ZANIECZYSZCZENIA ŚRODOWISKA stan środowiska wynikający z wprowadzenia do powietrza, wody lub gruntu albo nagromadzenia na powierzchni ziemi substancji stałych, ciekłych lub gazowych albo energii w takich ilościach lub w takim składzie, że może to ujemnie wpływać na zdrowie człowieka, przyrodę ożywioną, klimat, glebę, wodę lub powodować inne, niekorzystne zmiany (np. korozję materiałów). Zanieczyszczenie środowiska może być spowodowane przez Ľródła naturalne (np. wulkany) lub antropogeniczne (będące wynikiem działalności człowieka); następuje ono w wyniku systematycznej emisji czynników degradujących środowisko lub też jest następstwem awarii będącej przyczyną nagłego uwolnienia zanieczyszczeń do: atmosfery (np. awarie w elektrowniach jądrowych), wód (np. awarie zbiornikowców) albo gruntu (np. wycieki paliw płynnych podczas transportu ). Intensywny rozwój przemysłu i urbanizacja w 2. poł. XX w. spowodowały, że zanieczyszczenie środowiska zmieniło swój zakres przestrzenny z lokalnego (np. występowanie smogu), poprzez regionalny (np. zanieczyszczenie Renu, basenu M. Śródziemnego lub Bałtyckiego - lata 60. i 70.), aż do globalnego (np. zakwaszenie środowiska, zanik warstwy ozonu w stratosferze na wys. ok. 25 km lub zanieczyszczenie oceanów). Dlatego też wg ekspertów UNESCO ob. najgroĽniejszymi czynnikami zanieczyszczającymi są: dwutlenek węgla (CO2) - jedna z przyczyn efektu cieplarnianego, tlenek węgla (CO), dwutlenek siarki i dwutlenek azotu (SO2 i NO2), powodujące zakwaszenie środowiska, fosfor, wywołujący eutrofizację, rtęć i ołów, ulegające bioakumulacji, ropa naftowa, DDT i in. pestycydy oraz promieniowanie. Jednocześnie wiele zagrożeń wynika ze skażenia najbliższego otoczenia człowieka, m.in. powietrza w pomieszczeniach zamkniętych (obecność CO2 i CO, NOx, lotnych związków organicznych, radonu, dymu papierosowego oraz niedobór tlenu), wody pitnej i żywności. Wiedza o stanie środowiska przyrody i zachodzących w nim zmianach oraz o stopniu degradacji poszczególnych jego elementów jest konieczna do podejmowania optymalnych decyzji dotyczących jego ochrony.
ZANIECZYSZCZENIA POWIETRZA gazy, ciecze i ciała stałe obecne w powietrzu, nie będące jego naturalnymi składnikami, lub też substancje występujące w ilościach wyraĽnie zwiększonych w porównaniu z naturalnym składem powietrza ( Powietrze atmosferyczne - bezbarwna i bezwonna mieszanina gazów. Składa się z suchego i czystego powietrza, pary wodnej i zanieczyszczeń pochodzenia organicznego i mineralnego. W skład czystego powietrza wchodzi: azot (ok.78%),tlen (ok.21%),argon i inne gazy szlachetne oraz wodór, para wodna i dwutlenek węgla ).Zanieczyszczenie powietrza powodowane jest głównie przez: 1) gazy i pary związków chem., np. tlenki węgla (CO i CO2), siarki (SO2 i SO3) i azotu (NOx), amoniak (NH3), fluor, węglowodory (łańcuchowe i aromatyczne), a także ich chlorowe pochodne, fenole.Gazy spalinowe(spaliny), produkty spalania paliw; składają się z dwutlenku węgla, pary wodnej, tlenu, azotu, często zawierają też trujący tlenek węgla (czad), wodór, a przy spalaniu paliw zasiarczonych - tlenki siarki; stanowią groĽne zanieczyszczenie powietrza. 2) cząstki stałe nieorganiczne i organiczne (pyły), np. popiół lotny, sadza, pyły z produkcji cementu, pyły metalurgiczne, związki ołowiu, miedzi, chromu, kadmu i innych metali ciężkich; 3) mikroorganizmy - wirusy, bakterie i grzyby, których rodzaj lub ilość odbiega od składu naturalnej mikroflory powietrza; 4) kropelki cieczy, np. kwasów, zasad, rozpuszczalników. Głównie deszcze, o kwaśnym odczynie (p H do 4-4,5); powstają w wyniku pochłaniania przez kropelki wody gazowych zanieczyszczeń powietrza (tworzących z nią kwasy), gł. dwutlenku siarki SO2, tlenków azotu NOx, siarkowodoru H2S, dwutlenku węgla CO2 i chlorowodoru HCl; powodują m.in. obumieranie lasów, zakwaszanie wód powierzchniowych i gleb, niszczenie materiałów konstrukcyjnych. 5) skażenia promieniotwórcze, zanieczyszczenie powietrza, wód, gleby, ciała ludzkiego, przedmiotów substancjami promieniotwórczymi; występuje w wyniku wybuchu jądr., awarii reaktorów jądrowych, podczas pracy w laboratoriach radiochemicznych; usuwanie metodami mechanicznymi i chemicznymi (dezaktywacja). Zanieczyszczenie gleb i gruntów jest związane z obecnością substancji chemicznymi i radioaktywnych pochodzących m.in. ze stałych i ciekłych odpadów przemysłowych i komunalnych, gazów i pyłów emitowanych z zakładów przemysłowych, gazów wydechowych silników spalinowych oraz substancji stosowanych w rolnictwie (nawozy sztuczne, środki ochrony roślin). Do najbardziej rozpowszechnionych zanieczyszczeń gleb należą: związki org. (np. pestycydy), metale ciężkie (np. ołów, rtęć) i azotany. Zanieczyszczenia mogą zmieniać właściwości fizyczne, chemiczne i mikrobioilologiczne gleby obniżając jej urodzajność (powodują zmniejszenie plonów i obniżenie ich jakości, zakłócają przebieg wegetacji roślin).Największe takie zagrożenie dla upraw i roślin znajduje się na Dolnym Śląsku. Rodzaje zanieczyszczeń powietrza a) Stałe: pyły, sadze, nawozy sztuczne b) Ciekłe: Środki ochrony roślin c) Gazowe: dwutlenek siarki, dwutlenek węgla, tlenek węgla, tlenki azotu, węglowodory, metan... 3. Smogi: Smogiem nazywamy połączenie mgły lub pary wodnej z dymem (utworzone z gazów i ciał stałych o wymiarach 0,1 do 1ľn) 4 Rodzaje smogów a) Smog siarkowy (Londyński) - Charakterystyczny dla wielkich aglomeracji miejskich, strefy klimatu umiarkowanego. Powstaje w wyniku spalania węgla i dużej, koncentracji tlenków siarki węgla i sadzy (sadza to drobne cząstki węgla, zawierające związki rakotwórcze i węglowodory ciężkie) . Smog ten działa na organizmy marząco, porażą drogi oddechowe i szkodliwie oddziałuje na układ krążenia. b) Smog fotochemiczny (typu Los Angeles) - Powstaje w warunkach klimatu tropikalnego lub, subtropikalnego, tworzy się głównie ze spalin samochodowych, zawierających węglowodory, tlenki azotu i czad. Pod wpływem promieniowania słonecznego, związki te reagują ze sobą tworząc substancje silnie utleniające. Smog ten atakuje drogi oddechowe zmniejszając odporność na raka Do zanieczyszczeń powietrza należą: -te spowodowane działalnością człowieka 1) gazy i pary związków chemiczne, np. tlenki węgla (CO i CO2), siarki (SO2 i SO3) i azotu (NO x), amoniak (NH3), fluor, węglowodory (łańcuchowe i aromatyczne), a także ich chlorowe pochodne, fenole. Zawarty w niektórych dezodorantach freon niszczy powłokę ozonową.(Dziura ozonowa, znaczny spadek koncentracji ozonu w atmosferze ziemskiej (do 90% średniej koncentracji); jest obserwowana w okolicach bieguna pd., nad Antarktydą, gdzie pojawia się rokrocznie w okresie wiosennym (od września do listopada); jej główną przyczyną są prawdopodobnie przedostające się do atmosfery związki chloru, zwłaszcza freony i halony.) 2) cząstki stałe nieorganiczne i organiczne (pyły), np. popiół lotny, sadza, pyły z produkcji cementu, pyły metalurg., związki ołowiu, miedzi, chromu, kadmu i innych metali ciężkich. 3) mikroorganizmy - wirusy, bakterie i grzyby, których rodzaj lub ilość odbiega od składu naturalnej mikroflory powietrza; 4) kropelki cieczy, np. kwasów, zasad, rozpuszczalników. Gazy tzw. kwaśne (CO2, SO x, NO x , HC l) wywołują zakwaszenie wody w atmosferze (kwaśne opady). Związki reagujące z ozonem, tj. freony i tlenki azotu, są przyczyną ubytku ozonu w ozonosferze; tzw. dziura ozonowa wykryta nad Antarktydą 1983 (ozonosfera) rozszerza się, zwiększając ilość szkodliwego dla organizmów żywych promieniowania ultrafioletowego docierającego do powierzchni Ziemi. Zanieczyszczenia powietrza mogą ujemnie wpływać na zdrowie człowieka, przyrodę ożywioną, klimat, glebę, wodę lub powodować inne szkody w środowisku, np. korozję budowli; lotne zanieczyszczenia powietrza będące substancjami zapachowymi mogą być dodatkowo uciążliwe dla otoczenia. Kwaśnie opady, głównie deszczowe, o kwaśnym odczynie (p H do ok. 4-4,5), powstające w wyniku pochłaniania przez kropelki wody gazowych zanieczyszczeń powietrza tworzących z nią kwasy (tzw. bezwodników kwasowych), głównie dwutlenku siarki (SO2; szacuje się, że w Europie jest on w 60% sprawcą kwaśnych opadów), tlenków azotu (NOx), siarkowodoru (H2S), dwutlenku węgla (CO2; jego naturalna obecność w powietrzu powoduje zakwaszenie wody deszczowej do p H ok. 5,6), chlorowodoru (HC l); kwaśne zanieczyszczenia powietrza pochodzą ze Ľródeł naturalnych (głównie wybuchy wulkanów, pożary lasów) i antropogenicznych (powstają m.in. w wyniku spalania paliw, procesów technologicznych, transportu); zanieczyszczenia mogą być przenoszone na duże odległości (nawet do 500 km) i w postaci kwaśnych opadów powodują obumieranie lasów, zakwaszanie wód powierzchniowych (ustalono, że przy p H = 5,4 ustaje reprodukcja wszystkich gatunków ryb) i gleb (uwalnianie toksycznego glinu; wymywanie substancji odżywczych), niszczenie materiałów konstrukcyjnych. -i naturalne Do naturalnych Ľródeł zanieczyszczenia powietrza należą: 1) wulkany (ok. 450 czynnych), z których wydobywają się m.in. popioły wulkaniczne i gazy (CO2, SO2, H2S - siarkowodór ); pożary lasów, sawann i stepów (emisja CO2, CO i pyłu); 2) bagna wydzielające m.in. CH4 (metan), CO2, H2 S, NH3; powierzchnie mórz i oceanów, z których unoszą się duże ilości soli (globalnie 0,7-1,5 ml d t/rok); 3) gleby i skały ulegające erozji, 4) burze piaskowe (globalnie do 700 mln t pyłów/rok); 5) tereny zielone, z których pochodzą pyłki roślinne i drobnoustroje oraz cząsteczki gleb i skał unoszonych przez wiatr - rozkład cząstek organicznych. Źródła antropogeniczne (powstające w wyniku działalności człowieka) można podzielić na 4 grupy: 1) energetyczny - spalanie paliw, 2) przemysłowy - procesy technologiczne w zakładach chemicznych, rafineriach, hutach, kopalniach, cementowniach, 3) komunikacyjny, głównie transport samochodowy, ale także kolejowy, wodny i lotniczy, 4) komunalne - gospodarstwa domowe oraz gromadzenie i utylizacja odpadów i ścieków (np. wysypiska, oczyszczalnie ścieków). Źródła emisji zanieczyszczeń mogą być punktowe (np. komin), liniowe (np. szlak komunikacyjny) i powierzchniowe (np. otwarty zbiornik z lotną substancją). Zanieczyszczenia powietrza można podzielić na zanieczyszczenia pierwotne, które występują w powietrzu w takiej postaci, w jakiej zostały uwolnione do atmosfery, i zanieczyszczenia wtórne, będące produktami przemian fizycznych i reakcji chemicznych, zachodzących między składnikami atmosfery i jej zanieczyszczeniem (produkty tych reakcji są niekiedy bardziej szkodliwe od zanieczyszczeń pierwotnych) oraz pyłami uniesionymi ponownie do atmosfery po wcześniejszym osadzeniu na powierzchni ziemi. Zanieczyszczenia powietrza ulegają rozprzestrzenianiu, którego intensywność zależy m.in. od warunków meteorologicznych i terenowych. Następnie zachodzi proces samooczyszczania w wyniku osadzania się zanieczyszczeń (sorpcja) lub ich wymywania przez wody atmosferyczne. Cząstki zanieczyszczeń, których średnica nie przekracza 200 ľ m, utrzymują się w powietrzu dość długo w postaci aerozoli, po czym cząstki o średnicach mniejszych niż 20 ľ m są usuwane głównie wskutek wymywania, większe opadają na powierzchnię ziemi pod wpływem siły ciężkości. Wszystkie składniki powietrza w wyniku nieustannego ruchu ulegają ciągłemu mieszaniu; przy niekorzystnym ukształtowaniu terenu i bezwietrznej pogodzie, na niewielkiej przestrzeni (miasta, okręgi przemysłowe) gromadzi się duża ilość zanieczyszczeń - wzrost ich stężenia powoduje niekiedy powstanie gęstej mgły zwanej smogiem. Występujące w atmosferze gazy absorbujące promieniowanie podczerwone odbite od powierzchni Ziemi - para wodna, dwutlenek węgla, metan, podtlenek azotu oraz freony, zwane gazami cieplarnianymi lub szklarniowymi, powodują tzw. efekt cieplarniany. Emisja globalna CO2 wynosi ok. 1011 t/rok; stężenie tego gazu wzrosło od ok. 270 ppm na pocz. XX w. do 360 ppm w latach 80. Skład powietrza w pomieszczeniach zamkniętych zależy głównie od: jakości powietrza atmosferycznego w rejonie, w którym stoi budynek, rodzaju i ilości zanieczyszczeń emitowanych w procesach zachodzących w pomieszczeniu oraz rodzaju i efektywności systemu wentylacji pomieszczenia. Źródłami zanieczyszczeń są: 1) procesy utleniania: bezpośrednie spalanie paliw (gotowanie posiłków, ogrzewanie wody), palenie tytoniu, procesy oddychania, 2) materiały budowlane lub wykończeniowe, 3) procesy technologiczne. Najbardziej szkodliwe związki chemiczne stosowane w budownictwie to: aldehyd mrówkowy (formaldehyd), fenole, toluen, ksylen i styren, znajdujące się gł. w lepikach, klejach, lakierach i materiałach impregnacyjnych; toksyczny formaldehyd (szczególnie niebezpieczny dla dzieci i młodzieży) jest emitowany z wełny mineralnej oraz płyt paĽdzierzowych, do produkcji których są stosowane kleje i lakiery zawierające ten składnik. W warunkach przemysłowych, gł. w górnictwie węglowym, przemyśle mineralnym i ceramicznym, odlewnictwie żelaza, produkcji materiałów budowlanych, przetwórstwie azbestu oraz przy spawaniu i piaskowaniu, poważne zagrożenie stanowią pyły powodujące pylicę płuc. Wśród czynników toksycznych wywołujących zatrucia zaw. dominują: ołów i jego związki, dwusiarczek węgla (CS2), związki fluoru i tlenek węgla. Oddziaływanie zanieczyszczenia powietrza na środowisko może obejmować krótkotrwałe (epizodyczne) oddziaływanie zanieczyszczeń o dużym stężeniu lub długotrwałe (chroniczne) działanie zanieczyszczeń o małym stężeniu; zwykle obserwuje się wzmożone jednoczesne działanie wielu zanieczyszczeń powietrza (synergizm). Dwutlenek siarki wywołuje u ludzi silne podrażnienie błon śluzowych (kaszel, obrzęk błon śluzowych i skurcze mięśni oskrzelowych); w stężeniu 10-500 ľ g/m3 powoduje uszkodzenie liści wielu roślin - lucerna, jęczmień, owies, pszenica, szpinak, tytoń, sosna zwyczajna są b. wrażliwe, winorośl, truskawka, mieczyki, róże, sosna czarna są bardziej odporne. Szczególnie zagrożone degradacją są lasy, gdzie jako zanieczyszczenia powietrza występują związki siarki, azotu, chloru, fluoru, cynku, ołowiu, miedzi oraz węglowodory (szkodliwość fluoru dla roślinności jest ok. 100-krotnie większa niż szkodliwość dwutlenku siarki). Dopuszczalne stężenia zanieczyszczenia powietrza są ustalane odrębnie dla obszarów specjalnie chronionych (tereny uzdrowisk, parków narodowych, rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych) oraz pozostałych obszarów. Dodatkowe przepisy prawne regulują dopuszczalny stopień zanieczyszczenia powietrza na stanowiskach pracy. Nad ponad 20% powierzchni Polski, głównie nad terenami dużych ośrodków miejskich lub miejsko-przemysłowych, występuje nadmierne zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego. Szacuje się, że w Polsce ogólna emisja zanieczyszczeń gazowych 1993 wynosiła co najmniej 10,0 milionów t, w tym CO - 4,4 miliona t, SO2 - 2,7 miliona t (1991 - 3,0 miliona t, 1989 - 3,9 miliona t), lotnych substancji org. - 1,7 miliona t, NO x - 1,1 miliona t (1991 - 1,2 miliona t, 1989 - 1,5 miliona t), CS2 - 20 tys. t, H2S - 9 tys. t, związków fluoru - 4 tys. t, emisję CO2 szacuje się na ok. 400 milionów t. Emisja pyłów 1989-93 zmniejszyła się z 2,4 milionów t do 1,5 milionów t rocznie. Obserwuje się ogromne zniszczenia lasów, np. w Górach,, Izerskich, okolicach Puław, Rybnika. Stopień zanieczyszczenia powietrza można określić na podstawie obserwacji porostów:
POROSTY JAKO BIOWSKAŹNIK ZANIECZYSZCZENIA POWIETRZA. Porosty (Lichenes) są niezwykłymi organizmami składającymi się z dwóch części: grzyba i glonu. Takie powiązanie pozwala porostom rosnąć na nagich skałach, drzewach, płotach a nawet na murach domów. Grzyb dostarcza z podłoża, na którym rośnie, wodę wraz z solami mineralnymi oraz chroni glon przed wysychaniem. Glon z kolei, dzięki zdolności do fotosyntezy, produkuje substancje organiczne będące pokarmem dla obydwu organizmów.Porosty mogą pobierać również substancje odżywcze prosto z atmosfery-zawarte w pyłach i gazach, a wraz z nimi związki trujące, akumulując je w sobie. Z tego powodu porosty okazały się bardzo dobrymi organizmami określającymi zanieczyszczenie atmosfery(biowskaĽnikami, bioindykatorami). Głównym Ľródłem zanieczyszczenia powietrza jest dwutlenek siarki emitowany do atmosfery, produkt spalania węgla, benzyny, ropy. SO2 reaguje z tlenem atmosferycznym i przechodzi w SO3. Ten zaś wraz z cząsteczkami wody tworzy H2SO4 i w ten sposób powstają tzw. kwaśne deszcze, niszcząco działające na roślinność (umieranie lasów). W wyniku obserwacji okazało się, że porosty są szczególnie wrażliwe na kwaśne deszcze. W strefie umiarkowanej porosty rosną na czterech zasadniczych typach podłoży. Są to: kora drzew, krzewów i krzewinek (porosty epifityczne-epifity) drewno (porosty epiksyliczne-epiksyle) ziemia (porosty naziemne) skały (porosty naskalne-epility) Do monitoringu powietrza wykorzystuje się przede wszystkim porosty nadrzewne (epifityczne). Porosty epifityczne występują na wszystkich gatunkach drzew. Prowadząc monitoring powietrza przy pomocy porostów, nie uzyskujemy informacji o składzie chemicznym zanieczyszczeń ani o wpływie poszczególnych związków. Otrzymane wyniki są świadectwem kompleksowego oddziaływania mieszaniny szkodliwych związków. Substancje toksyczne powodują przy oddziaływaniu bezpośrednim na porosty, że najbardziej wrażliwym jest aparat fotosyntetyczny glonów porostowych, w którym chrolofil ulega degradacji i zostaje unieczynniony. Duże stężenie SO2 w krótkim czasie powoduje obumarcie wszystkich glonów w plesze i śmierć porostu. Przy mniejszych stężeniach SO2 następują zmiany w budowie wewnętrznej komórek i przepuszczalności błon plazmatycznych, co ułatwia wnikanie toksyn do wnętrza. Pyły, jeśli są emitowane w dużych ilościach, niszczą plechy porostów w sposób mechaniczny; okrywając je grubą warstwą uniemożliwiającą wymianę gazową i ograniczają dostęp światła do komórek glonów. SKALA POROSTOWA MONITORINGU POWIETRZA Skala (Hawkswortha i Rosa) Strefa I >170 mikrogram SO2/m3 Strefa II 150-170 mikrogram SO2/m3 Strefa III 100-150 mikrogram SO2/m3 Strefa IV 70-100 mikrogram SO2/m3 Strefa V 40-70 mikrogram SO2/m3 Strefa VI 10-40 mikrogram SO2/m3 Strefa VII < 10 mikrogram SO2/m3 Opis stref: Strefa I - o szczególnie silnie zanieczyszczonym powietrzu (=bezwzględna pustynia porostowa), która charakteryzuje się całkowitym brakiem porostów nadrzewnych. Strefa II - o bardzo silnie zanieczyszczonym powietrzu (=względna pustynia porostowa), w której występują tylko najbardziej odporne na zanieczyszczenia porosty o plechach skorupiastych: np. (Lecanora conizaeoides) i (Lepraria incana) Strefa III - o silnie zanieczyszczonym powietrzu (=wewnętrzna strefa osłabionej wegetacji), w której, poza gatunkami skorupiastymi, rosną również porosty o plechach łuseczkowatych, gatunkami wskaĽnikowymi dla tej strefy są: brunatka kropkowata (Amandinea punctata), obrost wzniesiony Physcia adscendens), złotorost postrzępiony (Xanthoria candelaria). Strefa IV - o średnio zanieczyszczonym powietrzu (=środkowa strefa osłabionej wegetacji), w której występują już porosty o plechach listkowatych; strefę tę wyróżniają porosty listkowate: pustułka pęcherzykowata (Hypogymnia physodes), tarczownica bruzdkowana (Parmelia sulcata). Strefa V - o względnie mało zanieczyszczonym powietrzu (=zewnętrzna strefa osłabionej wegetacji), którą charakteryzuje obecność mniej wrażliwych na zanieczyszczenia porostów krzaczkowatych. Są to: mąkla tarniowa( Evernia prunastri), mąklik otrębiasty (Pseudevernia furfuracea) i gatunki z rodzaju (Ramalina). Strefa VI - o nieznacznie zanieczyszczonym powietrzu (=wewnętrzna strefa normalnej wegetacji), rosną tu porosty listkowate i krzaczkowate wrażliwe na zanieczyszczenia, takie jak: włostka brązowa (Bryoria fuscescens), brodaczka kępkowa (Usnea hirta), płucnik modry (Platismatia glauca). Strefa VII - o powietrzu czystym lub ze znikomą zawartością zanieczyszczeń (=typowa strefa normalnej wegetacji), w której czynnikiem ograniczającym są naturalne warunki siedliskowe. Strefę tą wyróżniają bardzo wrażliwe na zanieczyszczenia gatunki z rodzajów: włostka (Bryoria), granicznik (Lobaria), pawężniczka (Nephroma), brodaczka (Usnea). Do wyróżnienia powyżej wyliczonych stref wykorzystuje się wyłącznie porosty rosnące na korze drzew. Uwaga: porosty nie są wrażliwe na zanieczyszczenie powietrza metalami ciężkimi takimi jak: kadm i ołów. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) określiła stopień maksymalnego, nieszkodliwego dla człowieka stężenia SO2 w powietrzu na 50 mikrogram/m3.
Zanieczyszczenia powietrza.
Zanieczyszczenia powietrza są głównymi
przyczynami globalnych zagrożeń środowiska,
takich jak dziura ozonowa, kwaśne deszcze, czy
efekt cieplarniay.Najczęściej i najbardziej
zaieczyszczają atmosferę: dwutlenek siarki,
tlenki azotu oraz pyły.
"Kwaśne deszcze" to opady atmosferyczne
słabego kw. siarkowego, powstałego w atmosferze
zanieczyszczonej tlenkami sirki ze spalania
zasiarczonego węgla. Przyczyniają się
do zwiększenia śmiertelności niemowląt
i osłabienia płuc, powoduje zakwaszwnia rzek
i jezior, niszczenie flory i fauny, degradację
gleby, niszczenie zabytków i architektury.
Źródła zanieczyszczeń powietrza:
Wyróżnia się trzy główne Ľródła emisji
zanieczyszczeń do atmosfery:
1. punktowe - są to głównie duże zakłdy
przemysłowe emitująe pyły, dwutl. siarki,
tl. azotu, tl. węgla, metale ciężkie.
2. powierzchniowe (rozproszone) - są to paleniska
domowe, lokalne kotłownie, niewielkie zkłady
przemysłowe emitujące głównie pyły,
dwutl. siarki.
3. liniowe - są to głównie znieczyszczenia
komunikacyjne odpowiedzialne za emisję
tlenków azotu, tlenków węgla, metali ciężkich
(głównie ołów).
Zanieczyszczenia powietrza, wszystkie substancje gazowe, stałe lub ciekłe, znajdujące się w powietrzu w ilościach większych niż ich średnie zawartości. Są to zarówno substancje naturalne (np. pyłki roślin, pyły wulkaniczne), jak też powstające w wyniku działalności człowieka (gazy spalinowe, pyły przemysłowe). Ogólnie zanieczyszczenia powietrza dzieli się na pyłowe i gazowe. Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization) definiuje powietrze zanieczyszczone jako takie, którego skład chemiczny może ujemnie wpłynąć na zdrowie człowieka, roślin i zwierząt, a także na inne elementy środowiska (wody, gleby). Zanieczyszczenia powietrza są najbardziej niebezpieczne ze wszystkich zanieczyszczeń, gdyż są najbardziej mobilne i mogą skazić na dużych obszarach praktycznie wszystkie elementy środowiska. Najczęściej spotykane zanieczyszczenia powietrza w terenach zurbanizowanych to: tlenki azotu (NOx), dwutlenek siarki (SO2), tlenek węgla (CO), węglowodory (HC), ozon troposferyczny (O3), pył zawieszony i opadający - ich głównymi dostarczycielami są przemysł energetyczny i motoryzacja. Antropogennymi Ľródłami zanieczyszczeń powietrza są m.in.: chemiczna konwersja paliw, wydobycie i transport surowców, przemysł chemiczny, rafineryjny i metalurgiczny, cementownie, składowiska surowców i odpadów, motoryzacja. Naturalne Ľródła zanieczyszczeń powietrza to: wybuchy wulkanów, erozja wietrzna skał, pył kosmiczny, niektóre procesy biologiczne, pożary lasów i stepów. Zanieczyszczenia powietrza są wchłaniane przez ludzi głównie w trakcie oddychania. Przyczyniają się do powstawania schorzeń układu oddechowego (dychawica oskrzelowa[§1.1], rozedma płuc, zapalenie oskrzeli), a także zaburzeń reprodukcji i alergii [§1.2]. W środowisku kulturowym człowieka zanieczyszczenia powietrza powodują korozję metali i materiałów budowlanych. Działają niekorzystnie również na świat roślinny, zaburzając procesy fotosyntezy, transpiracji i oddychania. Wtórnie skażają wody i gleby. W skali globalnej mają wpływ na zmiany klimatyczne.
Smog
, zanieczyszczone powietrze zawierające duże stężenia pyłów i toksycznych gazów, których Ľródłem jest głównie motoryzacja i przemysł. Rozróżnia się dwa rodzaje smogu:
1) smog typu Los Angeles (smog fotochemiczny, utleniający), może wystąpić od lipca do paĽdziernika przy temperaturze 24¸35°C, powoduje ograniczenie widoczności do 0,8¸1,6 km (powietrze ma brązowawe zabarwienie). Głównymi zanieczyszczeniami są: tlenek węgla, tlenki azotu, węglowodory aromatyczne i nienasycone, ozon, pyły przemysłowe. Dla wytworzenia się smogu tego typu konieczne jest silne nasłonecznienie powietrza, natomiast ani dym, ani mgła nie mają większego znaczenia.
2) smog typu londyńskiego (kwaśny, "siarkawy"), może wystąpić w zimie przy temperaturze -3¸5°C, powoduje ograniczenie widoczności nawet do kilkudziesięciu m. Głównymi zanieczyszczeniami powietrza są: dwutlenek siarki, dwutlenek węgla, pyły. Smog powoduje duszność, łzawienie, zaburzenie pracy układu krążenia, podrażnienie skóry. Wywiera również silne działanie korozyjne na środowisko.
Dziura ozonowa
, spadek zawartości ozonu (O3) na wysokości 15-20 km głównie w obszarze bieguna południowego, obserwowany od końca lat 80. Tempo spadku wynosi ok. 3% na rok. Największe znaczenie mają w tym procesie związki chlorofluorowęglowe (freony), z których uwolniony chlor (pod wpływem promieniowania ultrafioletowego) atakuje cząsteczki ozonu, prowadząc do wyzwolenia tlenu (O2) oraz tlenku chloru (ClO). Tempo globalnego spadku ozonu stratosferycznego pod wpływem działalności człowieka (z wyjątkiem Antarktydy), oszacowane na podstawie badań satelitarnych, wynosi 0,4-0,8% na rok w północnych, umiarkowanych szerokościach geograficznych i mniej niż 0,2% w tropikach. Powłoka ozonowa jest naturalnym filtrem chroniącym organizmy żywe przed szkodliwym promieniowaniem ultrafioletowym. W celu jej ochrony z inicjatywy UNEP (Program Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych) przedstawiciele 31 państw podpisali w 1987 Protokół Montrealski - umowę zakładającą 50-procentowy spadek produkcji freonów do roku 2000, w stosunku do 1986. Od 1990 obserwowane jest zmniejszenie tempa wzrostu freonów w atmosferze - z 5% rocznie do mniej niż 3%. W 1995 Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii przyznano za badania nad wpływem freonów na ozon atmosferyczny (M. Molina, F.S. Rowland) oraz badania nad powstawaniem i reakcjami ozonu atmosferycznego (P. Crutzen - chemik holenderski).
Freony
, pochodne chlorowcowe węglowodorów nasyconych, zawierające w cząsteczce jednocześnie atomy fluoru i chloru, niekiedy także bromu, np. dichlorodifluorometan CCl2F2 (F-12), dichlorotetrafluoroetan C2C2F4 (F-114). Niższe freony mają dużą prężność pary w niskich temperaturach i duże ciepło parowania, są bezwonne lub mają zapach eteru, pozbawione barwy, nietrujące i niepalne, nie powodują korozji metali, są łatwe do skroplenia, odznaczają się małym napięciem powierzchniowym i lepkością. Niższe freony można otrzymać w reakcji tetrachlorometanu z fluorowodorem. Wyższe freony wykorzystywane są jako smary i oleje izolacyjne. Gazowe freony były szeroko stosowane w urządzeniach chłodniczych oraz jako propelenty w rozpylaczach kosmetycznych i gaśnicach. Obecnie są wycofywane ze względu na niszczące działanie wywierane przez nie na warstwę ozonową (dziura ozonowa) w stratosferze, gdzie pod wpływem promieniowania UV o długościach fal w zakresie 190-220 nm freony ulegają fotolizie, prowadzącej do uwolnienia atomów chloru, które reagują dalej zgodnie ze schematem: Cl + O3 ? ClO + O2. ClO + O ? Cl +O2. Stężenie freonów w dolnej stratosferze dochodzi do 5 ppb i ma tendencję wzrostową.
kwaśne deszcze
, deszcze zawierające zaabsorbowane w kroplach wody dwutlenek siarki, tlenki azotu oraz ich produkty reakcji w atmosferze: rozcieńczone roztwory kwasów siarki, głównie kwasu siarkawego (siarkowego(IV) wg nowej nomenklatury) oraz najbardziej szkodliwego kwasu siarkowego (inaczej siarkowego(VI)) a także kwasu azotowego (inaczej azotowego(V)). Powstają nad obszarami, gdzie atmosfera jest zanieczyszczana długotrwałą emisją dwutlenku siarki i tlenków azotu (ze Ľródeł naturalnych, jak czynne wulkany, albo sztucznych, jak spaliny z dużych elektrowni i elektrociepłowni zasilanych zasiarczonym - tzn. zawierającym siarkę i jej związki - paliwem, zazwyczaj węglem kamiennym lub brunatnym). Czasami opady (kwaśnego deszczu, a także kwaśnego śniegu) trafiają na obszary bardzo odległe od Ľródeł zanieczyszczeń atmosfery, dlatego przeciwdziałanie kwaśnym deszczom stanowi problem międzynarodowy. Kwaśne deszcze działają niszcząco na florę i faunę, są przyczyną wielu chorób układu oddechowego, znacznie przyspieszają korozję konstrukcji metalowych (np. elementów budynków, samochodów) oraz zabytków (np. nie odporność wielu gatunków kamieni budowlanych na kwaśne deszcze). Zapobieganie polega na budowaniu instalacji wyłapujących tlenki siarki i azotu ze spalin emitowanych do atmosfery (odsiarczanie gazu) oraz rezygnacji z paliw o znacznym stopniu zasiarczenia.
SKUTKI DZIAŁANIA "KWAŚNYCH DESZCZY"
1.Zakwaszenie gleby .
W glebie zachodzi wiele naturalnych procesów zakwaszania , a jednym
z najważniejszych jest pobieranie pokarmu przez rośliny . Większość pożywienia
jest przyswajana w postaci jonów dodatnich , których ubytek jest kompensowany
przez rośliny także przez oddawanie do gleby dodatnich jonów wodorowych - w prze -
ciwnym wypadku , zarówno rośliny jak i gleba zostałyby naładowane elektrycznie .
Wzrost roślin prowadzi zatem do okresowego zakwaszenia gleby , podczas gdy rozkład
martwego materiału roślinnego działa w kierunku odwrotnym . Z powodu zakwaszenia
zmniejsza się ilość dżdżownic i bakterii w glebie , a w związku z tym rozkład martwych
części organicznych odbywa się , w coraz większej mierze , przy udziale grzybów .
Powoduje to powolniejsze tempo rozkładu , a co za tym idzie powolniejsze uwalnianie
substancji odżywczych . W związku z tym problem niedoboru substancji pokarmowych , na
obszarach podlegających zakwaszeniu , zaznacza się coraz bardziej . Gleba traci powoli
swą funkcję sanitarną i rolę ważnego ośrodka życia . Zakwaszenie gleby powoduje również
utratę jej właściwości sorpcyjnych - naturalnego filtru pochłaniającego m.in. związki
toksyczne , metale ciężkie . Następuje uwolnienie ich do roztworu glebowego . W środowisku
kwaśnym wymywaniu ulegają trudno rozpuszczalne substancje mineralne , z rozpadem minerałów
włącznie . Tak z nierozpuszczalnych związków aluminium powstają jony Al3+ , toksyczne
dla korzeni drzew , ryb w jeziorach i innych organizmów żywych . Uwolnione substancje toksycz -
ne , przenikając do organizmów zwierząt i człowieka , powodują skażenie wszystkich ogniw
łańcucha pokarmowego .
Gleba bogata w wapń posiada właściwości buforowe , czyli zdolności do samoczynnego
niwelowania zakwaszenia . Wietrzenie minerałów bogatych w wapń to gwarant wysokiego pH gleby ,
mimo kwaśnych opadów . W glebach ubogich w wapń wartość pH , w wyniku kwaśnych opadów , silnie
obniża się . Ze względu na większe właściwości buforowe gleby , jej zakwaszenie jest procesem
wolniejszym od zakwaszenia jezior i innych wód . Jednakże obydwa problemy są ściśle ze sobą
związane . Woda znajdująca się w jeziorach i ciekach wodnych pochodzi bowiem w 90 % z wód ,
które tam dostały się po przejściu przez warstwę gleby , a tylko w 10 % ze śniegu i deszczu ,
który bezpośrednio spadł na jezioro .
2.Zakwaszenie wód powierzchniowych .
Zakwaszenie wody samo w sobie nie jest jedynym powodem , dla którego chorują i giną
rośliny oraz zwierzęta . W kwaśnym środowisku zwiększa się koncentracja niezwykle trujących
dla wielu organizmów jonów aluminiowych . Wymieranie ryb w kwaśnych jeziorach jest łącznym
skutkiem obniżonej wartości pH i zatrucia przez aluminium . Obydwa te czynniki są rezultatem
zakwaszenia . W zakwaszonym jeziorze zwiększa się również zawartość innych metali , takich
jak kadm , cynk i ołów . Są one wówczas w większym stopniu pochłaniane przez zwierzęta
i rośliny . Zarówno aluminium jak i inne metale dostają się do jezior z otaczających je
zakwaszonych pól i lasów . Nie wszystkie zmiany biologiczne w jeziorach kwaśnych zależą od
zmian składu chemicznego wody . Zanikanie ryb powoduje , że pewne gatunki owadów , które zwykle
są łatwą zdobyczą ryb , mogą teraz rozprzestrzeniać się . Do tej grupy owadów należą m.in.
pewne wodne chrząszcze , larwy jętek i pluskwiaki . Fauna jeziora w coraz większym stopniu
zostaje zdominowana przez owady . To samo dzieje się w jeziorach pozbawionych ryb z przyczyn
innych niż zakwaszenie . Owady bynajmniej nie czują się lepiej w kwaśnej wodzie , ale są w
dogodniejszej sytuacji z powodu braku ryb . Zakwaszone jeziora nie są martwe , lecz warunki
biologiczne są w nich poważnie zmienione .
DoraĽnie dla zmniejszenia zakwaszenia jezior , np. w Szwecji, stosuje się wapnowanie .
Jony glinu i metali ciężkich wytrącają się wówczas z roztworu w postaci nierozpuszczalnego osadu ,
szkodliwego dla organizmów żyjących na dnie . Wapnowanie podnosi pH wody , w której zawartość trują -
cych jonów metali maleje i życie rozwija się raz jeszcze . Dla utrzymania tego stanu wapnowanie
należy kontynuować tak długo , jak ma się do czynienia z kwaśnymi opadami ; w przeciwnym razie
zebrane na dnie pokłady trujących jonów , uwolnione lawinowo w wyniku zakwaszenia , zniszczą wszelkie
życie w tym zbiorniku . Jest to więc metoda uciążliwa , kosztowna i nie znamy jej wpływu na ekosystem .
3.Niszczenie budowli i konstrukcji metalowych .
Jednak nie tylko zagrożone są organizmy żywe . Zanieczyszczenia powietrza oddziaływują też
szkodliwie na materiały budowlane , tworzywa sztuczne , witraże i metale . Szczególnie narażone są dawne
budowle z piaskowca i wapienia , który rozkłada się i rozpada . Przykładem takim są średniowieczne zabytki
Krakowa , katedra Lincolna w Anglii , świątynie na Akropolu w Atenach .
W ostatnich latach coraz częstsze jest występowanie zjawiska korozji , którą wzmaga zakwaszenie
środowiska . Nawet hartowane materiały nie mogą sprostać kwaśnym opadom ; wymagają częstszego malowania ,
a zanieczyszczenia oddziaływują niekorzystnie na pigmenty w farbach . Tory w rejonach uprzemysłowionych
oraz stal ( nawet ocynkowana ) szybko korodują , wymagając częstszych remontów . Niszczeniu ulegają też
obrazy , litografie i starodruki w galeriach sztuki i bibliotekach .
Zanieczyszczenia powietrza zwiększają także kwasowość wody pitnej . Powoduje to wzrost zawartości
ołowiu , miedzi , cynku , glinu , a nawet kadmu w wodzie dostarczanej do naszych mieszkań . Zakwaszone wody
niszczą instalacje wodociągowe , wypłukując z niej różne substancje toksyczne .
WPŁYW NA ORGANIZMY ŻYWE
1.Wpływ zanieczyszczeń na florę i faunę .
Zanieczyszczenia powietrza oddziaływują też negatywnie na rośliny
i zwierzęta . Oddziaływania te mogą być zarówno bezpośrednie , jak i pośrednie .
To pierwsze uwidacznia się w postaci uszkodzeń igieł i liści . Dzieje
się to bądĽ wskutek uszkodzenia ochronnej warstwy wosku , którą pokryte są
igły , np. przez suchy opad SO2 , ozon czy kwaśny deszcz , bądĽ
w wyniku uszkodzenia aparatów szparkowych , które m.in. regulują intensywność
transpiracji . Wewnątrz liści i igieł uszkadzane są różne membrany , co może
spowodować zakłócenia w systemie odżywiania i w bilansie wodnym . Zazwyczaj
różne zanieczyszczenia działają synergicznie .
Natomiast pośrednie uszkodzenia są następstwem zakwaszenia gleby . Zmniejsza
się wówczas dostępność substancji odżywczych przy jednoczesnym zwiększeniu za -
wartości szkodliwych dla drzewa metali rozpuszczonych w roztworze glebowym ,
np. aluminium . Bardziej zakwaszone środowisko w powiązaniu z trującym działaniem
metali prowadzi do uszkodzenia korzeni , co powoduje , że nie mogą one pobrać
wystarczających ilości pożywienia i wody . Symbioza korzeni i grzybów mikoryzowych
może być ograniczona a nawet ustać całkowicie . Wszystko to daje mniejszą żywotność
drzew , a także zmniejsza ich odporność na choroby i szkodniki , które z łatwością
atakują drzewa , uprzednio osłabione przez działanie innych czynników .
Drzewa liściaste są na ogół mniej wrażliwe niż drzewa iglaste częściowo dlatego ,
że całkowita powierzchnia ich liści , czyli powierzchnia narażona na działanie zanieczysz -
czeń jest mniejsza niż powierzchnia wszystkich igieł , a częściowo dlatego , że liście
opadają co roku i dlatego są pod działaniem zanieczyszczeń przez krótszy okres czasu niż
igły . Świerk , sosna i buk są drzewami , które dotychczas doznały największych uszkodzeń .
Szczególnie smutnym przykładem zniszczeń , spowodowanych przez kwaśne deszcze ,
są lasy w Górach Izerskich . Długoletnie oddziaływanie zanieczyszczeń powietrza , niesionych
z Niemiec , Czech i ze Śląska , m.in. systematyczne przekroczenia dopuszczalnych stężeń SO2 ,
NO , fluoru , opadu pyłów spowodowały całkowite zniszczenie tamtejszych obszarów leśnych .
Proces ten będzie się rozszerzał na dalsze partie górskie Sudetów Zachodnich , Środkowych
i Wschodnich . Jest to też przykład na to , że kwaśny deszcz jest tu produktem międzynarodowym .
Nie tylko drzewa , ale i inna roślinność ulega uszkodzeniu pod wpływem zakwaszenia
i zanieczyszczeń powietrza . Najwrażliwszymi roślinami są mchy i porosty , które nie mają ochronnej
warstewki wosku . Wodę pobierają bezpośrednio przez liście i pędy . Zarówno mchy jak i porosty mają
intensywny okres wzrostu na jesieni , gdy stopień zanieczyszczenia jest największy . Porosty często
używane są jako wskaĽniki stopnia zanieczyszczenia powietrza , szczególnie SO2 . W zależności
od form morfologicznych cechuje je różna wrażliwość na zanieczyszczenia ( najwrażliwsze są porosty o
plechach krzaczkowatych ). To pozwala wyodrębnić strefy o różnym stopniu skażenia w miastach i wokół
ośrodków przemysłowych . Tam , gdzie stężenie zanieczyszczeń jest największe , niemal zupełnie brak
jakichkolwiek porostów , ale im powietrze jest czystsze , tym więcej gatunków porostów występuje .
Daje się jednak zauważyć tendencję , że rośliny odporne na zakwaszenie i takie , na które opad
azotu wpływa pozytywnie , rozprzestrzeniają się , podczas gdy gatunki , które wymagają wysokiego pH ,
szerokiego dostępu do substancji odżywczych , albo takie , które Ľle się czują przy obfitym dostępie
azotu - zanikają . Rośliny motylkowe , które mają zdolność przyswajania wolnego azotu , są przykładem
roślin zagrożonych . Zwiększający się opad azotu w postaci jonów azotanowych jest niekorzystny dla bakterii
brodawkowych , które w symbiozie z korzeniami roślin motylkowych przyswajają wolny azot i przetwarzają
go w formę potrzebną roślinom .
Zmiany powyższe zachodzą niedostrzegalnie , ponieważ rozwinięte rośliny są w stanie znieść duże
stężenia zanieczyszczeń . Natomiast reprodukcja i rozwój nowych pokoleń roślin stają się znacznie trudniejsze .
W dalszej przyszłości flora zostanie zubożona , jeśli emisja zanieczyszczeń nie zostanie ograniczona .
Podobną sytuację daje się zauważyć w świecie zwierząt . Dla ryb szczególnie szkodliwe są nadmierne
ilości aluminium , przedostającego się do wód , który kumuluje się w ich skrzelach , utrudniając im oddychanie ,
co w końcu może powodować ich śmierć . Również rozmnażanie się żab i rozwój ptaków , żyjących przy brzegach
zakwaszonych jezior , jest zaburzony . Jak stwierdzono w badaniach szwedzkich , jaja muchołówek i piecuszków
mają dużo cieńszą skorupkę . Dzieje się tak dlatego , że wskutek odżywiania się owadami znad zakwaszonych jezior
i cieków wodnych do organizmu ptaków dostało się zbyt dużo aluminium , które zastąpiło wapń w skorupkach .
Poza tym ptaki , żywiące się rybami , mają coraz większe trudności w zdobyciu pożywienia . U wielu gatunków
zwierząt ( jak łosie , sarny czy zające ), odżywiających się roślinnością z terenów zakwaszonych , stwierdzono
zwiększoną zawartość kadmu w nerkach i wątrobie . Z kolei ślimaki lądowe mogą mieć problemy w budowaniu skorupki ,
gdy gleba stanie się uboga w wapń . Niektóre ćmy , występujące w lasach iglastych , jak np. brudnica mniszka ,
wykazują objawy karłowacenia - co również ma związek z zakwaszeniem . Zmiana składu roślinności , spowodowana
zanieczyszczeniami powietrza , wywiera wpływ na życie zwierząt , uzależnione od danego zbiorowiska roślinnego.
Zanieczyszczenia atmosferyczne
Uprzemysłowienie i wzrost liczby ludnoci pogorszyły znacznie jakoć powietrza. Rosn±ce zapotrzebowanie na energię uczyniło ze spalania główne Ąródło zanieczyszczeń atmosferycznych pochodzenia antropogenicznego.
Najważniejsze z nich to: dwutlenek siarki (SO2), tlenki azotu (NOx), tlenek węgla (CO), ozon (O3) troposferyczny, ołów (Pb) i pyły.
Nad miastami unosi się fotochemiczny smog, powstaj±cy w wyniku złożonych reakcji chemicznych pomiędzy różnymi zanieczyszczeniami, zachodz±cych z udziałem promieniowania słonecznego. W Londynie w roku 1952 mgły zawieraj±ce smog spowodowały mierć 4000 ludzi. Główny składnik smogu - ozon - okazuje się na dużych wysokociach gazem chroni±cym życie, jest natomiast prawdziw± trucizn±, gdy gromadzi się w niskich warstwach atmosfery. w latach osiemdziesi±tych główne kraje OECD podjęły z powodzeniem działania prowadz±ce do zmniejszenia poziomu zanieczyszczeń atmosferycznych dzięki oczyszczaniu emitowanych gazów, redukcji zużycia energii w następstwie szoku paliwowego i zmniejszeniu zużycia węgla. Podjęto też znacz±ce wysiłki w odniesieniu do rodków transportu, jednego z głównych winowajców zanieczyszczenia atmosfery.
Na ogromnych obszarach Europy Wschodniej i w krajach rozwijaj±cych się nie nast±piła widoczna poprawa jakoci powietrza. W Europie Wschodniej znaczenie przemysłu ciężkiego, a przede wszystkim brak odpowiednich przepisów powoduj±, że w wielkich miastach "czarnego trójk±ta" ( ¦l±sk, Czechy, Zagłębie Ruhry) natężenie emisji dwutlenku siarki pozostaje nadal bardzo wysokie. W krajach rozwijaj±cych się przyczyn± pogarszania się sytuacji jest przemieszczanie się na ich terytoria starowieckiego, najbardziej zanieczyszczaj±cego i zużywaj±cego najwięcej energii przemysłu (stalownie, rafinerie) oraz ubóstwo rodków na unowoczenianie produkcji.
Zanieczyszczenia transportu>Jakikolwiek byłby kierunek ewolucji w zakresie usuwania zanieczyszczeń atmosfery, na całym wiecie ich obecny poziom często przekracza maksymalne wartoci ustalone przez WHO.