 2 osoby atakujące. W przypadku konfrontacji 2ch osób nie bójki ani pobicia, jest ona ścigana z art.157
Przy bójce jest brak indywidualizacji gdyż nie można powiedzieć kto spowodował skutek śmiertelny, dlatego w tym przypadku wszyscy odpowiadają zbiorowo na mocy art.158 §3
Odpowiedzialność indywidualna ma charakter osobisty, oznacza to że karę musi odbyć sprawca a nie ktoś inny - poplecznik art.239
Zachowanie
Jest to forma aktywności istoty żyjącej. Dzielimy je na:
działania - czyli określone ruchy
zaniechania - charakteryzujące się brakiem ruchu
posiadania (broni palnej) - wyróżniane jako 3 forma, jednak jego zwolennikiem jest tylko Andrejew art.263 §2
Węższym pojęciem zachowania będzie czyn.
Wyróżnienie działania i zaniechania oraz form mieszanych
Czyn - jest to społecznie doniosły, odpowiednio spójny fragment zewnętrznego zachowania się człowieka.
Każde przestępstwo musi być czynem człowieka (prawo karne nie interesuje się zwierzętami, chyba ze posłużyły one jako narzędzie człowiekowi), zdarzeniem otaczającej go rzeczywistości i jego zachowaniem się w tej rzeczywistości, musi być zależne od jego woli i być zachowaniem społecznie doniosłym w sensie ujemnym.
Opis czynu zabronionego obejmuje wyłącznie działanie bądź zaniechanie, bądź jak czynią to niektóre przepisy obie te formy ujęte w alternatywie.
przestępstwa materialne określają zachowanie - działanie, obejmują także formę niezapobieżenia skutkowi przestępnemu przez sprawcę, na którym ciążył szczególny prawny obowiązek zapobiegania (zaniechania).
mimo iż dany typ czynu wskazuje na aktywność w postaci działania, może być popełniony także przez zaniechanie.
możliwa jest także taka aktywność, która polega na kombinacji działania z zaniechaniem
Koncepcja naturalistyczno-kauzalna
Posługuje się nią klasyczna teoria prawa karnego, za jej twórców uważa się Liszta i Belinga, jest to ontologiczne podejście. Według niej „czynem są spowodowane ludzką wolą zmiany w świetle zewnętrznym” wystarcza tu nawet minimalne oddziaływanie na bieg zdarzeń. Wola jest tu czynnikiem sprawczym.
Pierwotnie ujęcie to nie obejmowało zaniechania, dlatego Liszt zmienił to pojęcie twierdząc „czynem jest dowolne zachowanie w świecie zewnętrznym” „spowodowanie lub nieprzeszkodzenie zmianie w świecie zewnętrznym”
Beling twierdził natomiast że czyn zachodzi jeśli ktoś podjął jakikolwiek ruch ciała lub brak ruchu, pod warunkiem, że w ruchu ciała lub bezruchu „żyła wola”.
Według Woltera czynem także jest „aktywność woli człowieka” w postaci kompleksu ruchów ciała albo też pewnej kierunkowej bezczynności, o ile to zachowanie jest zależne od procesów psychicznych.
Kauzualne pojęcie czynu ma wady, gdyż:
wola występuje jako czynnik sprawczy, którym w rzeczywistości nie jest
zaniechanie może zachodzić bez udziału woli, czego nie uwzględniono
Koncepcja finalistyczna
Za jej ojca uchodzi Wezel, współcześnie jej broni Hirsch. Czyn jest tu zjawiskiem ontologicznym, definicje zmierzają do określenia jego istoty. Ta istota jest sprowadzana do celowości każdego ludzkiego zachowania.
Czyn stanowi nierozerwalną całość obiektywnej i subiektywnej strony. Ta finalność wynika ze zdolności człowieka do przewidywania skutków swego zachowania i dzięki temu sterowania zewnętrznym przebiegiem zdarzeń, aby osiągnąć planowy cel. Sterowanie to dokonuje się w dwóch płaszczyznach:
wewnętrznej
stanowiącej świadome postępowanie przez przedmiot celu, dobór środków dla jego osiągnięcia i podjęcie decyzji uruchamiającej zewnętrzną aktywność nastawioną na osiągnięcie celu
zewnętrznej
jest to sterowanie przebiegiem aktywności w świecie zewnętrznym.
Mącior definiuje czyn jako ludzkie zachowanie, które powstało pod wpływem świadomości, przeszło przez stadium decyzji podjętej pod kątem określonego celu, i uzewnętrzniło się w postaci działania. Jednak w definicji tej nie mieści się zaniechanie, której Mącior nie uznaje za zjawisko realne.
Pomimo tego koncepcja finalistyczna włącza zamiar do typu czynu zabronionego, uznając że jest on brakiem obowiązkowego czynu.
Koncepcja socjologiczna
Socjologiczne ujęcie należy do wartościującego. Czyn określa się jako działanie, jak również zaniechanie, gdyż jedno i drugie ma sens społeczny. Jest społecznie doniosłe i związane z grupa społeczną. Tylko socjologicznie można wyjaśnić dlaczego sama myśl człowieka nie jest czynem, może się nim stać gdy zostanie ujawniona w grupie w sposób naruszający zasady współżycia. Nie ujawnienie myśli też może być czynem przestępczym gdy odnosi się do współżycia jednostki w grupie, a jednostka obowiązana została do ujawnienia jej.
Cieślak twierdzi iż „czynem jest tylko takie zachowanie które zachodzi w warunkach wolnego wyboru i jest wyrazem osobowości człowieka” Jascheck jest zwolennikiem tej koncepcji gdyż jak twierdzi, synteza działania jak i zaniechania nie jest możliwa na ontologicznej płaszczyźnie. Czyn więc definiuje się jako zachowanie psychicznie sterowane, którego warunkiem jest odpowiedni stopień aktywacji siatki nerwowej umożliwiający procesy sterowania (odbiór informacji, ich identyfikację, przetworzenie na zadania i modele oraz decyzje ich wykonania)
Koncepcja czynu jako wyrazu osobowości człowieka
Według Roxina czyn jest „uzewnętrznieniem osobowości” Koncepcja ta ujmuje czy funkcjonalnie. Czynej jest więc wszystko co można przypisać człowiekowi jako psychicznemu bytowi. Nie są czynami ruchy i uzewnętrznienia, które nie są przez wolę i świadomość opanowane i dlatego nie są uzewnętrznieniem osobowości. A także myśli tak długo jak pozostają zamknięte we wnętrzu i nie pozwalają się włączyć do świata zewnętrznego.
Czynami są zatem umyślne i nieumyślne działania oraz zaniechania. Są one bowiem uzewnętrznieniem osobowości podmiotu, stanowiąc wyraz naruszenia norm, i jako jej dzieło mogą być podmiotowi przypisane.
Takie pojęcie czynu służy podziałowi ludzkich zachowań na te które mogą być przedmiotem prawnokarnego wartościowania i na te które przedmiotem takim być nie mogą.
Zaniechanie
Określane jest przez Cieślaka jako funkcja społeczna, która tak jak i działanie może pociągnąć za sobą naruszenie lub zagrożenie odpowiednich dóbr prawnych jako doniosłych wartości społecznych, chronionych przez prawo. Wolter także twierdzi iż naruszenie lub zagrożenie dobra jest możliwe w równej mierze przez zaniechanie jak i przez działanie.
Mącior twierdzi iż czyn jest zjawiskiem realnym, jednością przedmiotową i podmiotową strony zachowania, a zaniechanie nie może być zjawiskiem realnym w takim rozumieniu więc jest fikcja czynu. Zaniechanie nie jest realne gdyż nie określa czegoś realnie istniejącego, jest tylko skrótem myślowym, którego używa się do określenia aktywności podmiotu, która jest oczekiwana i możliwa ze strony podmiotu do spełnienia.
W tej sytuacji należy wymagać od ustawodawcy wyraźnego wskazania na typ czynu zabronionego. Odnosi się to do zwrotów które określają formę realizacji czynu zabronionego. Muszą one wskazywać na działanie lub zaniechanie. Z tego punktu widzenia typu czynu zabronionego mogą być podzielone na następujące kategorie:
typy, który można zrealizować wyłącznie przez działanie (kradzież, gwałt-art.197)
typy, których realizacja polega na braku kierunkowej aktywności (zaniechanie - nie udzielenie pomocy-art.162)
typy, wskazujące jednoznacznie na działanie oraz na brak ukierunkowanej aktywności (przestępstwo fałszowania zeznań-art.233)
Zachowanie się podmiotu jako brak ukierunkowanej aktywności ma charakter normatywny, jest wyznaczony przez prawo.