98

Rozdział V Metody oceny postawy ciała

We wszystkich pracach na temat postawy ciała człowieka ważne - jeżeli nie naczelne - miejsce zajmuje jej ocena. Dzieje się tak, ponieważ znalezienie prak­tycznego sposobu oceny tak indywidualnej i labilnej cechy człowieka jaką jest postawa ciała jest niezmiemie trudne, a nawet ustalenie teoretycznych przesłanek rozwiązania tego zagadnienia w sposób zadowalający przedstawicieli różnych dzie­dzin wiedzy o człowieku nie jest bynajmniej proste (przewęda 1962, Zeyland-Ma­lawka 1992). Dlatego też w bogatej literaturze dotyczącej tego problemu, jaka powstała w ciągu ostatnich z górą stu lat, znaleźć można wiele pomysłów i poglą­dów nie zawsze ze sobą zgodnych, a nieraz nawet sprzecznych. Ta mnogośći różnorodność metod oceny postawy ciała człowieka, świadczy o tym, że nie poznano dotychczas metody doskonałej.

Poszukiwanie jednej uniwersalnej metody oceny postawy ciała musiało się skończyć niepowodzeniem, nie ma bowiem jednego kryteńum poprawności pos­tawy. Można mówić o jakości postawy z punktu widzenia statyki (Fidelu s 1961) preferując jej stabilność, zrównoważenie. Stosowana w tym wypadku metoda oceny opiera się najczęściej na biomechanicznym obrazie ułożenia poszczególnych ogniw układu ruchowego względem siebie i pionowej osi ciała.

Można traktować postawę ciała człowieka jako wyraz gotowości układu rucho­wego do działania. Jest to z reguły postawa wyprostowana "uniesiona", ułatwia­jąca przejście ze stanu bezruchu do czynności, kojarząca się z człowiekiem ruch­liwym.

Można przyjąć, że postawa ciała powinna być ekonomiczna z punktu widzenia .

wydatkowania energii w celu jej utrzymania. Ta właściwość, mierzona mniejszymi prądami czynnościowymi w mięśniach odpowiedzialnych za postawę (mm. postu­ralne), czy małym zużyciem tlenu w postawie stojącej, jest przeciwieństwem sy­tuacji poprzedniej.

Można zakładać, że dobra postawa ciała powinna zapewnić optymalne wa­runki pracy narządów wewnętrznych, ponieważ dość często występuje związek jakości postawy z funkcjonowaniem organizmu. Uwzględnienie tego typu kryterium99

- notabene przekonującego ze stanowiska zdrowotnego - jest jednak trudne de wykorzystania w praktycznej konstrukcji sposobu oceny postawy ciała.

Można przyjąć, że przez postawę prawidłową należy rozumieć postawę zgodną z dynamiką rozwojową człowieka w danym okresie ontogenezy (postawa ulega w toku ontogenezy całemu cyklowi przekształceń). Stanowisko to znacznie kom­plikuje unifikację metod oceny, zakłada bowiem że metoda trafna powinna mieć różne wzorce dla poszczególnych etapów rozwoju osobniczego, a jednocześnie r.rzględniać indywidualne odrębności rozwojowe. Można wyodrębnić inne jeszcze byteńa jakości postawy, np. kryteńum pedagogiczne czy estetyczne. Wtedy pos­tawa jawi się jako wyraz sposobu nawyku "trzymania się". Za każdym jednak :zz.em rysują się odrębne wymagania wobec metod jej badania.

Ta niejednolitość kryteńów kazała zrezygnować z poszukiwań metody uniwersalnej, jedynej, nadającej się do wykorzystania we wszystkich okolicznościach, na rzecz różnych metod oceny postawy. Żadna z istniejących metod oceny postawy ciała nie jest doskonała na tyle, by nie można było pod jej adresem wysuwać zarzutów. Nawet jeśli spełnimy warunek doboru metody najodpowiedniejszej do tego co chcemy badać i jeżeli potrafimy zdecydować czy celem naszego postępo­wania jest stwierdzenie faktu występowania wady, czy określenie jej lokalizacji i wielkości, czy wykrycie przyczyny, czy rokowanie możliwości powiększania lub zanikania odchyleń - trudno nam będzie znaleźć metodę doskonałą.

Ta niedoskonałość metod bierze się z labilności cechy. Wszystkie metody są ?C prostu mało rzetelne, bo mierzona cecha jest zmienna. Zwiększenie dokład­ności pomiaru, związane - z reguły - z komplikowaniem przyrządu pomiarowego, - poprawia sytuacji. Przeciwnie, przynosi niekiedy efekty odwrotne do oczeki­wanych. Precyzyjne miernictwo wymaga bowiem stabilnych układów, jest mało tolerancyjne dla zmienności cechy, chyba że mierzymy nie cechę, a amplitudę zmian zachodzących w obrębie tej cechy, czego w metodach oceny postawy ciała

jako właściwości osobniczej się nie spotyka. Zarzuty stawiane niekiedy tzw. metody subiektywnym, że dają niedokładne wyniki, rodzą się z typowej dla współczes­nego człowieka wiary w wyższość pomiaru nad opisem. Porównania wyników uzyskiwanych za pomocą metod subiektywnych (opisowych i punktowych) i po­miarowych jednoznacznie na to wskazują.

Zachodzi zatem pytanie: jaki przyjąć klucz porządkujący liczne sposoby oceny postawy ciała? Jednym z bardziej przejrzystych i logicznych jest podział podany _ Przewędę (1962). Wyodrębnia on następujące grupy metod:

100

1. Wzrokowa ocena sylwetki

Ta grupa metod (inaczej zwana metodami sylwetkowymi) polega na ogól­nej opinii o sposobie trzymania się. Kryteńum oceny stanowią tu wzorce ­typy postawy, do których porównuje się badanego. W tej grupie metod ponad 20 rozwiązań jest znanych i popularnych w świecie, wśród których można wyróżnić wzorce apńorycznie założone, tj. na podstawie teoretycz- ­

nych przesłanek o postawie, oraz wzorce wybrane ze statystycznych analiz empirycznego mateńału obserwacyjnego. Zaletą tej grupy metod jest nie tylko prostota ich stosowania, ale przede wszystkim to, że "mówią" one o sposobie" trzymania się", a więc o postawie, a nie budowie ciała. Poz­walają zarejestrować nie tylko jeden moment przybranej postawy, ale postawę nawykową, najczęstszą dla badanego.

2. Wzrokowa ocena wybranych elementów postawy

"Mówi" ona raczej o ułożeniu poszczególnych odcinków i punktów ciała niż o sposobie trzymania się. Na podstawie opinii o zarysie sylwetki otrzy­muje się analityczny opis elementów składowych postawy, a w ten sposób wymienia się występujące wady postawy, ich lokalizację, charakter i wiel­kość. Tak postępuje się często nie tylko w ortopedii, lecz także w wycho­waniu fizycznym, ułatwia to bowiem wyznaczenie programu zabiegów wychowawczych. W tym tkwi przewaga tej grupy metod nad sylwetko­wymi i ich popularność WŚIód wychowawców fizycznych.

Spotykamy tu zasadniczo dwa rozwiązania: jedno polegające na opisie postaw wg z góry przyjętego schematu (metoda opisowa), drugie - zna­cznie powszechniejsze - to punktowanie tzw. punktami karnymi ocenia­nych elementów postawy (metoda punktowania).

Do słabszych stron sposobów kwalifikowania postawy za _pomocą wzro­kowej analizy ułożenia poszczególnych punktów ciała należy z jednej strony łatwość pomieszania pojęcia postawy z pojęciem budowy, z drugiej - trudność w podjęciu decyzji co uznać za normę położenia jednego elementu, a co zz wadę. Najczęściej położenie jednego elementu ciała określa się w stosunku do elementu sąsiedniego, dlatego dla każdego ocenianego elementu postawy po­winno istnieć kryteńum wskazujące kiedy można go uznać za normę, a kiedy występuje odchylenie od normy iJak wielkie jest to odchylenie.

W niektórych metodach wzrokowej oceny poszczególnych składowych _ wy ciała takie kryteńa zostały opracowane bądź to w formie rysunkowe101

(Metoda amerykańska), bądź fotograficznej

.3.. Metoda sylwetek zarejestrowanych za pomocą fotografii, cieniografii i konturografii.

:Mnogość rozwiązań w tej grupie jest imponująca i świadczy o wielkiej pomysłowości badaczy. Ta grupa metod ma tę przewagę nad metodą syl­wetkową, że pozwala niejednokrotnie - również po upływie dłuższego czasu ­wracać do sylwetki badanego i korygować nasze opinie o niej. Umożliwia ona porównania, oceny postawy przez wielu obserwatorów itp. Do słabych stron zalicza się przede wszystkim fakt, że rejestruje jeden moment w spo­sobie trzymania się badanego, a więc postawę przybraną chwilowo.

4.Metody oceny poszczególnych elementów postawy ciała przy użyciu

rożnego rodzaju aparatury pomiarowo-rejestrującej (rysunkowej).

5.. Metody oceny oparte na kryterium linii pionowych i poziomych, linii

symetrycznych kątów, na zasadzie równowagi mechanicznej i symetrii

ciała.

6.Nowoczesne techniki badania postawy ciała.

Metody właściwej oceny wzrokowej (metody sylwetkowe)

Pierwsże typologie postawy ciała człowieka narodziły się w drugiej połowie XIX wieku w Niemczech. Powstały one - co było zgodne z duchem epoki - na tle porównywania postawy wojskowej, traktowanej dziś przez nas jako sztucznej, z pos­_DOID1a1ną,niewymuszoną, swobodną. Na tej podstawie Meyer wyróżnił postawę wojskową i opieszałą, traktując pierwszą jako poprawną.

Ponieważ ten podział nie był zadowalający, Fischer dokonał innej klasyfikacji _bniając postawę wojskową, poprawną i niedbałą. Ta typologia była później :Bjednokrotniepowtarzana w różnych wersjach i jeszcze w roku 1920 taki właśnie ;odział znajdujemy w opracowanej przez Gascha niemieckiej encyklopedii wycho­_ fizycznego (Przewęda 1962).

Wśród typologii postaw na pierwsze miejsce wybija się jednak podział Sta­ffela niemieckiego lekarza ortopedy, który opierając się na kryterium przednio- tylnych krzywizn kręgosłupa ustalił w roku 1889 pięć typów postawy (ryc. 45)Są one następujące: 102

1. postawa normalna,

2. plecy okrągłe (dorsum rotundum),

3. plecy płaskie (dorsum planum),

4. plecy wklęsłe (dorsum cavum),

5. plecy okrągło-wklęsłe (dorsum rotundo-cavum).

Na typologii Staffela oparł swój podziaŁ Dudziński (przewęda 1962), wyróż­

niając w roku 1_27 u dzieci 4 typy postawy wadliwej:

1. plecy WyPukłe,

2. postawa pochylona (wklęsło-wypukła),

3. postawa ze skrzywieniem bocznym kręgosłupa,

4. postawa wskazująca kombinacje powyższych wad.

Swoistym rozwinięciem postaw Staff ela był podział Stafforda. Stafford oddzie­lnie analizował wady kręgosłupa w ustawieniu bocznym badanego i oddzielnie w ustawieniu tylnym. Jego typologia postaw jest następująca:

103

1.przedniotylne krzywizny kręgosłupa

a) postawa zmęczona:

- barki opuszczone i wysunięte do przodu, górna część pleców wypukła, - plecy okrągłe,

- plecy płaskie,

- plecy wklęsłe,

• plecy wypukło-wklęsłe;

2.postawa nadmiernie napięta:

a). postawa kogucia" bantam";

.3 skrzywienia boczne kręgosłupa:

1. postawowe (czynnościowe),

2. strukturalne (organiczne).

Podobna do powyższej, gdyż wywodząca się z koncepcji Staff ela, była klasyfi­kacja

używana przez Lovetta (Przewęda 1962). Wyróżnił on cztery typy postawy:

1. postawa normalna

2. postawa zmęczona:

a) zgarbiona,

b) zgarbiona z wklęśnięciem lędźwiowym,

c) zgarbiona o wysuniętej do przodu głowie,

d) spłaszczona (plecy goryla);

3... postawa kogucia (hyperlordoza, barki ściągnięte);

4. postawa skoliotyczna.

Wpływ klasyfikacji postaw Staff ela można znaleźć w in­nych typologiach, m. m.: Haglun­da i Falk z roku 1923 (ryc. 46), a także w nowszych opracowa­niach np. w typologii Stasien­kowa (Godycki 1965), Nikołaje­wa, Aksimowej (Sz1emm 1961), Wolańskiego (1957b) i innych.

Nowszą w stosunku do Sta­ffela i bardziej popularną typo­logię postaw ciała opracowałw 1917 roku Brown (Go1dtwait i wsp. 1945), ortopeda amerykański­

104

z Uniwersytetu Harvard. Typologię swoją oparł on na kryteńum przednio­tylnych krzywizn kręgosłupa zakładając, że zwiększenie jednej krzywizny, np. kifozy piersiowej pociąga za sobą powiększenie krzywizn sąsiednich. Ta teza różniła typologię Browna w sposób wyraźny od podziału postaw dokonanego przez Staffela, ponieważ Brown nie przewidywał występowania typów o powiększonej jednej krzywiźnie kręgosłupa jak to wyróżnił Staffel w postawie "plecy okrągłe" i "plecy wklęsłe" .

To założenie było pod­stawą zarzutów - stawianych typologii Browna przez jego przeciwników - co do nie­pełnej klasyfikacji i - co waż­niejsze - opartej na błędnych przesłankach.

Autor swoje typy postaw oznaczył dużymi literami al­fabetu (ryc. 47):

A) postawa doskonała B) postawa dobra C) postawa wadliwa D) postawa zła

Postawa A- głowa wyprostowana nad klatką piersiową, biodrami i stopami, klatka pier­siowa wypukła, brzuch płaski, plecy łagodnie wygięte.

Postawa B - głowa wysunięta nieco ku przodowi, klatka piersiowa mniej

wypukła, brzuch nieco wypukły, plecy bardziej wygięte.

Postawa C - głowa wysunięta przed klatkę piersiową, klatka piersiowa płaska,

brzuch wypukły, plecy zgarbione.

Postawa D - głowa bardzo wysunięta do przodu, klatka piersiowa zapadnięta,

brzuch zwiotczały, wiszący, plecy wybitnie zgarbione.

Brown swoje wzorce opracował na podstawie badań 746 studentów Uniwer­sytetu Harvarda, dlatego często jego typologię nazywa się "harwardzką". Wzorce A i B uznał za postawy dobre, C i D za postawy złe.

105

Typologia Browna była niejednokrotnie modyfikowana i zmieniana przez in­nych autorów. W roku 1926 Klein i Thomas, na podstawie zebranego w Bostonie _ obserwacyjnego nad postawami ciała dzieci szkolnych, opracowali wzorce sylwetek dZiecięcych, analogicznych do sylwetek Browna, ze zróżnicowaniem jed­nak typy postaw przy silnej, średniej i słabej budowie. Sylwetki te noszą nazwę'8'ZDIÓw postaw Biura Dzieci Departamentu Pracy USA (Lewicka i Dybowscy :;31. Mathers 1968, Przewęda 1962).

Również normy Wilsona, opracowane w Uniwersytecie Południowej Kalifor­nii, należą do grupy metod oceny postawy ciała wywodzących iD; z typologii Browna (ryc. 46) i także służą do oceny postaw ciała osób dorosłych przez wzrokowe porównanie badanego z sylwetkami i zakwalifikowanie go do typu A, B, C lub D. Zarówno ta typologia, jak i typologie Browna oraz Kleina­-Thomasa zostały oparte na kryterium linii pionowej.

Oprócz wymienionych wyżej metod sylwetkowych istnieje jeszcze szereg od­mian typologii Browna. Np. (cyt. za Stobiecką 1932)" ...szkoły podstawowe w stanie _ w USA stosują podwójną ocenę postawy ciała swoich uczniów. Badany w pozycji wyprostowanej (na bacznoŚĆ) oceniany jest według nomenklatury A, B, C, D, natomiastw pozycji swobodnej oceniany jest według tych samych kryteriów, ale określany numerami 1, 2, 3, 4, 5. Za idealną uznana jest postawa oznaczona symbolami A-l" .

106

W USA powstało również kilka sylwetkowych metod oceny postawy ciała, w których typy postaw zostały wybrane z mateńału obserwacyjnego zarejestro­wanego foto graficznie. Ta droga tworzenia typologii postaw ciała doprowadza do klasyfikacji sylwetek bardziej autentycznych, jednak wobec dużych różnic indy­widualnych w postawach ludzi znajduje mniejsze zastosowanie niż metody oparte na nieco sztucznie stworzonych sylwetkach, jak w przypadkach omówionych wyżej. W każdym bądź razie klasyfikacje utworzone na podstawie sylwetek wybranych

z mateńału obserwacyjnego z reguły zawierają więcej typów niż spotykane u Staf­fela czy Browna.

Na tej zasadzie oparł swoją typologię opublikowaną w 1927 roku Brownell, który spośród 100 sylwetek chłopięcych wybrał 13 typów określonych punktami od 20-120 (ryc. 49)

Posługiwanie się skalą Brownella polega na tym, że badający porównuje sylwetkę badanego z wzorcami, analizując poszczególne odcinki ciała począwszy od

107

Nóg aż do głowy, a następnie w odwrotnej kolejności - od głowy do stóp. Oczywiście _ jest - jak we wszystkich metodach sylwetkowych - porównywać ze wzor­C3ł. nie żywego osobnika, lecz jego fotografię lub zarys sylwetki.

Do metody Brownella podobna jest ocena postawy za pomocą typologii Crook,stworzonej w roku 1936 dla dzieci przedszkolnych (ryc. 50). Autorka również _ 100 różnych sylwetek wybrała 13, oceniając je w punktach od O (najgorsza postawa) do 100. W tym układzie postawa przeciętna wyraża się 50 punktami. L_ oceny postawy według Crook nie ograniczają się do krzywizn kręgosłupa ponieważ za wady uznaje ona: nadwyprost kolan, tendencję do powiększa­nia się kąta ustawienia miednicy, wystawanie brzucha, powstawanie okrągłych _ jako kompensacyjnej krzywizny, wysunięcie do przodu głowy, naruszenie ogólnej równowagi ciała.

Posługiwanie się sylwetkami Crook daje najlepsze rezultaty gry porównujemy fotografię badanego dziecka z odpowiednimi wzorcami, posuwając się kolejno od postawy najlepszej do najgorszej, a następnie, od postawy najgorszej do najlepszej.