Miłowit Kuniński

Czy demokracja sprzyja cnotom obywatelskim?

Na gruncie trywialnej, cynicznej koncepcji

polityki obywatele kierują się wyłącznie

egoistycznym interesem, a ustawodawcy są

zainteresowani wyłącznie reelekcją.

Stephen Macedo, Cnoty liberalne 1

Motto zaczerpnięte z książki Stephena Macedo sugeruje, iż współczesna makiaweliczna wizja

polityki, swoista pornografia polityczna - by użyć określenia Irvinga Kristola - deformuje jej

obraz, bowiem pozbawia go wymiaru moralnego 2. Kłopot w tym, iż niezależnie od tego, jak

dalece bliska jest wielu ludziom wizja polityki opartej na zasadach moralnych i moralnych

postawach uczestników życia politycznego, obserwacja polityki współczesnej. uprawianej w

państwach demokratycznych nie napawa optymizmem. Stąd też poszukiwanie przyczyn

demoralizacji polityki i sposobów jej zapobiegania.

Dlaczego demokracje ulegają destrukcji?

Refleksja nad upadkiem cnót obywatelskich nie jest bynajmniej cechą doby współczesnej.

Demokracje antyczne, nowożytne, takie jak polska demokracja szlachecka, czy też

współczesne, uzależnione były i są w swym trwaniu, być może bardziej niż jakiekolwiek inne

formy ustrojowe, od postaw swych obywateli 3. Bardziej też niż inne ustroje, demokracje

cierpią na, jak się zdaje, immanentny kryzys swych moralnych podstaw. Nie bez powodu

Platon demokrację uważał zarazem za najgorszy z dobrych i najlepszy ze złych ustrojów, a

Arystoteles w demokracji dostrzegał zdegenerowaną postać politei, choć miał ją przy tym za

ustrój najznośniejszy 4 . Autor Polityki miał również świadomość wyradzania się demokracji

w tyranię, gdy władza ludu nie jest ograniczana prawem, co w epoce współczesnej przybrało

postać doświadczenia totalitaryzmu. Znane zarówno starożytnym, jak i nam tendencje

degeneracyjne demokracji, mimo oczywistej różnicy okoliczności historycznych i

społecznych, świadczą dobitnie o kruchości i niestabilności ustroju demokratycznego. Tym

samym, ze względu na wspomnianą zależność demokracji od postaw obywateli, źródło jej

rozkładu znajdować się musi na poziomie moralnego uformowania ludzi, a więc ostatecznie

w mniej lub bardziej niezmiennej naturze ludzkiej. W świetle nagromadzonej wiedzy opartej

na doświadczeniu i refleksji, pomimo rozpowszechnionego dziś ubóstwienia demokracji i

uznawania jej za uniwersalny wzorzec ustrojowy, który może być wprowadzony nie tylko w

każdym kraju na kuli ziemskiej, ale w dowolnym miejscu wszechświata, można uznać, iż

demokracja jest ustrojem nienaturalnym, wyrazem nazbyt wysokiego mniemania o

właściwościach ludzkiego charakteru i przejawem przesadnych ambicji co do możliwości

moralnego doskonalenia ludzi, przerobienia zjadaczy chleba w aniołów. Dlatego cechuje ją

ciągłe zapotrzebowanie na obywatelską aktywność, bezustanna agitacja za uczestnictwem w

różnych formach życia politycznego i ciągłe polityczne podniecenie. W demokracji bowiem,

obywatel, jak to ujął jeden z polskich socjologów, "ma obowiązek moralny udziału w życiu

publicznym, ma moralny obowiązek kontroli tego, co robią politycy, ma moralny obowiązek

wyrażania swoich przekonań" 5. Demokracja zależna byłaby zatem od ciągłego naprzykrzania

się obywatelowi, wypominania mu jakich obowiązków nie dopełnił. Z drugiej strony wszakże

można uznać, że demokracja to system, w którym obywatele, ułomni pod względem

moralnym i intelektualnym, wybierają innych, podobnych sobie, a więc równych nie tylko

wobec prawa, by nimi przez jakiś czas rządzili. W tym znaczeniu demokracja byłaby zgodna

z naturą człowieka. Można by ją uznać za skuteczną procedurę postępowania w sytuacji, gdy

obywatele z natury rzeczy nie są ani zdolni do pełnego urzeczywistnienia cnót, ani specjalnie

o to nie zabiegają, bardziej zajęci własnymi sprawami niż dobrem publicznym, skłonni

powierzyć troskę o nie innym, lepiej do tego przygotowanym, byleby im głowy nie

zawracano. W rzeczywistości nie mamy tu do czynienia z pełnym moralnym daltonizmem,

dobro publiczne jest dostrzegane, ale zapał i kwalifikacje intelektualne obywateli do

skutecznej jego realizacji nader ograniczony 6. "Typowy obywatel - powiada zgryźliwie

Joseph Schumpeter - skoro tylko wkracza w sferę polityki, spada na niższy poziom

sprawności umysłowej" 7.

Skromny zakres polskiego doświadczenia demokracji sprawia, iż często ulegamy złudzeniu

jakoby połączenie demokracji proceduralnej i partycypacyjnej, polegające na szerokim

udziale w wyborach i w życiu publicznym, stanowiły gwarancję osiągnięcia tzw. zachodnich

standardów demokracji i nadrobienia czasu zmarnowanego przez komunizm. Narzekania na

brak aktywności obywatelskiej we wspomnianych jej formach słyszy się z ust polityków, ale

także socjologów, którzy nader łatwo przechodzą od opisu zachowań społecznych do oceny i

alarmistycznych prognoz: demokracja wymaga postaw obywatelskich, te zaś rozwijają się

marnie, zatem demokracja jest zagrożona, bo to przecież obywatele ostatecznie sprawują

władzę, ich wady moralne, a także intelektualne, przenoszą się na instytucje polityczne. W

mniejszym stopniu wszakże źródła zagrożenia dla demokracji dostrzegane są w niej samej.

Mniej chodzi tu o znaną tezę, iż liberalny porządek społeczny wpływa destrukcyjnie na

postawy obywatelskie, choć ma on znaczenie ze względu na częstość jego

współwystępowania z instytucjami demokratycznymi, bardziej zaś o negatywny wpływ

samych instytucji demokratycznych na czyny i postawy ludzi.

Gospodarka rynkowa, w której społeczno-kulturowe bariery dostępności dóbr zostały

zastąpione przez ograniczenia pieniężne, jest obszarem w którym najwyraźniej daje znać o

sobie racjonalność ekonomiczna: dobór środków do celów i nastawienie na zysk, czyli

zabieganie o realizację jednostkowych i grupowych, czyli prywatnych interesów. Jest to

racjonalność przeciwstawiana przez Maxa Webera postawom tradycjonalistycznym, to znaczy

o z góry kulturowo zdeterminowanym systemie celów i środków ich realizacji. Uważa się

zasadnie, że gospodarka rynkowa sprzyja wyraźnemu odseparowaniu sfery prywatnej i

publicznej, a pierwotnym czynnikiem, który o tym decyduje jest oddzielenie gospodarstwa

domowego od działalności gospodarczej na rynku, np. od firmy handlowej czy produkcyjnej.

Ponieważ jednak działania rynkowe powodują skutki dla gospodarstwa domowego, choć

podejmowane są nie tylko i nie przede wszystkim ze względu na jego potrzeby, mamy tu do

czynienia z podwójną motywacją ekonomiczną i dwoistym typem interesów materialnych:

jednostkowo-rodzinnymi i prywatno-firmowymi. Z tego właśnie powodu społeczeństwa

żyjące w warunkach wolnorynkowych i zarazem w ustroju demokratycznym charakteryzuje

się jako zdominowane przez racjonalną maksymalizację wspomnianych interesów, które

spychają na dalszy plan dbałość o interes publiczny, czy inaczej mówiąc o dobro wspólne, a

postawy czy cnoty obywatelskie ustępują miejsca dbałości o dobrobyt. Innymi słowy

liberalne społeczeństwo cechuje zatracanie poczucia obowiązków publicznych.

Niezależnie od tego, w jakiej mierze uznamy tezę o owej zależności za trafną, należy również

zwrócić uwagę na istnienie pozytywnego wpływu realizacji interesów na postawy

obywatelskie, choć jego siła wymagałaby odpowiedniego określenia i porównania z

oddziaływaniem negatywnym. Działania o charakterze racjonalno-ekonomicznym nie mają

wyłącznie krótkiego horyzontu czasowego, a tak zdają się sądzić ci, którzy w zasadniczym

nastawieniu na rychłe korzyści dostrzegają główną przyczynę nikłego zainteresowania

dobrem wspólnym. W rzeczywistości racjonalność ekonomiczna (maksymalizacja

użyteczności) związana jest z planowaniem, szacowaniem zysków i strat, zarówno w krótkiej,

jak i dalszej perspektywie. Dotrzymywanie zobowiązań to jeden z moralnych filarów

gospodarki rynkowej - nowoczesny odpowiednik poczucia honoru. Rozwinięty system

instytucji finansowych, nawet w przypadku pracowników najemnych, skłania do planowania

inwestycji np. w funduszach powierniczych czy emerytalnych, by przyszłość własna i własnej

rodziny została zabezpieczona. Odpowiedzialność za losy firmy i jej pracowników to również

czynnik skłaniający do przygotowań na przyszłość ze względu na sytuacje nie w pełni

możliwe do przewidzenia. Wprawdzie nie ma tu prostej, jednokierunkowej zależności, ale

wpływ daje się zauważyć 8.

Dlaczego więc sądzi się, że liberalna gospodarka podmywa moralny fundament ładu

politycznego, zwłaszcza zaś demokracji? Za główną przyczynę uważa się gnuśność. Giovanni

Sartori, odwołując się do zdrowego rozsądku i bardzo starej tradycji upatrywania w bogactwie

przyczyn rozprzężenia moralnego, powiada: "W ostatecznej analizie może okazać się, że

najgłębszą przyczyną kryzysu - nie mówiąc już o rozstroju - liberalnej demokracji jest fakt, iż

jesteśmy rozpieszczeni, zdominowani przez "potrzeby cielesne" i przestraszeni 9. Winna jest

więc postawa, którą charakteryzuje rosyjskie powiedzenie, "s żyru sbiesiłsa" (bogactwo go

znarowiło).

James Buchanan, jeden z filarów szkoły społecznego wyboru, kontynuując i rozwijając

wcześniejszą myśl J.Schumpetera, wskazuje na zasadniczo racjonalno-ekonomiczną naturę

zachowań zarówno rządzących, jak i rządzonych. Tam gdzie Sartori dostrzega jedynie słabą

analogię między demokracją a rynkiem ("Demokracja jest tym dla polityki, czym system

rynkowy dla gospodarki", ale "różnica polega na tym, że dla nieuczciwej, inflacyjnej i w

gruncie rzeczy demagogicznej rywalizacji nie ma w polityce skutecznych mechanizmów

naprawczych 10"), tam Buchanan znajduje zastosowanie modeli zachowań rynkowych w

dziedzinie polityki. Rzecz wszakże w tym, że koncepcja Buchanana odnosi się zarówno do

wyidealizowanego rynku i wyidealizowanej polityki (jako modeli idealizacyjnych), i tylko w

takim zakresie możliwe jest potraktowanie polityki jako złożonego procesu wymiany, w

którym zagwarantowane są wzajemne korzyści. Warunkiem wszakże urzeczywistnienia

procesu wymiany politycznej jest zawarcie kontraktu o utworzeniu wspólnoty politycznej,

która egzekwuje warunki umowy. W wymianie politycznej nie występują tak silne czynniki

ograniczające swobodę zachowań, jakie występują na rynku, by zdołały zapewnić

maksymalizację użyteczności dla poszczególnych ludzi. Reguła jednomyślności, która

mogłaby zapewnić wzajemność korzyści wszystkich stron wymiany politycznej,

uniemożliwiłaby zarazem wszelkie działanie polityczne 11.

Friedrich von Hayek proponuje inną charakterystykę kryzysu demokracji i gdzie indziej

poszukuje źródeł nadwerężania jej moralnych podstaw. Wprawdzie trudno przeczyć

oczywistej tezie, iż demokracja współczesna zawiera wiele nowych elementów, nieobecnych

w demokracjach przeszłości, zwłaszcza w starożytności klasycznej, nie zmienia to jednak

faktu, iż - zdaniem Hayeka - rozrost funkcji państwa, upartyjnienie polityki i wprowadzenie

czynnika przetargowego do ustroju demokratycznego wpłynęły destrukcyjnie na działanie

instytucji państwa demokratycznego i przyczyniły się do erozji postaw obywatelskich. Nie

tyle więc wzrost bogactwa wywołany działaniem wolnego rynku w ramach prawa

wspieranego autorytetem państwa deformuje demokrację, oddziałując negatywnie na postawy

obywateli, ile raczej rozszerzający się zakres, przybierającej wielorakie formy, ingerencji

państwa w dziedzinę gospodarczą, zarówno w wytwarzanie bogactw, jak i przede wszystkim

w ich dystrybucję.

Hayekowska krytyczna analiza współczesnej demokracji i projekt zmian ustrojowych

określany mianem demarchii, polegający na konstytucyjnym rozdzieleniu dwóch ciał

przedstawicielskich: egzekutywy i legislatywy, którego celem miałoby być uwolnienie

demokracji od działania czynników destrukcyjnych lub przynajmniej zmniejszenie ich

wpływu, idą w nieco innym kierunku. Krytykując zarówno państwo o gospodarce

kolektywistycznej, jak i państwo dobrobytu o znaczącym stopniu regulacji gospodarki, Hayek

wskazuje nie tylko na negatywne skutki ingerencji państwa w rynkowe procesy gospodarcze

w postaci ograniczania konkurencji, rozrostu monopoli, zaniku funkcji cen jako nośnika

informacji, ale także na zasadniczą odmienność procesów rynkowych i politycznych.

Analogie między rynkiem a polityką są powierzchowne i zwodnicze. Z lektury prac Hayeka

daje się wyprowadzić następującą konkluzja: zasadnicza różnica pomiędzy rynkiem a

polityką polega na braku, wspólnego i akceptowanego przez wszystkich miernika wartości i

nośnika informacji o zachodzących procesach, to znaczy pieniądza i cen. Oczywiście pominąć

tu trzeba problem przekupstwa, gdzie mamy wprawdzie do czynienia z użyciem pieniądza,

ale brakiem swobodnego działania mechanizmu podaży i popytu, kształtującego ceny, ze

względu na obecność wymuszenia warunków wymiany. Hayek jest świadom, że

zaangażowanie państwa w procesy gospodarcze, nie tylko zakłóca funkcjonowanie rynku, ale

przede wszystkim deformuje naturę procesów politycznych. Zarówno w jednym, jak i w

drugim przypadku dokonująca się wymiana pomiędzy uczestnikami życia gospodarczego i

politycznego nie ma charakteru rynkowego. W warunkach państwa dobrobytu czy państwa

tworzącego podstawy gospodarki rynkowej dostrzegamy tendencje roszczeniowe, ponieważ z

jednej strony presja konkurencji na rynku - nawet przy pewnym niedorozwoju jego

najważniejszych instytucji w krajach postkomunistycznych - jest silnie odczuwana i popycha

podmioty gospodarcze oraz organizacje zawodowe pracowników do poszukiwania opieki w

instytucjach państwa i zdobywania poparcia dla swych interesów grupowych. Z drugiej strony

natomiast, ze względu na wymóg ustroju demokratycznego, jakim jest pozyskiwanie poparcia

wyborczego, ciała przedstawicielskie i rządy, a ściślej ugrupowania polityczne w nich

reprezentowane, zabiegają o względy różnych grup interesów. Zależność ma charakter

obustronny, klientami zależnymi od patronów - jak w starożytnym Rzymie - nie są

bynajmniej jedynie zabiegający o gwarancje monopolistyczne, subsydia, ulgi, koncesje itp. są

nimi również mianowani urzędnicy i obieralni funkcjonariusze państwowi i samorządowi,

politycy i partie polityczne, w końcu instytucje przedstawicielskie. Siła wpływu decyduje o

uprzywilejowanej pozycji szafarza beneficjów: pieniędzy albo poparcia politycznego. Raz są

nimi organy przedstawicielskie, partie i politycy, innym razem wyborcy zorganizowani w

grupach interesów, np. w związkach zawodowych czy lokalnych grupach nacisku.

Hayek, orędownik wolnego rynku, rezygnuje z rynkowego modelu wyjaśniania zachowań

politycznych. Jego analiza koncentruje się na instytucjonalnych zmianach demokracji i ich

skutkach zarówno na poziomie działania instytucji, jak i zachowań jednostek. Instytucje

demokratycznego państwa uzależnione są od poparcia jakiego im udzielają obywatele, które

wyraża się w ich decyzjach wyborczych, korzystaniu z biernego prawa wyborczego,

poszanowaniu prawa, działań państwa i jego agend umotywowanych prawnie lub

przynajmniej nie naruszających ogólnych zasad prawa. W samej naturze ustroju

demokratycznego tkwi zatem zależność jego instytucji i ich składu osobowego od akceptacji

przez obywateli. Ewolucja państw demokratycznych polega na stopniowym rozszerzaniu

elektoratu (np. przez zniesienie cenzusu majątkowego czy niewolnictwa), zwiększaniu się

wewnętrznego jego zróżnicowania ze względu na grupowe interesy, i w związku z tym na

eskalacji zabiegów o jego względy i poparcie ze strony instytucji przedstawicielskich i rządu.

Jeśli państwo w coraz większym zakresie wkracza w dziedzinę gospodarki, narasta proces

jego uzależniania się od zmiennych nastawień grup interesów i konieczność zaspokajania

rozbieżnych żądań. Instytucje państwa wydane są na pastwę rozkapryszonego i świadomego

swej potęgi elektoratu, któremu muszą nadskakiwać. Demoralizacja obywateli ma więc swą

przyczynę nie w bogactwie rodzącym rozleniwienie, lecz w kreowaniu przez państwo - przy

walnym udziale mediów - potrzeb, które musi zaspokoić. Hayek zwraca szczególną uwagę na

towarzyszące tej ewolucji głębokie zmiany w pojmowaniu prawa wywołane zacieraniem się

różnicy między legislatywą i egzekutywą. Parlamenty, w dobie nowożytnej, były zdolne do

kontroli poczynań rządów, to zaś oczywiście oznaczało zajmowanie się sprawami bieżącymi i

szczegółowymi, a zarazem były w stanie stanowić prawo, które było ogólne, stałe, równe dla

wszystkich i ugruntowane w ponadprawnych zasadach słuszności, uformowanych przez

tradycję i związane z nią podstawowe przeświadczenia, czyli opinię. Ewolucja ustroju

demokratycznego zdeterminowana przez spełnianie przez ten sam podmiot (parlament)

dwóch różnych funkcji ustrojowych (wykonawczej i prawodawczej) polegała na stopniowym

wzroście znaczenia funkcji egzekutywy. W związku z tym praca współczesnych ciał

przedstawicielskich, podkreśla Hayek, "nie polega na formułowaniu i przyjmowaniu

ogólnych zasad postępowania, lecz na kierowaniu działaniami rządu dotyczącymi

konkretnych spraw" 12. W stanowisku Hayeka bez trudu dostrzec można echo

Monteskiuszowej koncepcji podziału władz i negatywnych konsekwencji zatarcia różnicy

między dwiema władzami. "Kiedy w jednej i tej samej osobie lub w jednym i tym samym

ciele - pisał Monteskiusz - władza prawodawcza zespolona jest z wykonawczą, nie ma

wolności; ponieważ można się lękać, aby ten sam monarcha albo ten sam senat nie stanowił

tyrańskich praw, które będzie tyrańsko wykonywał" 13.

Zatem zmiana koncepcji prawa - polegająca na ograniczeniu władzy sądowniczej, na

uznawaniu decyzji ciała prawodawczego za główne, jeśli nie ostateczne źródło prawa, na

nadaniu prawu charakteru uzasadnień decyzji rządu i parlamentu, a więc podporządkowanie

go celom bieżącej polityki, czyli tak zwany pozytywizm prawniczy - jest jedną z głównych

przyczyn uzyskania przez parlamenty nieograniczonej władzy i zarazem źródłem kryzysu

państwa prawnego, a także zmian w postawach obywateli, którzy w systemie prawa w

mniejszym stopniu dostrzegają instrument ograniczający samowolę państwa, a bardziej

narzędzie realizacji interesów grupowych i sankcjonowania ich jako uprawnień. Nic więc

dziwnego, że obywatele zatracają poczucie znaczenia służby publicznej i działania na rzecz

interesu ogólnego, a opanowani są pragnieniem podporządkowania państwa i jego instytucji

potrzebom grupowym, czyli zaprzęgnięcia państwa do służby na ich rzecz. Nie czerpią oni

przyjemności ze spełniania obowiązków obywatelskich, lecz za swój obowiązek uważają

dostarczanie sobie przyjemności. Współczesne demokracje w wyniku rozszerzenia zakresu

wpływów państwa na życie zbiorowości i takiego stymulowania działań obywateli, które

sprawia, iż dobro publiczne jest redukowane do zmieniających się, a biorących górę w danym

okresie interesów grupowych, sprawiają iż demokratyczna procedura zmiany rządzących

zachowuje swój pokojowy charakter, lecz wojna interesów podkopuje trwałość ładu

społecznego i tym samym stawia pod znakiem zapytania wartość ustroju demokratycznego.

W tych warunkach cnoty obywatelskie ustępują miejsca instynktom stadnym.

Sytuację taką - określaną przez Hayeka jako demokracja przetargowa - można też

scharakteryzować na dwa różne sposoby, albo za pomocą tzw. dylematu więźnia, albo

posługując się pojęciem optimum Parety. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z

działaniami, które motywowane są własnym interesem jednostek lub grup i mimo

niepożądanych skutków, jakie przynoszą one w skali społecznej, żaden z uczestników sytuacji

nie znajduje wystarczająco silnych motywów do innego postępowania (wskazuje na to

Norman P. Barry, a także John Gray, mówiąc o nowym dylemacie Hobbesowskim 14). Można

też, jak mi się wydaje, uznać iż uczestnicy procesu demokratycznego ulegają złudzeniu

osiągnięcia korzyści Parety (Pareto improvement), to znaczy sądzą, iż poprawa położenia ich

grupy interesu nie pogarsza sytuacji innych grup, gdy w rzeczywistości zachodzi optimum

Parety.

Dlaczego demokracje trwają?

Jeśli Hayekowską diagnozę uznamy za trafną, tym bardziej, iż wskazane przyczyny rozkładu

tkanki moralnej starych demokracji przekonywająco tłumaczą wady demokracji młodych,

takich jak nasza, gdzie wpływ państwa na różne sfery życia, w tym zwłaszcza gospodarki, jest

wciąż znaczący ze względu na utrzymywanie się starych, komunistycznych zależności, jak i

pojawianie się nowych, związanych z zaangażowaniem państwa w przekształcenia

ekonomiczne i ustrojowe, wówczas musimy sobie zadać pytanie, co sprawia, że pomimo

wszystkich tych wad i ciągłego kryzysu demokracje trwają?

Joseph Schumpeter w swej słynnej amerykańskiej książce o kapitalizmie, socjalizmie i

demokracji wskazał na fundamentalne znaczenie arystokracji dla rozwoju państwa

kapitalizmu, jako że państwo powstałe na gruzach feudalizmu, państwo burżuazji, było w

rzeczywistości rządzone przez arystokratów 15. Stabilność polityczna owego państwa w miarę

rozszerzania się zakresu demokratycznych urządzeń tym bardziej stawała się zależna od

przypisywanej arystokracji przez Schumpetera dziedzicznej zdolności do rządzenia,

wspomaganej przez specyficzną aurę i mistykę pańskości 16. Stanowisko Schumpetera wydaje

się przekonywające, choć jego koncepcja demosu (kryteriów obywatelstwa), może budzić

zasadnicze zastrzeżenia ze względu na jej jawnie niedemokratyczny (wymierzony wszakże w

demokrację masową) charakter 17. Bardzo istotnym czynnikiem moralnym wspierającym

społeczeństwo burżuazyjne i jego ewoluujący ustrój parlamentarny było także dziedzictwo

cnót arystokratycznych, przejętych przez mieszczaństwo i powiązanych z cnotami

specyficznymi dla tej warstwy 18. Wprawdzie system edukacji podlegał w XIX w. istotnym

przemianom (podział szkół na realne i klasyczne, czyli ograniczenie wpływu humanistyki na

wykształcenie młodzieży), mimo to wciąż był on źródłem arystokratyczno-republikańskich

wzorców, które kształtowały postawy przyszłych, pochodzących z różnych warstw

społecznych, obywateli państw europejskich. Cnoty znamionujące dwie podstawowe warstwy

społeczne, rzekomo zstępującą z areny dziejów arystokrację i wstępującą na nią burżuazję i

inne z nią związane, wytworzyły rodzaj moralnej zaprawy wiążącej budowlę demokracji. Z

kolei rywalizacja wyłaniająca wybitne jednostki i umożliwiająca formowanie się nowych elit

w warunkach komplikującego się systemu ekonomiczno-społecznego i politycznego wsparła i

po części zastąpiła arystokratyczny elitaryzm demokracji w ciągu ostatnich 150 lat. Pozwala

to uznać, jak to uczynił Bronisław Łagowski, iż współczesne demokracje zachodnie mimo

pozorów, mają ustrój mieszany, łączący w sobie elementy oligarchii, względnie ustroju

arystokratycznego, i demokracji. Innymi słowy tradycyjne wartości powstałe w przeszłości w

innych warunkach społecznych i politycznych, a utrwalone w ludzkich postawach, okazują się

w pewnych przypadkach funkcjonalne wobec potrzeb nowej sytuacji społecznej i politycznej.

W warunkach polskich, jak sądzę, dokonuje się powolny proces oligarchizacji ustroju

politycznego. W pozornie masowej polskiej demokracji wyłaniają się nowe elity, następuje

hierarchizacja klasy politycznej i racjonalizacja decyzji wyborczych obywateli.

Odpowiednikiem Schumpeterowskiego zjawiska arystokratyzacji demokracji jest, nie w pełni

uświadamiana, obecność w postawach ludzi niektórych wartości warstwy szlacheckiej i

mieszczańskiej (znaczenie przypisywane dobru wspólnemu, pracowitość i rzetelność), a

także, niezwykle istotne, aczkolwiek często nie dostrzegane, wielorakie oddziaływanie

instytucji Kościoła katolickiego, nie tylko jako depozytariusza wartości transcendentnych i

ponadczasowych, lecz przede wszystkim tradycji kulturowych, intelektualnych, narodowych,

organizacyjnych i instytucjonalnych, a także żywego ucieleśnienia hierarchiczności

elitarności. Jeśli instytucja ta uległaby nadmiernej demokratyzacji, skutki dla obyczaju

politycznego i dla demokratycznego ustroju w Polsce mogłyby być groźne.

Wydaje się, iż innym czynnikiem, współdziałającym ze wspomnianymi właściwościami

ustrojowymi, który sprzyja trwaniu demokracji i zarazem świadczy o świadomym

przeciwdziałaniu etatystycznemu centralizmowi współczesnych demokracji jest

urzeczywistniana w różnych państwach, a podniesiona do rangi pryncypium ustrojowego w

Unii Europejskiej i ostatnio w naszej konstytucji, zasada pomocniczości, rozdzielająca

kompetencje różnych poziomów sprawowania władzy. Udział obywateli w samorządzie

lokalnym różnych szczebli, jak tego dowodzi przykład Polski, mimo błędów, ludzkiej

małostkowości, pychy i głupoty, sprawia, iż formują oni postawy obywatelskie zorientowane

na dobro wspólnot lokalnych. Kolejnym wszakże problemem, jaki rodzi w praktyce zasada

pomocniczości są napięcia między interesami społeczności lokalnych i społeczności o

szerszym zakresie, włącznie z państwem. Nie jest jednak możliwe ich całkowite usunięcie, a

stają się one okazją do poddania próbie jednej ze sprawności obywatelskich jaką jest

umiejętność zawierania kompromisów.

Friedrich von Hayek rozważając sposoby neutralizacji działania czynników kryzysogennych

współczesnej demokracji przypisywał sposobowi tworzenia prawa rolę fundamentalną. W

jego projekcie ustrojowym Zgromadzenie Ustawodawcze miało stanowić prawo spełniające

wspomniane wcześniej kryteria metaprawne. Warunkiem uzyskania tego rezultatu było nie

tylko oddzielenie działalności ustawodawczej od bieżącej polityki, ale wybór członków

owego ciała zgodnie z wymogami gwarantującymi, iż będą obdarzeni rozsądkiem,

doświadczeniem, wiedzą praktyczną i głębokim poczuciem odpowiedzialności za losy

państwa. Ukształtowanie takich obywateli, niezależnie od racjonalności projektów

ustrojowych Hayeka, jest związane z edukacją, ale przede wszystkim z udziałem w różnych

formach życia gospodarczego, samorządowego, organizacyjnego, a także z doświadczeniem

życiowym, wyrabiającym poczucie odpowiedzialności. Z pewnością demokracja stwarza

możliwość takiego uformowania ludzi i jest od niego zależna. Nie można, jak wiemy dzięki

Arystotelesowi, nauczyć się cnót obywatelskich bez ich praktykowania.

Miejmy jednakże na uwadze, że cnoty obywatelskie, dojrzewające w tak różnorodnych

okolicznościach życia oraz instytucje podtrzymujące ustroje demokratyczne nie są bynajmniej

dla nich specyficzne, występowały bowiem w innych ustrojach, lecz okazują się niezbędne

dla demokracji. Ich zasadniczą rolą jest podtrzymywanie ładu społecznego. Sama demokracja

w sensie proceduralnym, nie jest w stanie sprostać temu zadaniu. Demokracja partycypacyjna

okazuje się natomiast zależna od wcześniejszych i z demokracją nie związanych form udziału

w życiu stowarzyszeń i wspólnot lokalnych. Jeśli zatem cnoty obywatelskie i wspomniane

instytucje społeczne podtrzymują ustrój demokratyczny, uwaga nasza winna skupić się na

tych skutkach działania systemu demokracji, które mogą zagrażać jego moralnym i

instytucjonalnym fundamentom.

Przypisy:

1. Stephen Macedo, Cnoty liberalne, przeł. G.Łuczkiewicz, Ośrodek Myśli Politycznej, SIW

ZNAK, Kraków 1995, s.159. Niniejszy artykuł został opublikowany w: Polityka i świat

wartości. Uczestnictwo obywateli w życiu społeczno-politycznym, pod red. Justyny

Miklaszewskiej, Fundacja "Międzynarodowe Centrum Rozwoju Demokracji", Kraków

1998, z. 30, s. 39-54.

2. Por. Irving Kristol, Reflections of a Conservative. Looking back, looking ahead, Basic

Books, New York 1983, s.126-127.

3. Arystoteles stwierdza na przykład, iż bycie obywatelem oznacza "prawo udziału w sądach

i w rządzie", i podkreśla, iż "podana definicja obywatela odpowiada głównie ustrojowi

demokratycznemu, w innych natomiast ustrojach może ona wprawdzie być też

odpowiednia, ale niekoniecznie." Por. Arystoteles, Polityka, tłum. L.Piotrowicz, Zakład

imienia Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław 1953, ks.III, r.I, ust.4 i 7, s.79 i 80.

4. Arystoteles, Polityka, dz. cyt., ks.IV, r.II, ust.3.

5. Jacek Kurczewski w debacie "Etyka w polityce", 6-7 maja 1996 r., Uniwersytet

Jagielloński, Etyka w polityce, pod red. Grażyny Skąpskiej, Universitas, Kraków, s.152.

6. Brian C. Anderson, nawiązując do koncepcji demokracji Alexisa de Tocqueville'a i jej

interpretacji autorstwa Pierre'a Manenta, wskazuje na dwoisty charakter demokracji. Jest

ona zarazem zgodna i niezgodna z ludzką naturą: "Z jednej strony - projekt

demokratyczny nie da się zrealizować, ponieważ jest przeciwny naturze [która potrzebuje

hierarchii i władzy sprawowanej przez lepszych a nie przez wszystkich - przyp. M.K.]. Z

drugiej - niemożliwe jest nagłe zerwanie z demokracją i powrót do arystokracji. Dzieje się

tak dlatego, że demokratyczna równość również jest zgodna z naturą. Wynika stąd, że

możemy jedynie powściągać demokrację, nie możemy z nią zerwać, ponieważ odpowiada

naturze. Nie możemy doprowadzić procesu demokratyzacji do końca, ponieważ

oznaczałoby to zupełne ujarzmienie natury i dehumanizację człowieka. Nie możemy

uniknąć demokracji. Nigdy nie będziemy mogli uczynić demokracji w pełni "rzeczywistą"

- i nie wolno nam podejmować takich prób. Możemy i musimy powściągać demokrację,

ograniczać ją tonować jej wrogość wobec natury - a przy tym wszystkim wykorzystywać

jej zgodność z naturą." Por. B.C.Anderson, "Wolność i rozczarowanie: o myśli Pierre'a

Manenta", przeł. G.Łuczkiewicz, Civitas. Studia z filozofii polityki, 2/1998 (w druku).

7. Joseph Schumpeter, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, przeł. M.Rusiński, wstęp do wyd.

pol. S.Mikosik, wprowadzenie T.Bottomore, Wydawnictwo Naukowe PWN 1995, s.327.

8. Trzeba wszakże podkreślić, że J.Schumpeter wskazuje na brak kwalifikacji

intelektualnych i zanik racjonalności na poziomie działań zbiorowych (zarówno gdy idzie

o administrację lokalną, jak i centralną) u ludzi skądinąd skutecznie prowadzących sprawy

swych rodzin i racjonalnie zarządzających własnymi firmami. Por. J.Schumpeter,

Kapitalizm, socjalizm, demokracja. dz.cyt., s.322-330.

9. Giovanni Sartori, Teoria demokracji, przekł. P.Amsterdamski i D.Grinberg, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa 1994, s.607.

10. Tamże, s.110.

11. J.Buchanan, Liberty, Market, and State, New York University Press, New York 1985, r.8,

za: Filozofia wolnego rynku, pod red. M.Kunińskiego, Znak Idee 6, Kraków 1994, s.120.

12. F.A.Hayek, Law, Legislation and Liberty, The University of Chicago Press, Chicago

1979, t.3, s.22.

13. Monteskiusz, O duchu praw, przeł. Tadeusz Boy-Żeleński, Wydawnictwo Antyk, Kęty

1997, ks.XI, r.Vi, s.137.

14. Norman P. Barry, The Invisible Hand Explanation in Economics and Politics: A Study in

the Two Conflicting Explanations of Society: End-States and Processes, Hobart Paper

111, IEA, London 1988; John Gray, O rządzie ograniczonym. Ograniczone uprawnienia i

szczegółowe obowiązki rządu, przeł. Wojciech Madej, Centrum im. Adama Smitha,

Warszawa 1995 oraz tegoż "Hobbes and the Modern State", w: Post-liberalism: Studies in

Political Thought, Routledge, London, New York 1993.

15. Joseph A.Schumpeter, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, dz. cyt., s.168-172.

16. Tamże, s.169. W Polsce tezę tę w odniesieniu do komunistycznej kadry politycznej

sformułował Bronisław Łagowski.

17. Por. Robert A.Dahl, Demokracja i jej krytycy, przeł. S. Amsterdamski, SIW ZNAK, Fund.

im. S.Batorego, Kraków 1995, s.173-174. Dahl słusznie krytykuje argument Schumpetera

za względnością pojęcia demosu i rządów ludu, w którym warunkiem wystarczającym

demokratyczności Republiki Radzieckiej, byłby demokratyczny sposób zarządzania partią

bolszewicką. Jeśli nawet ogólna teza Schumpetera nie zasługuje na to, by ją całkowicie

zlekceważyć, to uzasadnienie, obejmujące tak skrajne przypadki, traci na swej sile, jeśli

zgoła nie obala samo siebie (por. J.Schumpter, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, dz.cyt.

s.304-311 i przyp.13 s.306).

18. Por. Andreas A.M.Kinneging, Aristocracy, Antiquity, and History. An Essay on

Classicism in Political Thought, Rijksuniversiteit te Leiden 1994.